Ewa Żelechowska-Stolzman z d. Żelechowska (ur. 1929, Łaziska Górne) wraz z całą rodziną spędziła powstanie warszawskie na Żoliborzu. Po upadku powstania została wypędzona z miasta do obozu przejściowego w Pruszkowie, skąd trafiła do KL Ravensbrück. Po krótkim pobycie w obozie została wraz z matką i siostrą wywieziona do Zehdenick, gdzie pracowała na polach folwarku przy zbieraniu kartofli oraz w szwalni
jej siostra po zakończeniu prac w polu pracowała u bauera Kutza we wsi Bergsdorf, a ojciec znalazł się w obozie w Neuengamme, gdzie zmarł. Po wyzwoleniu pani Ewa wróciła do Polski i zamieszkała w Chojnie, gdzie początkowo pracowała jako maszynistka w jednostce Wojsk Ochrony Pogranicza. Po kilku latach przeniosła się do Krakowa. Pracowała m.in. w Związku Polskich Artystów Plastyków w Krakowie. Jest wnuczką malarza Kaspra Żelechowskiego.
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1929 r. w Łaziskach Górnych. Prezentacja rodziców: Józefy i Andrzeja Żelechowskich.
[00:01:07] Ojciec był kierownikiem laboratorium w Żupie Solnej w Wieliczce, matka, nauczycielka, była na rencie – losy rodziny do wybuchu wojny. W 1939 r. rodzina mieszkała w służbowym mieszkaniu w willi Turówka. Atmosfera przed wojną – polska propaganda. Przygotowania do wojny – zabezpieczanie szyb i zaciemnienie, gromadzenie zapasów. 3 września ojciec-chemik dostał rozkaz ewakuacji wraz z rodziną na wschód – droga na dworzec do Krakowa. Ojciec i siostra jechali za ciężarówką na rowerach – tłum uciekinierów na moście, okoliczności rozdzielenia rodziny. Boh. z matką pojechały na wschód i ojciec ruszył za nimi. Reakcja starszej siostry po wybuchu wojny. Wspomnienie herbaty na postoju, strach przed atakiem gazowym – incydent z żołnierzami na drodze, nocne pożary. [+]
[00:19:30] Pierwsze spotkanie z niemieckimi żołnierzami. Po powrocie do Wieliczki nie zastano ojca i siostry – poszukiwania rodziny trwały dwa lata. Wojenna makabra – zachowanie Niemców. Okoliczności śmierci brata ciotecznego. W Turówce były magazyny soli, do których przyjeżdżali ludzie z okolicy – boh. sprzedawał im herbatę. Sytuacja materialna rodziny i krewnych. Po wyrzuceniu z mieszkania służbowego matka i boh. zamieszkały u znajomych, obiady z zakładowej stołówki.
[00:28:40] Stan psychiczny matki, jej pamiętnik. Ojciec i siostra wrócili po dwóch latach – stan zdrowia siostry. Wrócił także ciężko chory stryj, który w 1939 r. trafił do Lwowa. Ojciec nie chciał pracować dla Niemców. Ciotka mieszkająca w Warszawie z zaproponowała ojcu pracę – sen przed wyjazdem do stolicy. Podczas podróży ojciec został okradziony. Przeprowadzka do Warszawy. Samochód, którym meble jechały do Warszawy uległ wypadkowi, w którym zginął pasażer na gapę. Boh. przyjechała do Warszawy z majorem Tumanowiczem, który działał w ruchu oporu. Ojciec podjął pracę w zakładzie Franaszka na Woli.
[00:38:00] Ojciec z siostrą trafili w 1939 r. do wuja, który mieszkał niedaleko granicy z Rumunią i był kierownikiem gorzelni – groźby ze strony Ukraińców. Reakcja siostry na widok czerwonoarmisty, który rzucił granat między ludzi. Wspomnienie ucieczki w 1939 r. i herbaty z lipy, rozłączenie się rodziny.
[00:46:32] Podczas ucieczki boh. z matką znalazły się w Janowie Lubelskim – reakcja na zupę owocową serwowaną w jadłodajni, ucieczka z miasta przed bombardowaniem przez Luftwaffe.
[00:51:32] Powody zamieszkania u państwa Tumanowiczów, działalność konspiracyjna majora Tumanowicza.
[00:54:18] Podczas powrotu w 1939 r. do Wieliczki wóz ciągnęły dwa konie, które wcześniej pracowały w kopalni – los konia „Jagiełło”. [+]
[00:56:00] Sytuacja w Warszawie podczas okupacji, w sąsiedniej willi przechowywano Żydówkę z synem. Ojciec zajmował się przerabianiem bimbru na spirytus. Przed wybuchem powstania robił bandaże. Boh. uczyła się na tajnych kompletach, które działały w szkole ogrodniczej przy placu Inwalidów – lekcje z prof. Wipszycką. Siostra uczyła się i pracowała w fabryce Franaszka.
[01:03:12] W fabryce Franaszka przygotowywano fałszywe dokumenty – zniszczenie partii podczas rewizji. Wuj pracujący w zakładzie był podczas powstania w fabryce i widział egzekucję pracowników oraz Kazimierza Franaszka i jego rodziny. 1 sierpnia boh. była w fabryce, ale zdążyła wrócić do domu. Ojciec i siostra pojawili się po trzech dniach – praca siostry w szpitalu polowym dr Raczka przy ul. Śmiałej. Rodzina mieszkała na Żoliborzu przy ul. Felińskiego 4, blisko Dworca Gdańskiego.
[01:08:58] Mieszkańcy kamienicy zeszli do piwnicy. Lokatorzy z parteru, państwo Lenkowie, mieli kuchnię i ubikację w suterenie, co ratowało osoby ukrywające się w piwnicy. Wspomnienie powstania w getcie. Dom był pod obstrzałem niemieckiego gołębiarza. Ojciec chodził do mieszkania na drugim piętrze po książki. Brak ryżu dla chorego dziecka. W skrzyni ze zrzutów była broń bez amunicji – obcięcie kawałka linki i materiału ze spadochronu. Wyprawy po wodę na sąsiednią posesję, droga siostry do szpitala na ul. Śmiałą. Boh. uczyła się do egzaminu poprawkowego z łaciny. [+]
[01:21:28] 29 września rodzina została wysiedlona, wśród ludzi wyrzuconych w domów była ukrywająca się Żydówka z synem. Przejście kolumny przez miasto do kościoła św. Stanisława na Woli – warunki w obozie przejściowym. Załadowanie do wagonów – droga do obozu w Pruszkowie. Siostra pozbyła się opaski ze szpitala. Przejście do grupy chorych, którzy mieli być wywiezieni z Pruszkowa – po selekcji rodzina znalazła się w grupie kilkudziesięciu osób, które załadowano do wagonu. [+]
[01:36:10] Towarzysze podróży, załatwianie potrzeb fizjologicznych. Przyjazd do Hamburga, do obozu koncentracyjnego Neuengamme – sposób, by siostra wydała się niższa. Zabranie mężczyzn, w tym ojca, z wagonu – ostatnie spotkanie. Pociąg odjechał, a mężczyźni zostali w obozie. [+]
[01:48:04] We Frankfurcie kobiety trafiły do odwszalni, potem odwieziono je do obozu w Ravensbrück – otwarcie wagonów w nocy i oświetlenie ich mocnymi światłami, wspomnienie dobiegającej muzyki.
[01:49:05] [Wyciemnienie – fragment usunięty na prośbę Autorki relacji]
[01:49:45] W namiocie na terenie obozu odebrano kobietom wszystkie rzeczy – matka nie oddała złotego zegarka – sposób ukrycia łańcuszka. Podczas spisywania osób matka podała inną datę urodzenia boh. Warunki higieniczne w obozie. [+]
[01:58:34] Praca przy zbieraniu ziemniaków – zachowanie siostry. Strażnik Klag pozwolił chorej boh. pójść do lekarza – incydent z nadzorcą. Jedna z kobiet zachorowała po zjedzeniu żab. Sposoby pozbywania się wszy – warunki w baraku, okoliczności w jakich więźniarki zorientowały się, że nadzorca jest analfabetą.
[02:06:34] „Sprzedaż” siły roboczej – siostra trafiła do pracy u bauera, a boh. z matką do szwalni. Traktowanie siostry przez niemieckich gospodarzy. Warunki, w jakich mieszkały pracownice szwalni, strażnikiem był zniemczony Polak Brzeziński – praca przy naprawie mundurów. Wspomnienie nagich więźniarek na placu apelowym. System zbierania ziemniaków przez siostrę.
[02:14:40] Szwalnia mieściła się na terenie męskiego obozu, pewnego dnia boh. wyszła sama po jedzenie – zdobycie podwójnej racji żywnościowej. Sny o ojcu podczas choroby – pomoc lekarki, Niemki. Stan zdrowia boh. – wrzody na szyi. [+]
[02:24:00] Spotkania z Polakami, którzy ciekawi byli wieści z kraju – podarowanie kartek na jedzenie. Wiadomość o śmierci ojca 8 stycznia 1945 r. – spotkanie z kobietą, której mąż również został w Neuengamme, potwierdzenie śmierci ojca.
[02:33:12] Podczas ewakuacji gospodarze, u których pracowała siostra, zgodzili się zabrać także boh. i matkę. Niemcy jechali na wozach, kobiety szły na piechotę – po spotkaniu Rosjan zawrócono. Znalezienie plecaka z bielizną. Incydent z czerwonoarmistą, który zatrzymał siostrę – interwencja radzieckiego oficera.
[02:42:10] Powrót do Bergsdorfu, gdzie Polacy, robotnicy przymusowi, przygotowywali się do wyjazdu. Podróż na przyczepie traktora – zatrzymanie przez sowietów, którzy zabrali traktor. Dalsza podróż wozem – przejazd przez strefę walk, zatrzymanie koni, które poniosły. Przyjazd do Chojny, gdzie czerwonoarmiści zabrali konie i wóz – powód pozostania w mieście. [+]
[02:51:26] Okoliczności ewakuacji z Niemcami ze wsi Bergsdorf. Kobiety pracujące w szwalni mogły z niej wychodzić. Boh. nie wiedziała, że w obozie przeprowadzano eksperymenty pseudomedyczne. Podczas pobytu więźniarek w namiocie pilnowały ich „auzjerki”, Niemki – ich zachowanie. Kobiety pracujące w polu raz w tygodniu dostawały mleko dla dzieci. Boh. nie słyszała o buncie więźniarek. Cegielnia była w Zehdenick – kontakty z robotnikami przymusowymi. Okolica nie była bombardowana przez aliantów. Tematy rozmów więźniarek.
[03:00:13] Kobiety ze szwalni zostały skierowane do wyładunku ryżu na bocznicy kolejowej. Niemcy powiedzieli, że ryż jest zatruty, ale każda z matek wzięła garstkę – wybór między śmiercią z głodu lub zatrucia. W obozie urodził się ks. Skłodowski – wspomnienie mszy świętej odprawionej przez niego na terenie obozu.
[03:05:12] Treść dedykacji napisanej 4 października 1944 r. przez chłopaka poznanego podczas podróży do obozu – 8 października dojechano do Neuengamme, gdzie oddzielono mężczyzn. Dziadkowie Żelechowscy przyjaźnili się z Tetmajerami, żona Włodzimierza Tetmajera, Anna Tetmajerowa była chrzestną matką ojca boh. Podczas okupacji sowieckiej została deportowana z Kresów na Syberię, skąd wróciła do Polski. W czasie spotkania po wojnie opowiedział, że spotkała Andrzeja Żelechowskiego na Syberii – nadzieja na powrót ojca jednym z powodów, dla których rodzina została w Chojnie. Boh. wyrzucono z pracy w wojsku, ponieważ nie miała odpowiedniego pochodzenia.
[03:08:30] Wpisy robotników przymusowych w pamiętniku dokonane w lutym 1945 r.
[03:12:05] Wiara w zwycięstwo powstania w Warszawie – wiadomości z ulotek i od siostry pracującej w szpitalu. Atmosfera podczas powstania.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.