Maria Tyszel (ur. 1938, Warszawa) wspomina wojenne losy swojej rodziny. Jej ojciec, Zygmunt Jan Tyszel, był żołnierzem w Legionach Polskich, brał udział w walkach w obronie Lwowa i Wilna oraz w III powstaniu śląskim i kampanii wrześniowej. Od października 1939 poszukiwany przez Niemców, ukrywał się po powrocie do Warszawy pod fałszywym nazwiskiem. Od 1939 roku w konspiracji, aresztowany w grudniu 1940, został rozstrzelany w Palmirach w grupie 21 Polaków w odwecie za zamach na Igo Syma. W powojennych ekshumacjach w Palmirach przy jednym z ciał znaleziono dewocjonalia ojca, pierścionek z trupią główką – pamiątkę z legionów i kartkę wysłaną na Pawiak, podpisaną fałszywym nazwiskiem matki. W ostatniej części nagrania pani Maria wspomina, jak działalność ojca uniemożliwiła jej studiowanie w warszawskiej Szkole Służby Zagranicznej, opowiada też o swoim późniejszym zaangażowaniu w kolportaż nielegalnych wydawnictw solidarnościowych.
[00:00:10] Ur. 23 października 1938 r. w Warszawie, ojciec Zygmunt Jan Tyszel, matka Anna Gliśnik. Poszukiwanie ojca przez Niemców jesienią 1939 r., konieczność opuszczenia Warszawy, zamieszkanie u znajomych, pp. Gilewskich, w Sulejówku. Zmienione nazwisko ojca.
[00:02:07] Ostrzeżenie rodziny przez komendanta lokalnej policji o kontroli, nielegalny odbiornik radiowy. Dozorca donosiciel. Przeniesienie wiosną 1940 r. do mieszkania w sąsiednim budynku, przygarniecie ukrywającej się przyjaciółki z Katowic z dzieckiem.
[00:04:31] Żyd na schodach poczęstowany pożywną zupą „eintopf” przez „ciocię”. Siostry „cioci” z dziećmi zamieszkały w sąsiedztwie. Żydówka zastrzelona przez Niemców, dzieci nosiły kwiaty na jej grób.
[00:07:13] Matka boh. urodzona w Zabełkowie (pow. raciborski), babcia była Słowaczką, osiedlenie dziadków w Borach Tucholskich, gospodarstwo w miejscowości Orzełek zakupione przez dziadka.
[00:08:40] Bankructwo dziadka w 1925/1926, przeprowadzka do Katowic. Poznanie się rodziców, ślub w grudniu 1928 r. z Zakopanem. Historia ojca boh.: jako 16-latek wstąpił do II Brygady Legionów, walczył pod Rarańczą, uwięziony przez Austriaków, zwolniony latem 1918 r., uciekł do Lwowa z przyjacielem, sądzony za „dezercję na front”.
[00:14:02] Walki na Litwie z 4 Pułkiem Piechoty, ucieczka z niewoli radzieckiej do Polski. Ochotnik w III powstaniu śląskim, dowódca [Tadeusz] Puszczyński ps. „Konrad Wawelberg”, pseudonim ojca „Kruk”, tajny oddział dywersyjny.
[00:17:45] Udział nie-Ślązaków w powstaniach śląskich, przyjaźń ojca z [Edwardem] Kabiczem, dowódcą pociągu pancernego „Kabicz”. Zapomniani żołnierze powstań śląskich: lotnik Janusz Meissner i Tadeusz Meissner z oddziału „Wawelberga”. Zamieszkanie ojca w Katowicach, publikował jako [Józef Zygma], utworzenie Ligi Morskiej i Rzecznej. Po ślubie przeprowadzka rodziców do Warszawy.
[00:20:50] Mieszkanie przy ul. Filtrowej 70, sąsiedzi powstańcy z Grupy Wawelberga, nieopodal mieszkał Leopold Okulicki. Ojciec urzędnik w izbie skarbowej w latach 1932-1939.
[00:22:42] Wybuch wojny, ojciec zgłosił się 7 września na ochotnika, wysłany na front wschodni, nadchodzący Rosjanie. Powrót do domu 4 października [1939] w cywilnym ubraniu.
[00:25:08] Nawiązanie kontaktu z tworzącym się podziemiem. Fałszywe dokumenty na nazwisko „Tadeusz Masłowski”. Częste wyjazdy z Sulejówka do Warszawy. Aresztowanie ojca ok. 14 grudnia [1940], informacja od łączniczki. Dowódca Stanisława Thuna. Ojciec zatrzymany na gestapo w al. Szucha, potem przeniesiony na Pawiak. Comiesięczny zasiłek dla matki z AK, kilka grypsów od ojca. Kartki do ojca podpisywane nazwiskiem jego gospodyni.
[00:29:18] Wywiezienie ojca z Pawiaka [+], nieznane dalsze losy. Zaanektowanie pokoju w mieszkaniu przez Niemców w 1941 r. Hauptman [Wagner] (wyżeł Bolko, wilczur Don) poinformował mamę o Katyniu. [+] Żołnierze Abwehry w Sulejówku, ordynansi jeńcy radzieccy [Szkoła Wywiadowcza Abwehry].
[00:33:44] Usunięcie lokatorów z części Sulejówka, przeprowadzka w pobliże Woli Grzybowskiej do państwa Batorskich, a potem do pań Krasińskich. 26 lipca 1944 r. bombardowanie radzieckie. Zerwanie połączeń kolejowych na linii Mińsk Mazowiecki−Warszawa 31 lipca 1944 r., czekanie na mamę na peronie. Zwłoki niemieckich żołnierzy z frontu wschodniego bez butów, wynoszone z wagonów. [+]
[00:39:45] Sąsiad lekarz Witold Piechalski. Apel radiowy Wandy Wasilewskiej z komunistycznej radiostacji do mieszkańców Warszawy „Warszawo powstań, Warszawo, chwyć za broń”.
[00:41:12] Ucieczka Niemców z Sulejówka w ostatnim tygodniu lipca 1944 r., bombardowanie miasta przez Rosjan. Armaty niemieckie w Wesołej, ostrzał w stronę Mińska. Rodzina schowana w jamie na podwórku. Przeniesienie pod Mińsk Mazowiecki, we wsi wojskowe okopy, powrót 4 września [1944].
[00:44:49] Obserwowanie z werandy łuny nad Warszawą w połowie września [+]. Złapanie boh. przez pijanego żołnierza radzieckiego. Zestrzelony kukuruźnik, lotnicy zakopani w nasypie kolejowym, ekshumacja po latach. [+]
[00:47:02] Okradanie domów przez Rosjan „do żywego drewna”, barbarzyńskie niszczenie dobytku. Portret matki pocięty szablą. Koniec otrzymywania zapomogi z AK. Zamieszkanie znajomej z córką po wybuchu powstania warszawskiego.
[00:51:04] Brak kontaktu z Warszawą, wycięcie słupów telefonicznych i elektrycznych przez Rosjan. Brak zaopatrzenia. Lampy karbidowe, woda ze studni. Główka maszyny do szycia ukradziona mamie przez Rosjan. Powszechne kradzieże [+]. Fala Polaków ciągnąca ze wschodu za Armią Czerwoną.
[00:54:54] Pierwsza wizyta boh. w Warszawie po powstaniu. Przejazd ciężarówką przez pontonowy most na Wiśle („świeże jasne drewno”) na wysokości mostu Poniatowskiego. Gruzy Warszawy – ruiny przy domu towarowym Braci Jabłkowskich. [+]
[00:56:43] Smród i pył w powietrzu miasta, zniszczone rodzinne mieszkanie. Wiadomość o śmierci ojca w gazecie, fałszywe nazwisko „Ksawery Szymkowski”. Pamiątki po ojcu otrzymane z PCK: książeczka do nabożeństwa, ryngraf, uszkodzony różaniec, dwie chustki do nosa, fragment ubrania, blaszana obrączka z trupią główką. Kartka pocztowa od mamy podpisana „Irena Rzepecka”.
[01:01:45] Pamiątki po ojcu odkopane w Palmirach podczas ekshumacji z udziałem [Władysława] Bartoszewskiego. Leśniczy oznaczał drzewa, pod którymi odbywały się egzekucje, i zgłaszał je do władz podziemia. Zidentyfikowanie ok. 500 osób z 2,5 tys. pochowanych na cmentarzu.
[01:03:46] Zgłoszenie się mamy do PCK, informacja od S.Thuna o pobycie ojca na gestapo w al. Szucha „przynajmniej przez 3 dni”, na Pawiaku do 14 marca 1941 r., rozstrzelanie w Palmirach 14 marca 1941 r. – w ramach zemsty Niemców za zastrzelenie aktora Igo Syma. [+]
[01:08:40] Zdobywanie żywności: zbieranie przez boh. grzybów, mirabelek, szczawiu. Siostrzeniec „cioci Heli” z Katowic Jędrek zapamiętał grę ojca boh. na skrzypcach sprzed wojny.
[01:10:33] Ustalenie przez mamę zasad zachowania dla hauptmana Wagnera. Pomoc Wagnera przy zdobywaniu leków na dyfteryt (dla boh.), leczeniu zapalenia ucha syna cioci Heli. Wspomnienia biurka ojca boh. z kolorowymi ołówkami. Mistyfikacja w Sulejówku: ojciec pod fałszywym nazwiskiem uchodził za kochanka mamy (lipna fotografia brata generała Czumy). Wyczekiwanie ojca przy jego oficerkach w spiżarni. [+]
[01:16:45] Wizyta w dworku u Piłsudskiego w Milusinie, zachwyt wspaniałym ogrodem. W czasie okupacji stacjonowali tam Niemcy. Niejasne wspomnienie: mały biedny domek, gdzie mieszkały dwie kobiety.
[01:19:10] Odgrodzenie części Sulejówka na przełomie 1942/43 drutem kolczastym. Przechodzenie mamy przez siatkę. Upokorzenie mamy i szwagierki gen. [Waleriana] Czumy na nasypie kolejowym, którym przejeżdżał pociąg wiozący Hitlera. Piosenka podwórkowa „Sacharyna”.
[01:21:56] Radziecki jeniec Sasza mieszkający w sąsiednim baraku. Pod koniec lipca 1944 r. pożegnanie Wagnera. Otrzymywanie mleka w leśniczówce pod Wesołą. Pies Wagnera Don wałęsający się po ulicy – wiadomość o śmierci Wagnera.
[01:26:24] Wszy, ogolenie głowy przez mamę. Brak wody po powstaniu, sławojki. Strach, co dalej. Zabranie lekarza i dentysty z Sulejówka, areszt dla dentysty za czapkę w orzełkiem w koronie. [+]
[01:31:15] Zakazane piosenki: kara dla boh. na koloniach letnich po wojnie za zaśpiewanie piosenek „Czerwone maki na Monte Cassino” i „Warszawo ma”. Brak wspomnień o ojcu [+]
[01:33:20] Ryzyko ukrywania Żydów w Sulejówku. Działalność podziemna ojca: teczka wypełniona czcionkami drukarskimi zostawiona przez ojca w sklepie. Niemożność uzyskania dostępu do akt wojskowych ojca. Pamiątki po ojcu na Pawiaku.
[01:37:37] Spalone dawne mieszkanie, brak pracy. Wyjazd z matką na Ziemie Odzyskane, przejazd do Wałbrzycha. Uzyskanie sądowego aktu zgonu ojca. Wsparcie ZBOWiD-u, uzyskanie koncesji monopolowej na papierosy: do 1949 r. prowadzenie kiosku z papierosami i prasą. Niszczenie prywatnego handlu, domiar. Po śmierci dziadka wyprowadzka do Katowic.
[01:40:56] Ukończenie kursu księgowości przez mamę, rozpoczęcie pracy księgowej. Groszowe renty − wdowia i sieroca. Kłopoty boh. po maturze – przesłuchanie przez ubeków. Pomimo zdanych egzaminów do Szkoły Głównej Służby Zagranicznej w Warszawie nie przyjęto jej na studia ze względu na „życiorys”.
[01:45:24] Zgoda na zdawanie egzaminów na Uniwersytet Jagielloński, studia prawnicze. Słabo płatna praca sędzi w PRL, w latach 90. wejście do składu Sądu Najwyższego. Wspomnienia z działalności procesowej.
[01:53:13] Immunitet dla sędziów w stanie wojennym, możliwość wyjazdów bez zgody milicji. Wyjazd z Katowic do Warszawy po Bożym Narodzeniu 1981 r., namówiona przez milicjanta do przewożenia książek drugiego obiegu. Rozprowadzanie książek w Katowicach, wożenie pieniędzy do kościoła przy ul. Piwnej w Warszawie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.