Maria Tyszel (ur. 1938, Warszawa) wspomina wojenne losy swojej rodziny. Jej ojciec, Zygmunt Jan Tyszel, był żołnierzem w Legionach Polskich, brał udział w walkach w obronie Lwowa i Wilna oraz w III powstaniu śląskim i kampanii wrześniowej. Od października 1939 poszukiwany przez Niemców, ukrywał się po powrocie do Warszawy pod fałszywym nazwiskiem. Od 1939 roku w konspiracji, aresztowany w grudniu 1940, został rozstrzelany w Palmirach w grupie 21 Polaków w odwecie za zamach na Igo Syma. W powojennych ekshumacjach w Palmirach przy jednym z ciał znaleziono dewocjonalia ojca, pierścionek z trupią główką – pamiątkę z legionów i kartkę wysłaną na Pawiak, podpisaną fałszywym nazwiskiem matki. W ostatniej części nagrania pani Maria wspomina, jak działalność ojca uniemożliwiła jej studiowanie w warszawskiej Szkole Służby Zagranicznej, opowiada też o swoim późniejszym zaangażowaniu w kolportaż nielegalnych wydawnictw solidarnościowych.
[00:00:10] Ur. 23 października 1938 r. w Warszawie, ojciec Zygmunt Jan Tyszel, matka Anna Gliśnik. Poszukiwanie ojca przez Niemców jesienią 1939 r., konieczność opuszczenia Warszawy, zamieszkanie u znajomych, pp. Gilewskich, w Sulejówku. Zmienione nazwisko ojca.
[00:02:07] Ostrzeżenie rodziny przez komendanta lokalnej policji o kontroli, nielegalny odbiornik radiowy. Dozorca donosiciel. Przeniesienie wiosną 1940 r. do mieszkania w sąsiednim budynku, przygarniecie ukrywającej się przyjaciółki z Katowic z dzieckiem.
[00:04:31] Żyd na schodach poczęstowany pożywną zupą „eintopf” przez „ciocię”. Siostry „cioci” z dziećmi zamieszkały w sąsiedztwie. Żydówka zastrzelona przez Niemców, dzieci nosiły kwiaty na jej grób.
[00:07:13] Matka boh. urodzona w Zabełkowie (pow. raciborski), babcia była Słowaczką, osiedlenie dziadków w Borach Tucholskich, gospodarstwo w miejscowości Orzełek zakupione przez dziadka.
[00:08:40] Bankructwo dziadka w 1925/1926, przeprowadzka do Katowic. Poznanie się rodziców, ślub w grudniu 1928 r. z Zakopanem. Historia ojca boh.: jako 16-latek wstąpił do II Brygady Legionów, walczył pod Rarańczą, uwięziony przez Austriaków, zwolniony latem 1918 r., uciekł do Lwowa z przyjacielem, sądzony za „dezercję na front”.
[00:14:02] Walki na Litwie z 4 Pułkiem Piechoty, ucieczka z niewoli radzieckiej do Polski. Ochotnik w III powstaniu śląskim, dowódca [Tadeusz] Puszczyński ps. „Konrad Wawelberg”, pseudonim ojca „Kruk”, tajny oddział dywersyjny.
[00:17:45] Udział nie-Ślązaków w powstaniach śląskich, przyjaźń ojca z [Edwardem] Kabiczem, dowódcą pociągu pancernego „Kabicz”. Zapomniani żołnierze powstań śląskich: lotnik Janusz Meissner i Tadeusz Meissner z oddziału „Wawelberga”. Zamieszkanie ojca w Katowicach, publikował jako [Józef Zygma], utworzenie Ligi Morskiej i Rzecznej. Po ślubie przeprowadzka rodziców do Warszawy.
[00:20:50] Mieszkanie przy ul. Filtrowej 70, sąsiedzi powstańcy z Grupy Wawelberga, nieopodal mieszkał Leopold Okulicki. Ojciec urzędnik w izbie skarbowej w latach 1932-1939.
[00:22:42] Wybuch wojny, ojciec zgłosił się 7 września na ochotnika, wysłany na front wschodni, nadchodzący Rosjanie. Powrót do domu 4 października [1939] w cywilnym ubraniu.
[00:25:08] Nawiązanie kontaktu z tworzącym się podziemiem. Fałszywe dokumenty na nazwisko „Tadeusz Masłowski”. Częste wyjazdy z Sulejówka do Warszawy. Aresztowanie ojca ok. 14 grudnia [1940], informacja od łączniczki. Dowódca Stanisława Thuna. Ojciec zatrzymany na gestapo w al. Szucha, potem przeniesiony na Pawiak. Comiesięczny zasiłek dla matki z AK, kilka grypsów od ojca. Kartki do ojca podpisywane nazwiskiem jego gospodyni.
[00:29:18] Wywiezienie ojca z Pawiaka [+], nieznane dalsze losy. Zaanektowanie pokoju w mieszkaniu przez Niemców w 1941 r. Hauptman [Wagner] (wyżeł Bolko, wilczur Don) poinformował mamę o Katyniu. [+] Żołnierze Abwehry w Sulejówku, ordynansi jeńcy radzieccy [Szkoła Wywiadowcza Abwehry].
[00:33:44] Usunięcie lokatorów z części Sulejówka, przeprowadzka w pobliże Woli Grzybowskiej do państwa Batorskich, a potem do pań Krasińskich. 26 lipca 1944 r. bombardowanie radzieckie. Zerwanie połączeń kolejowych na linii Mińsk Mazowiecki−Warszawa 31 lipca 1944 r., czekanie na mamę na peronie. Zwłoki niemieckich żołnierzy z frontu wschodniego bez butów, wynoszone z wagonów. [+]
[00:39:45] Sąsiad lekarz Witold Piechalski. Apel radiowy Wandy Wasilewskiej z komunistycznej radiostacji do mieszkańców Warszawy „Warszawo powstań, Warszawo, chwyć za broń”.
[00:41:12] Ucieczka Niemców z Sulejówka w ostatnim tygodniu lipca 1944 r., bombardowanie miasta przez Rosjan. Armaty niemieckie w Wesołej, ostrzał w stronę Mińska. Rodzina schowana w jamie na podwórku. Przeniesienie pod Mińsk Mazowiecki, we wsi wojskowe okopy, powrót 4 września [1944].
[00:44:49] Obserwowanie z werandy łuny nad Warszawą w połowie września [+]. Złapanie boh. przez pijanego żołnierza radzieckiego. Zestrzelony kukuruźnik, lotnicy zakopani w nasypie kolejowym, ekshumacja po latach. [+]
[00:47:02] Okradanie domów przez Rosjan „do żywego drewna”, barbarzyńskie niszczenie dobytku. Portret matki pocięty szablą. Koniec otrzymywania zapomogi z AK. Zamieszkanie znajomej z córką po wybuchu powstania warszawskiego.
[00:51:04] Brak kontaktu z Warszawą, wycięcie słupów telefonicznych i elektrycznych przez Rosjan. Brak zaopatrzenia. Lampy karbidowe, woda ze studni. Główka maszyny do szycia ukradziona mamie przez Rosjan. Powszechne kradzieże [+]. Fala Polaków ciągnąca ze wschodu za Armią Czerwoną.
[00:54:54] Pierwsza wizyta boh. w Warszawie po powstaniu. Przejazd ciężarówką przez pontonowy most na Wiśle („świeże jasne drewno”) na wysokości mostu Poniatowskiego. Gruzy Warszawy – ruiny przy domu towarowym Braci Jabłkowskich. [+]
[00:56:43] Smród i pył w powietrzu miasta, zniszczone rodzinne mieszkanie. Wiadomość o śmierci ojca w gazecie, fałszywe nazwisko „Ksawery Szymkowski”. Pamiątki po ojcu otrzymane z PCK: książeczka do nabożeństwa, ryngraf, uszkodzony różaniec, dwie chustki do nosa, fragment ubrania, blaszana obrączka z trupią główką. Kartka pocztowa od mamy podpisana „Irena Rzepecka”.
[01:01:45] Pamiątki po ojcu odkopane w Palmirach podczas ekshumacji z udziałem [Władysława] Bartoszewskiego. Leśniczy oznaczał drzewa, pod którymi odbywały się egzekucje, i zgłaszał je do władz podziemia. Zidentyfikowanie ok. 500 osób z 2,5 tys. pochowanych na cmentarzu.
[01:03:46] Zgłoszenie się mamy do PCK, informacja od S.Thuna o pobycie ojca na gestapo w al. Szucha „przynajmniej przez 3 dni”, na Pawiaku do 14 marca 1941 r., rozstrzelanie w Palmirach 14 marca 1941 r. – w ramach zemsty Niemców za zastrzelenie aktora Igo Syma. [+]
[01:08:40] Zdobywanie żywności: zbieranie przez boh. grzybów, mirabelek, szczawiu. Siostrzeniec „cioci Heli” z Katowic Jędrek zapamiętał grę ojca boh. na skrzypcach sprzed wojny.
[01:10:33] Ustalenie przez mamę zasad zachowania dla hauptmana Wagnera. Pomoc Wagnera przy zdobywaniu leków na dyfteryt (dla boh.), leczeniu zapalenia ucha syna cioci Heli. Wspomnienia biurka ojca boh. z kolorowymi ołówkami. Mistyfikacja w Sulejówku: ojciec pod fałszywym nazwiskiem uchodził za kochanka mamy (lipna fotografia brata generała Czumy). Wyczekiwanie ojca przy jego oficerkach w spiżarni. [+]
[01:16:45] Wizyta w dworku u Piłsudskiego w Milusinie, zachwyt wspaniałym ogrodem. W czasie okupacji stacjonowali tam Niemcy. Niejasne wspomnienie: mały biedny domek, gdzie mieszkały dwie kobiety.
[01:19:10] Odgrodzenie części Sulejówka na przełomie 1942/43 drutem kolczastym. Przechodzenie mamy przez siatkę. Upokorzenie mamy i szwagierki gen. [Waleriana] Czumy na nasypie kolejowym, którym przejeżdżał pociąg wiozący Hitlera. Piosenka podwórkowa „Sacharyna”.
[01:21:56] Radziecki jeniec Sasza mieszkający w sąsiednim baraku. Pod koniec lipca 1944 r. pożegnanie Wagnera. Otrzymywanie mleka w leśniczówce pod Wesołą. Pies Wagnera Don wałęsający się po ulicy – wiadomość o śmierci Wagnera.
[01:26:24] Wszy, ogolenie głowy przez mamę. Brak wody po powstaniu, sławojki. Strach, co dalej. Zabranie lekarza i dentysty z Sulejówka, areszt dla dentysty za czapkę w orzełkiem w koronie. [+]
[01:31:15] Zakazane piosenki: kara dla boh. na koloniach letnich po wojnie za zaśpiewanie piosenek „Czerwone maki na Monte Cassino” i „Warszawo ma”. Brak wspomnień o ojcu [+]
[01:33:20] Ryzyko ukrywania Żydów w Sulejówku. Działalność podziemna ojca: teczka wypełniona czcionkami drukarskimi zostawiona przez ojca w sklepie. Niemożność uzyskania dostępu do akt wojskowych ojca. Pamiątki po ojcu na Pawiaku.
[01:37:37] Spalone dawne mieszkanie, brak pracy. Wyjazd z matką na Ziemie Odzyskane, przejazd do Wałbrzycha. Uzyskanie sądowego aktu zgonu ojca. Wsparcie ZBOWiD-u, uzyskanie koncesji monopolowej na papierosy: do 1949 r. prowadzenie kiosku z papierosami i prasą. Niszczenie prywatnego handlu, domiar. Po śmierci dziadka wyprowadzka do Katowic.
[01:40:56] Ukończenie kursu księgowości przez mamę, rozpoczęcie pracy księgowej. Groszowe renty − wdowia i sieroca. Kłopoty boh. po maturze – przesłuchanie przez ubeków. Pomimo zdanych egzaminów do Szkoły Głównej Służby Zagranicznej w Warszawie nie przyjęto jej na studia ze względu na „życiorys”.
[01:45:24] Zgoda na zdawanie egzaminów na Uniwersytet Jagielloński, studia prawnicze. Słabo płatna praca sędzi w PRL, w latach 90. wejście do składu Sądu Najwyższego. Wspomnienia z działalności procesowej.
[01:53:13] Immunitet dla sędziów w stanie wojennym, możliwość wyjazdów bez zgody milicji. Wyjazd z Katowic do Warszawy po Bożym Narodzeniu 1981 r., namówiona przez milicjanta do przewożenia książek drugiego obiegu. Rozprowadzanie książek w Katowicach, wożenie pieniędzy do kościoła przy ul. Piwnej w Warszawie.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.