Anna Borkowska-Balus z d. Habik (ur. 1947, Chmielnik), wnuczka Marii Stradowskiej i siostrzenica Wacława Stradowskiego. Rodzina jej mamy ukrywała pięcioro Żydów w swoim gospodarstwie w Chmielniku koło Kielc. Maria Stradowska oraz Wacław Stradowski zostali za to zamordowani przez Niemców 23 grudnia 1943 r. Maria (Marianna) Stradowska z domu Piotrowska (babcia Anny Borkowskiej-Balus) urodziła się 25 stycznia 1900 r. w Chmielniku. W lutym 1919 r. poślubiła Adama Stradowskiego. Małżeństwo doczekało się trójki dzieci: Wacława (ur. 14 sierpnia 1921 r.), Matyldy (ur. 24 stycznia 1924) r. i Kazimiery (ur. 18 lutego 1926 r.). Rodzina mieszkała przy ul. Szydłowskiej 19 w Chmielniku, żyła skromnie, utrzymując się głównie z gospodarstwa. W 1928 r. zmarł Adam Stradowski. Jesienią 1942, po likwidacji getta w Chmielniku, do Stradowskich przyszli bracia Pasternakowie wraz z małżeństwem z 10-letnim dzieckiem (wszyscy uciekli z getta), prosząc o pomoc. Maria wraz z dziećmi zgodziła się im pomóc, Żydzi zamieszkali w niewykończonym pokoju, który służył za skład sprzętu rolniczego. Wychodzili jedynie w nocy, za dnia przebywali w kryjówce. Na początku lutego 1943 r. do domu Stradowskich przyszło kilku niemieckich żandarmów wraz z Polakiem, Stefanem Pawłowskim. Szukali oni ukrywających się Żydów. Pawłowski wskazał pomieszczenie, w którym faktycznie przebywali Pasternakowie i małżeństwo z dzieckiem. Wszyscy ukrywający się zostali przez żandarmów zamordowani na miejscu. Maria Stradowska i jej syn Wacław zostali aresztowani, a 25 marca 1943 skazani przez kielecki Sondergericht na śmierć. Pozostające na wolności Matylda i Kazimiera czyniły bezskuteczne starania o złagodzenie wyroku. 23 grudnia 1943 o godz. 6.00 wykonano wyrok śmierci na Marii Stradowskiej i jej synu Wacławie. Do dziś nie ma informacji na temat miejsca pochówku zamordowanych. 15 września 2022 r. Maria i Wacław Stradowscy zostali upamiętnieni przez Instytut Pileckiego w programie Zawołani po Imieniu.
more...
less
[00:00:08] Autoprezentacja. Rodzice boh.: Matylda z d. Stradowska i Bogdan Habik. Babka boh. Marianna i jej syn Wacław zginęli z rąk hitlerowców za pomoc żydowskiemu małżeństwu z córką i dwóm żydowskim braciom.
[00:02:00] Boh. przypuszcza, że dziadkowie znali przechowywanych Żydów. Chowali ich prawdopodobnie w budynku przy swoim drewnianym domu lub w podpiwniczeniu tego domu. Przed wojną stosunki polsko-żydowskie w Chmielniku wydawały się być dobre. Żydzi prowadzili sklepy, z których korzystała reszta mieszkańców.
[00:03:49] Żydzi przechowywani przez rodzinę boh. byli uciekinierami z chmielnickiego getta. Urodzona po wojnie boh. w 1949 r. przeprowadziła się z rodzicami do Sosnowca i o historii przechowywania Żydów dowiedziała się dużo później, ok. 10-15 roku życia.
[00:04:30] Matka boh. była skryta, ale szczególnie w święta Bożego Narodzenia bardzo przeżywała śmierć matki i brata. Kiedy zostali rozstrzelani, matka boh., Matylda, miała 19 lat. Razem z Marianną [Kazimierą] schowały się w drewnianej ubikacji i widziały rozstrzelanie Żydów.
[00:05:40] Położenie domu i stodoły babki Marianny. Za miedzą od stodoły mieścił się cmentarz żydowski. W gospodarstwie był też służący Franek, który chodził po zboże i młócił je cepami. Drewniany dom babki spłonął w latach 80. Do odbudowanego domu wprowadziła się Kazimiera, reszta dzieci dostała po mieszkaniu.
[00:07:50] Nie wiadomo, co się stało z ciałami babci i wujka. Kazimiera i Matylda długo po egzekucji były „uwięzione” w ubikacji. Służący Franek w czasie rozstrzelania był w stodole przy cmentarzu i uratował się. Franek znał dobrze język rosyjski.
[00:09:30] Po rozstrzelaniu babci, matka i ciotka boh. nie były już represjonowane. Po zabiciu Żydów, Niemcy zabrali konia i świnie. Drugiego konia zostawili i Matylda z siostrą sprzedały go. Matylda pisała listy do Niemców w obronie matki i brata, ale nic nie dały – po 100 dniach więzienia obydwoje zostali straceni. Egzekucja miała miejsc 23 grudnia 1943 r.
[00:13:50] Matka boh. z siostrą Kazią zostały w Chmielniku same. Matka boh. poznała tam męża. Boh. urodziła się w 1947 r., a w 1948 r. umarła babcia. Brat ojca zaproponował rodzicom boh. wyprowadzkę do Sosnowca, opuścił mieszkanie i po 9 miesiącach zmarł.
[00:14:50] Rodzina boh. wprowadziła się w Sosnowcu na ul. Towarową do pożydowskiego domu. W 1943 r., zanim matka boh. wzięła ślub, razem z przyszłym mężem przejęli z rodziny rejenta adoptowane przez nich dziecko – Leokadię. Rodzice boh. zabrali ją na wychowanie do Sosnowca i Leokadia była w rodzinie boh. do czasu ukończenia szkoły zawodowej. [+]
[00:17:10] Rodzina mieszkała w bardzo małym mieszkaniu. Brat Leokadii przyjeżdżał z Chmielnika i odwiedzając siostrę mieszkał z rodziną boh. Zaczął pracę w Sosnowcu w zakładach włókienniczych Dietla, potem pracę w nich zaczęła Leokadia.
[00:17:50] Matka boh. ukończyła kurs szycia i pracowała w zakładach odzieżowych w Sosnowcu - szyła garnitury. Jej zakład wszedł później w skład zakładów odzieżowych „Bytom”.
[00:18:30] W sprawie swojej matki i wuja matka boh. dzwoniła i korespondowała z mężczyzną z Gliwic, ale nic nie wskórała. W późniejszym czasie nie było żadnych upamiętnień dotyczących zamordowanej rodziny boh.
[00:19:50] W latach 2000 matka boh. pisała do Yad Vashem, ale bez rezultatów. Dziwne jest, że jedna z sióstr dostała medal, druga nie. O medalu cioci nikt nie powiadomił boh. i jej matki, dowiedziały się o tym w sposób nieformalny.
[00:21:00] Upamiętnienie w Chmielniku organizowane w ramach akcji „Zawołani po imieniu”. Z cmentarza żydowskiego w Chmielniku pozostał obecnie „kikut”. Miejscowi robili sobie z żydowskich macew np. chodniki.
[00:23:45] Boh. cieszy się z upamiętnienia działań swojej babci i wuja, którzy poświęcili się, aby ratować Żydów. Boh. uważa, że postąpili słusznie, byli ludźmi odważnymi.
[00:25:25] Ocena przez boh. inicjatywy „Zawołani po imieniu”.
[00:26:20] Trauma mamy i płacz na wspomnienie śmierci jej matki, wuja i egzekucji Żydów.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.