Helena Ciszak z d. Białowąs (ur. 1936, Ihrowica) jako dziecko wraz z rodziną mieszkała na Podolu. W Wigilię 1944 roku we wsi Ihrowica banderowcy z kurenia Burłaki, wspomagani przez miejscowych Ukraińców, napadli na wieś i zamordowali dziewięćdziesięciu dwóch Polaków. Rodzina Heleny Ciszak ocalała dzięki pomocy Ukrainki, która ich ostrzegła, a potem ukryła. Ocaleni Polacy uciekli do Tarnopola, skąd w lutym 1945 roku przyjechali do Chełma. Rodzina Białowąsów zamieszkała we wsi Horodysko, z której wysiedlono Ukraińców. Helena Ciszak ukończyła szkołę podstawową w Leśniowicach, potem Liceum Pedagogiczne, w 1965 roku ukończyła filologię polską w Lublinie, następnie pracowała jako nauczycielka w szkołach w Leśniowicach i Chełmie. Obecnie na emeryturze, mieszka w Chełmie.
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1936 r. w Ihrowicy. Przedstawienie rodziców: Pauliny i Mikołaja.
[00:00:30] Dziadkowie mieli duże gospodarstwo i pasiekę w Ihrowicy – miód dla kolędników. Losy rodziny podczas wojny, mobilizacja ojca.
[00:02:50] Położenie Ihrowicy, we wsi mieszkali Polacy i Ukraińcy – zmiana wzajemnych stosunków podczas okupacji. Wystąpienia ukraińskich nacjonalistów przeciwko Polakom. Mężczyzn mobilizowano do wojska, ale Ukraińcy unikali wstępowania do armii. 18 grudnia [1944] banderowcy podający się za radzieckich oficerów zastrzelili dwóch Polaków pilnujących magazynu ze zbożem. Ksiądz Szczepankiewicz uspokajał Polaków wierząc, że są w Ihrowicy bezpieczni.
[00:08:30] W Wigilię przybiegła sąsiadka Ukrainka, która powiedziała, że we wsi mordują Polaków. Ukrainka zabrała rodzinę do swojego domu. Ksiądz Szczepankiewicz bił w dzwon podczas napadu. Na drugi dzień matka poszła do rodziców mieszkających na drugim końcu wsi – ofiary rzezi. Ksiądz Szczepankiewicz, jego matka i rodzeństwo zostali zamordowani. Spotkanie matki z siostrą, która ocalała z rzezi. Stryj był na wojnie, ale jego żonę zamordowano. Dom dziadków spalono, ale im nic się nie stało – decyzja o ucieczce do Tarnopola. W napaści zginęły 92. osoby – układanie zwłok na sanie. [+]
[00:18:06] Rodzina znalazła mieszkanie w Tarnopolu – nieudana wyprawa matki do domu po jedzenie. W luty 1945 r. zorganizowano transport i rodzina wyjechała do Polski. W okolicy Lwowa zmarł siedemnastoletni siostrzeniec – oddanie ciała do pochówku. Większość uratowanych mieszkańców Ihrowicy pojechała na Ziemie Odzyskane – powody pozostania rodziny w Chełmie. Ojciec wrócił z wojny i miał nadzieje na powrót na ojcowiznę. W 1952 r. pojechał do Ihrowicy i zobaczył, że w rodzinnym domu mieszka Ukrainiec. [+]
[00:21:44] Kuzyn płk Jan Białowąs starał się przez kilkanaście lat o pozwolenie na postawienie pomnika ku czci ofiar – postawa współczesnych mieszkańców Ihrowicy. Wyjazd na odsłonięcie pomnika, przetrzymanie autokaru na granicy. Odszukanie domu, w którym boh. się urodziła.
[koniec samodzielnej relacji – świadek odpowiada na pytania]
[00:25:15] Podczas okupacji niemieckiej Ukraińcy współpracowali z Niemcami – zmiana sytuacji po zajęciu dawnych Kresów przez Armię Czerwoną. Ukraińcy nie chcieli wstępować do Armii Czerwonej, a Polacy wstępowali po polskiego wojska. Banderowcy grabili polskie wioski.
[00:28:47] Podczas okupacji rekwirowano wozy i konie. Matka ukryła się z końmi w lesie i dzięki temu rodzina ich nie straciła.
[00:29:57] Reakcja matki na wiadomość, że we wsi mordują Polaków. W napadzie zginęła szwagierka ojca osierocając dwoje małych dzieci. Dzieci przechowała Ukrainka. Po wojnie chłopcy z ojcem mieszkali w Zielonej Górze – wyjazd do Ihrowicy, by postawić pomnik matce i podziękować za ocalenie. Zamordowanie księdza Szczepankiewicza, który biciem w dzwon uratował wielu mieszkańców wsi. Księdza ostrzegano i doradzano mu ucieczkę, ale nie chciał zostawić swoich parafian. Do Ihrowicy przyjechali banderowcy, którym ukraińscy mieszkańcy wsi wskazywali domy Polaków. Inni Ukraińcy pomagali Polakom.
[00:36:20] Starania płk Białowąsa o postawienie pomnika na cmentarzu. Kuzyn pojechał do Ihrowicy w dwa lata po postawieniu pomnika – słowo „pomordowani” zostało usunięte. W 1944 r. pogrzeb zorganizował brat matki i kilku ocalałych Polaków. Wyjazd na uroczystości w 2008 r.
[00:39:18] Ukrywanie się w domu sąsiadki Ukrainki, która bała się, ale pomogła rodzinie. Zachowanie matki i boh.
[00:41:50] Gdy matka poszła z Tarnopola po rzeczy do Ihrowicy, okazało się, że dom zajęła sąsiadka Ukrainka, która nie pozwoliła jej niczego zabrać. Potem gospodarstwo zajęła ukraińska rodzina przesiedlona z okolic Hrubieszowa. Inne przypadki mordowania Polaków w okolicy Tarnopola – nadzieje na unormowanie się sytuacji, rola księdza Szczepankiewicza. We wsi było wiele mieszanych małżeństw, zdarzały się przypadki mordowania polskich współmałżonków.
[00:45:58] Przygotowania do Wigilii – świąteczne obyczaje. W dzień po rzezi matka idąc do rodziców nie zabrała ze sobą boh., która nie widziała zwłok pomordowanych sąsiadów. Banderowcy wykorzystali pójście mężczyzn na wojnę.
[00:49:50] Po przyjeździe do Chełma przesiedleńców zakwaterowano w szkole – wiele osób, w tym dziadek, zmarło z powodu tyfusu. Rodzina miała krowę i matka chodziła do sąsiednich wiosek po paszę. Rodzinie przydzielono dom po Ukraińcach w Horodysku – stan budynku.
[00:53:25] Boh. chodziła do szkoły podstawowej w Bończy, potem w Horodysku i Leśniowicach. Potem uczyła się w Liceum Pedagogicznym w Chełmie, po jego ukończeniu pracowała w szkole w Leśniowicach. Wspomnienie wycieczki do Warszawy, podczas której zniknął jeden z uczniów – odnalezienie chłopca na schodach ruchomych.
[00:56:26] Rodzice dostali ziemię w Horodysku i zajmowali się rolnictwem. Siostra matki przysyłała paczki z Kanady. Wysiedlenie Ukraińców z Horodyska, działalność partyzantki w okolicy.
[00:59:57] Podczas okupacji Niemcy wymordowali Żydów z Ihrowicy. Wspomnienie z dzieciństwa na Podolu. Zniszczenia Tarnopola podczas wojny.
[01:03:20] Sposoby mordowania Polaków w Ihrowicy. Matka idąc do rodziców po napadzie widziała zwłoki sąsiadów.
[01:04:30] W PRL-u niewiele mówiono o zbrodniach popełnionych na polskiej ludności dawnych Kresów. Incydent podczas lekcji historii z udziałem młodego nauczyciela-praktykanta. Działalność polskiej samoobrony. Książki o historii Ihrowicy napisane przez kuzyna Jana Białowąsa.
[01:08:47] Podczas napadu na wieś zastrzelono kilku członków rodziny Białowąsów, ocalała tylko dwunastoletnia dziewczynka. Stryjeczni bracia boh. widzieli śmierć swojej matki.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.