Stefan Bach (ur. 1933, Kosowo k. Kartuz) wspomina z perspektywy dziecka realia okupacji niemieckiej na kaszubskiej wsi, np. wybicie wiejskich psów, które przeszkadzały w podsłuchiwaniu pod oknami, czy w domu mówiło się po polsku lub kaszubsku (było to zakazane). Opowiada o wysiedleniach Kaszubów do Niemiec, osiedlaniu niemieckich osadników w kaszubskich gospodarstwach oraz o niemieckiej szkole. Pan Stefan przywołuje historię sołtysa-Kaszuby, który w 1939 roku chronił mieszkańców wsi (m.in. księdza) przed wywózką lub rozstrzelaniem – uratowanego przez tegoż księdza przed rozstrzelaniem w 1945 roku przez Rosjan.
00:00:06 Autoprezentacja boh. urodzonego w Kosowie w 1933 r.
00:00:17 Wybuch II wojny św. – ojciec zabrał rodzinę z domu i ukrył w rowie za wsią, widok niemieckiego samolotu, który zrzucił bombę. Pobyt w Kosowie uciekinierów z Kacka i Gdyni. Wjazd do wsi niemieckich żołnierzy, jeden skontrolował dokumenty rodziców.
00:03:45 Rozkaz zabicia psów, które mieli polscy gospodarze. Ojciec kupił psa od Niemca i ten pies, z odpowiednim rodowodem, nie stracił życia. Psy zabijano, ponieważ przeszkadzały w podsłuchiwaniu pod oknami, czy Kaszubi nie łamią zakazu rozmów w ojczystym języku. Psy zabijał policjant, któremu trzeba było zapłacić za odstrzał zwierząt. [+]
00:06:00 Gospodarstwa oglądali niemieccy cywile w towarzystwie sołtysa – wysiedlenie kilkunastu rodzin, m.in. Mazurów, Plichtów – ich gospodarstwa zajęli Niemcy. W Kosowie zostało tylko czterech polskich gospodarzy. Boh. chodził do szkoły z synami niemieckich osadników. Wysiedlenie nastąpiło w nocy – do domów przyszli SS-mani, rodziny wywieziono do obozu w Potulicach, skąd wyjechali na roboty w głąb Niemiec. Po wojnie prawie wszyscy wrócili do domów. [+]
00:10:24 W 1940 r. boh. poszedł do I klasy – liczebność klas, bicie przez nauczycielkę za rozmowy po kaszubsku, kary cielesne za inne przewinienia. Nauczycielka złamała kij na głowie boh. – opatrzenie przez lekarkę. [+]
00:16:00 Jesienią 1944 r. nauczycielka wyjechała i nie było szkoły we wsi. Naukę wznowiono po wojnie. Wyjazdy Niemców ze wsi. Mroźna zima 1944-45.
00:19:05 We wsi byli uciekinierzy z Żuław. Podczas wycofywania się wojsk niemieckich w Kosowie kwaterowali żołnierze – pożar w sąsiednim Przodkowie, ucieczka Niemców. Odgłos nadjeżdżających czołgów – ich wjazd do wsi. Do domu przyszedł radziecki żołnierz, który zrewidował rodzinę i wypił kawę, którą wcześniej musiała wypić matka. Wyjazd czołgów do Trzech Rzek. Podczas strzelaniny rodzina schroniła się w piwnicy – sprawdzanie dokumentów przez żołnierza z granatem. Wieś opuścili niemieccy gospodarze. Wkroczenie Armii Czerwonej – żołnierze zabrali konie z gospodarstwa, zostawiając w zamian swoje zmęczone zwierzęta. [+]
00:25:20 Po ucieczce niemieckich gospodarzy boh. wchodził do domów, w których nie było żadnych sprzętów. Walki w okolicy Banina i Rębiechowa o otwarcie drogi do Gdańska. Niektóre chałupy w Kosowie zajął radziecki szpital polowy – zachowanie rannych. W szkole była sala operacyjna. Działalność warsztatów przyfrontowych: szewców, kowali, wulkanizatorów. Odejście Rosjan po zdobyciu Gdańska. [+]
00:28:12 Rodzice boh. nie bali się Armii Czerwonej. Żołnierze niczego z domów nie zabierali. Opowieść o czerwonoarmiście i zegarkach.
00:30:02 W Przodkowie stacjonowało NKWD, które wzywało na przesłuchania młode kobiety, w tym siostrę boh. Boh. nie wie, o co je pytano. Rosjanie zabierali mężczyzn do różnych prac, np. wycięto drzewa wokół cmentarza, by wyłożyć balami rozjeżdżoną drogę.
00:33:10 Niektórzy mężczyźni, w tym ojciec, zostali wywiezieni przez Rosjan – po wojnie rodzina dostała wiadomość, że ojciec zmarł na Syberii. Dwaj bracia boh. służyli w Wehrmachcie, pod Smoleńskiem dostali się do niewoli – jeden z braci poszedł do Armii Berlinga i przeszedł szlak bojowy od Lenino do Berlina. Pod koniec wojny brat, podporucznik LWP, przyjechał do domu na urlop. Drugi brat był w łagrze, po zakończeniu wojny wrócił do domu. [+]
00:35:52 Rodzina boh., podobnie jak inne, które zostały w Kosowie, podpisała volkslistę. Synowie po ukończeniu 18 lat szli do Wehrmachtu.
00:36:46 Zabieranie przez Rosjan mężczyzn do pracy. Ojciec został wywieziony, a informacja o jego śmierci dotarła do rodziny przez Czerwony Krzyż.
00:38:38 Początek okupacji niemieckiej – boh. jechał z ojcem w pole i widział mężczyzn, m.in. księdza Paszotę, prowadzonych przez Niemców. Obowiązek zdawania broni – rewizja na plebanii. Mężczyźni zostali zabrani do Kartuz, gdzie ich przesłuchiwano. Ksiądz Paszota został wypuszczony dzięki wstawiennictwu Niemca z Kobysewa. W 1945 r. ksiądz uchronił Niemca przed wywiezieniem.
00:42:32 Schyłek niemieckiej okupacji – w 1945 r. boh. był z siostrą w kościele, przy wyjściu dowiedział się, że Ukraińcy rewidują ludzi i sprawdzają dokumenty. W drodze do domu boh. spotkał dwóch sąsiadów z Kosowa, Kreftów, którzy byli dobrze ubrani, mieli porządne buty – Ukraińcy ich aresztowali, a potem rozstrzelali, zwłoki wywieziono do lasu.
00:47:19 Symulowanie chorób przez Kaszubów w Wehrmachcie, by nie wracać na front.
00:49:38 Po wojnie boh. był w Służbie Polsce i pracował w Katowicach i okolicznych miejscowościach – przygotowywanie nasypów pod tory, by dowozić piach do zasypywania wyeksploatowanych szybów kopalni. Po powrocie do domu boh. pracował w gospodarstwie, a potem poszedł do wojska. Służba w jednostce w Stargardzie Szczecińskim – podczas walk z UPA na Lubelszczyźnie jednostce zabrano sztandar. Do jednostki w Stargardzie trafiło wielu Kaszubów z okolicy Kosowa. Po przysiędze boh. poszedł do szkoły podoficerskiej do Torunia i skończył ją jako kucharz. Po powrocie do jednostki był szefem kuchni – podlegało mu siedmiu kucharzy.
00:55:33 Po wyjściu z wojska boh. pracował jako murarz. Po ślubie zamieszkał w Przodkowie, gdzie prowadził gospodarstwo. Walka z ZUS-em o emeryturę z pracy jako murarz.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.