Rozalia Wielosz z d. Bojko (ur. 1935, Teresin) wychowała się w rodzinie rolniczej, zamieszkałej na Wołyniu. 29 sierpnia 1943 z rąk ukraińskich nacjonalistów zginęli jej rodzice, siostra i brat. Uratowała się, ukryta w piwnicy. Dzięki pomocy sąsiada-Ukraińca trafiła do rodziny ukraińskiej, gdzie była wykorzystywana do najcięższych prac. Po roku została odnaleziona przez stryja. Po wojnie ukończyła szkołę powszechną w Strzyżowie oraz Liceum Pedagogiczne w Szczebrzeszynie. W 1954 roku w wyniku nakazu pracy została nauczycielką w Nabróżu koło Zamościa – była nią przez kolejne 36 lat. W latach 70. jako bezpartyjna przez dwie kadencje pełniła obowiązki radnej. Odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi. Mieszka w Nabróżu na Zamojszczyźnie.
[00:01:40] Boh. urodziła się w 1935 w Teresinie (pow. włodzimierski), rodzice Stanisława i Stefan Bojko mieli dom niedaleko szkoły.
[00:02:22] Mama pochodziła z krakowskiego, ojciec z Wołynia. Boh. miała dwójkę rodzeństwa starszego brata Edwarda i młodszą siostrę Janinę.
[00:05:03] 29 sierpnia 1943 – w niedzielny ranek do domu przyszedł sąsiad Kasperski z ostrzeżeniem, że coś dzieje się wokół wsi. Widok postaci idących w stronę zabudowań. Zgromadzenie rodziny w domu, wspólna modlitwa. [+]
[00:07:18] W domu była babcia, która przyjechała z Włodzimierza, by namówić rodzinę na wyjazd do miasta. We włodzimierskim szpitalu przebywali ranni w czasie ukraińskich napadów. Rodzice rozważali wyjazd, ale nie byli zdecydowani. Siostra Janina miała niecałe dwa lata, boh. opiekowała się nią. [+]
[00:12:35] Ukraińcy wywoływali babcię z domu, sąsiad Kasperski chciał się ukryć na strychu, boh. z bratem zeszła do piwnicy. Krzyki mordowanej matki i siostry. Zejście do piwnicy Ukraińca ze skradzioną maszyną do szycia – Ukrainiec zobaczył brata, który musiał wyjść z piwnicy. [+]
[00:14:33] Boh. długo leżała w piwnicy, wyszła, gdy nie słyszała żadnych głosów. Krew na ścianach i podłodze. Porozrzucane rzeczy, boh. wyszła z domu przez wybite okno. Widok świeżo skopanej ziemi, mogiły rodziny. [+]
[00:16:33] Boh. podeszła pod dom, w którym mieszkał Albert Stefanus (miesiąc wcześniej wyjechał ze wsi), na podwórku zobaczyła konie należące do swojej rodziny. Lokator domu, sowiet (?), powiedział jej by poszła do sołtysa. [+]
[00:20:07] Boh. podeszła opłotkami pod dom sołtysa Środy (Ukraińca) i ukryła się w lasku za domem. Spotkanie na podwórku z Ukraińcami – darowanie życia. [+]
[00:21:00] Boh. zamieszkała w domu Środychy i pracowała w gospodarstwie. Ubranie boh. [+]
[00:21:35] Wychodząc z rodzinnego domu boh. wzięła różaniec – tytuł rozdziału o boh. w książce „Dziewczyny z Wołynia”. [+]
[00:23:05] Pasienie krów bez obuwia, odpowiedniego ubrania, odciski na stopach. Nad boh. znęcała się córka Środychy, ale jej matka przez rok nie wydała boh. [+]
[00:24:15] Boh. rozmawiała tylko po ukraińsku, zapominanie języka polskiego. Śpiewanie pieśni kościelnej podczas pasienia krów. Rodzina chciała zabrać boh., ale dziewczynka była wystraszona i uciekała na dźwięk języka polskiego. Piętno traumy. [+]
[00:24:53] Wyjazd ze Środychą do innej miejscowości – spotkanie z Polką i rozmowa w ojczystym języku. [+]
[00:26:18] Stryj boh. był w niemieckim obozie, wyjazdy po żywność. Wysyłanie furmanki po boh., która uciekała na widok obcych. [+]
[00:28:46] Przyjście oddziału AK, spotkanie z sołtysem Środą. Na noc Środycha z córką i boh. jechała do sąsiedniej wsi, gdzie mieszkało więcej Ukraińców. Pewnego dnia po powrocie zastała spalony dom i zwłoki męża. [+]
[00:30:50] Wyjazd do innej wsi, przyjście oddziału banderowców, zniknięcie gospodyni i jej dzieci. [+]
[00:31:45] Przygoda z krowami, które same wróciły do zagrody.
[00:34:35] W sierpniu 1944 ciocia, mieszkająca w Sławęcinie u rodziny Hawryluków, przyjechała do Włodzimierza Woł. i spotkała się przypadkowo ze stryjkiem. Obydwoje, niezależnie od siebie, chcieli dotrzeć do boh. [+]
[00:37:00] Droga cioci i stryjka do Teresina. Stryjek, uciekinier z niemieckiego obozu, miał zwichniętą nogę. Przyjście do obejścia Środychy (boh. pasła krowy), która wysłała córkę po boh. Podejrzenie zdrady i obawa o życie cioci i stryjka. Spotkanie z rodziną. Stan zdrowia i wygląd boh. [+]
[00:38:05] Boh. złapała za szyję Środychę i nie chciała odejść z ciocią Romaną Puzio i stryjkiem. [+]
[00:39:36] Dzień napaści i morderstw we wsi – po południu boh. poszła z Ukraińcami po ubrania zakopane w stodole. Widok banderowca z łopatą. W stodole były worki z odzieżą, butami, które banderowcy zabrali. [+]
[00:40:50] Zajęcia boh. podczas pobytu u Środychy. Wizyta w cerkwi. [+]
[00:43:25] Droga z rodziną do Włodzimierza, nocleg w stogu niedaleko miasta. Przeprawa przez Bug. [+]
[00:45:15] Pobyt z rodziną stryjka w Rogalinie, mieszkanie u wdowy Czajkowej.
[00:46:25] Wysiedlenia Ukraińców ze Strzyżowa w r. 1945 – stryjek zajął jedno z gospodarstw. Postawa gospodarza Ukraińca. [+]
[00:50:40] Organizowanie szkoły w Strzyżowie – wyposażenie klas, edukacja domowa boh., przyjęcie do drugiej klasy. Dobre wyniki w nauce, przejście z trzeciej do piątej klasy. Nauka języka niemieckiego u wymagającego nauczyciela, pana Tuczapskiego – boh. przepisała słownik. Zdjęcia w szkole, które miały być wysłane do Ameryki. Picie tranu, mleko z UNRR-y. [+]
[00:51:32] Boh. chciała zostać nauczycielką – wychowawczyni zawiozła ją do tworzącej się szkoły w Szczebrzeszynie.
[00:52:20] Uprawianie sportu i śpiewanie w szkolnym chórze.
[00:56:05] Nakaz pracy do Nabroża, założenie rodziny. Wsparcie ze strony rodziny męża. Wojenne losy rodziny męża – atak nacjonalistów ukraińskich, ucieczka do Klocówki. Ojciec męża – Kazimierz Wielosz (należał do AK) eskortował Ukraińców wysiedlanych z okolic Nabroża, okradziony i pobity przez polskich partyzantów w Zielonym koło Tomaszowa, niedługo po tym zmarł. [+]
[00:56:34] Praca zawodowa boh. - nauczanie początkowe, lekcje śpiewu i prowadzenie chóru, zajęcia sportowe.
[00:59:45] Budowa dróg wokół wsi, elektryfikacja Nabroża w 1962 r. – czyny społeczne i składki mieszkańców. Budowa szkoły – opodatkowanie gospodarstw. W drewnianym budynku starej szkoły zginęli ludzie podczas napaści Ukraińców. [+]
[01:03:47] Podsumowanie życia zawodowego, nagrody. Choroba zawodowa – nieżyt gardła. Budowa drogi w czynie społecznym. Zadania i obowiązki bezpartyjnej radnej.
[01:04:20] Boh. namawiano by zapisała się do partii – dla niej byłaby to zdrada pamięci o ojcu Legioniście i wujach akowcach.
[01:06:13] Wyjazdy z wycieczkami szkolnymi, podsumowanie lat przepracowanych w szkole.
[01:06:54] Rodzice mieli gospodarstwo, sami karczowali zarośla, by powiększyć tereny pod uprawę.
[01:08:58] Dziadek ze strony ojca był gajowym, ojciec boh. był najstarszy z rodzeństwa, urodził się w 1900 r. (mama w 1910). Ojciec poszedł na ochotnika do Legionów, żołd oddawał mamie.
[01:10:00] Wspomnienie starego domu i nowego, wybudowanego przez rodziców. Przesiadywanie boh. koło szkoły w Teresinie. Powojenne kontakty z sąsiadami z rodzinnej wsi.
[01:11:10] Worki z odzieżą w stodole, być może rodzina szykowała się do wyjazdu. Ojciec należał do samoobrony – przewożenie rodzin do jednej ze stodół na nocleg. Stryjowie mieli broń i też nocowali w stodołach [+]
[01:13:47] Wyjazdy na Wołyń w latach 90., spotkania z p. Radziszewską i Kalinowską, wspomnienie stryjów: Stanisława Bojko, przedwojennego plutonowego, który działał w samoobronie i Jana Bojko. Podczas rzezi w Tersinie zginął Michał Bojko, chrzestny boh. [+]
[01:15:00] Babcia przyszła z Włodzimierza, by namawiać rodzinę do ucieczki. We włodzimierskim szpitalu były już ofiary ukraińskich napaści. Rzeź w Kisielinie w początkach lipca 1943. [+]
[01:15:41] Sąsiad Stefanus wyjechał po ostrzeżeniu przez Ukraińców. [+]
[01:18:15] Mieszkanie w Strzyżowie, stryjowie jeździli na zachód po odzież i buty. Odpust na św. Jacka – spotkanie ze znajomymi rodziców. Pobyt u stryja Jana w Horodle, przejawy traumy. Rodzina nigdy nie rozmawiała przy boh. o tym, co się stało. Wizyty w kościele w Strzyżowie (dawna cerkiew). [+]
[01:19:10] Poczucie osierocenia, oparzenie ręki, kłopoty z nogą. Postępowanie wobec ludzi, potrzeba akceptacji. [+]
[01:21:58] Ataki ukraińskie w Ludmerpolu k/Teresina. Pobicie stryjka Bolesława przez Ukraińców, szukanie broni. Działalność samoobrony. Incydent z Ukraińcami – złapanie i wypuszczenie Stanisława i Jana Bojków. [+]
[01:22:25] Wyjazdy Polaków do stodoły w Wólce Swojczowskiej. [+]
[01:23:32] Sołtysem Teresina był Ukrainiec. Ludność ukraińska w Nabrożu, zburzenie cerkwi w 1938 r. Historia cudownego obrazu Matki Boskiej. [+]
[01:23:45] Córka Środychy wyszła za wojskowego i wyjechała ze wsi.
[01:24:51] Postawy Ukraińców wobec boh., wizyta w cerkwi. Bicie przez córkę Środychy. [+]
[01:26:22] Radość boh. po powrocie do rodziny. Modlitwy za Środychę. Warunki w jakich boh. u niej przebywała. [+]
[01:28:18] Stawianie krzyża w 1997 r. Spotkanie z kobietami, które pamiętały ojca boh. Przemówienie podczas uroczystości – boh. nie mogła powiedzieć, że to upamiętnienie ofiar ukraińskiego mordu. Wcześniejsza o rok wizyta na Wołyniu, wyjazd do miejsca, w którym była wieś Teresin – rozebranie domów przez Ukraińców. [+]
[01:29:55] Pierwsza msza w zamojskiej Rotundzie w 1995 r., upamiętnienie ofiar. Powojenne losy rodziny.
[01:30:55] Pielgrzymka na Wołyń w 1996 r. Postawienie krzyża na polanie, pomoc pani Prus w załatwianiu pozwoleń.
[01:33:01] Rozebranie domów w Teresinie, zabudowa wsi. Żydówki z oznaczeniem na ubraniu chodzące we wsi. [+]
[01:33:50] Brak możliwości ukrycia się rodziny podczas ataku. Losy stryja Bolesława i jego żony, po wojnie boh. opiekowała się ich dzieckiem.
[01:34:36] Wspomnienie z pobytu w Strzyżowie – pędzenie bydła za Bug przez wojsko. [+]
[01:36:05] Organizowanie szkoły, zbieranie wyposażenia: krzeseł i stołów. Szkoła tuż nad Bugiem. Wizyta biskupa lubelskiego Stefana Wyszyńskiego – chóralny śpiew zwabił ludzi zza Buga. [+]
[01:36:47] W strzyżowskiej szkole robiono zdjęcia, które miały być wysłane do Stanów Zjednoczonych. Żywność z UNRR-y. [+]
[01:37:37] Brat boh. robił mebelki dla jej lalek. Boh. nie pamięta koleżanek z Teresina. [+]
[01:38:22] Zaproszenia do przyjazdu od nieznanych osób z Wołynia, brak zaufania. [+]
[01:40:07] Wyjazdy mieszkańców Teresina. Syn kierowniczki szkoły w Nabrożu zginął w budynku szkoły podczas ataku na wieś. Zabłądzenie boh. na moczarach w drodze do domu. Komunikacja w regionie – kolejka wąskotorowa.
[01:41:20] Zniszczenia w Nabrożu dokonane przez Ukraińców, zabudowa wsi. Ucieczki Polaków ze wsi.
[01:42:18] Poznanie przyszłego męża: wyprawy po chleb do Łaszczowa, wyjazdy do okolicznych miejscowości ze szkolnym teatrzykiem. Ślub w 1957 r.
[01:43:50] Brak wykształcenia męża, relacje w rodzinie. Wspólne wyjazdy na szkolne wycieczki.
[01:46:02] Boh. obchodzi rocznice rzezi w Teresinie. Problemy ze snem, śmierć męża. Córki zdobyły wyższe wykształcenie.
[01:48:20] Msza upamiętniające ofiary od 1995 r. Brak zadośćuczynienia dla wołyniaków. Opinia na temat stosunków polsko-ukraińskich. Relacje z Ukrainkami, które pracowały w gospodarstwie. Stosunek boh. do Ukraińców. Dobra pamięć boh., nauczycielki matematyki.
[01:49:37] Leczenie nerwicy, trauma wołyńska i stresująca praca w szkole. Wspomnienie ojca, który śpiewał podczas pracy.
[01:50:45] Rozważania na temat wybaczenia. [+]
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.