Szpak Zbisław cz. 1

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1377

22 maja 2021, Szczecin

2:00

Marian Zbisław Szpak (ur. 1924, Izbica) w kwietniu 1940 roku został deportowany wraz z rodziną w okolice Pawłodaru w Kazachstanie. W 1941 roku po zawarciu układu Sikorski-Majski wraz ze starszym bratem dostał się do formowanej Armii Polskiej na Wschodzie, gdzie został przydzielony do artylerii 10 Dywizji Piechoty. Wiosną 1942 został przez Krasnowodzk ewakuowany z ZSRR do Persji, a następnie przez Irak do Palestyny. Po reorganizacji Armii Polskiej dostał się do Pułku Artylerii Przeciwlotniczej 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Ranny w bitwie pod Monte Cassino, walczył o wyzwolenie Ankony i Bolonii. W 1947 roku wrócił do Polski i zamieszkał w Szczecinie. Pracował w Baltonie jako kierowca. W 2019 roku awansowany na stopień kapitana. Mieszka w Szczecinie.

[00:00:15] Ur. w Łucku na Wołyniu. Ojciec ranny w czasie bombardowania Łucka, sąsiad Ukrainiec Kiryczuk, członek Komunistycznej Partii Ukrainy, zadenuncjował ojca. Ojciec aresztowany, zamordowany po kilku dniach, oficjalna informacja: zesłany w głąb ZSRR. Nauczycielka boh. pracowała w urzędzie bezpieczeństwa, jej brat zamordowany przez władze polskie za „działalność szpiegowską”. Lisiecki – drugi stracony przez NKWD.
[00:05:18] W Łucku mieszkało 40 proc. Żydów, zgodne życie z Polakami. Wielu Żydów było komunistami. Ksiądz Bukowiński opiekował się biednymi. Jego gosposia, praczka w seminarium, zamieszkała na strychu w domu boh., zniszczona bielizna księdza.
[00:08:50] Boh. służył jako ministrant, był „łobuzem”, miał własne „dzielnicowe wojsko”, dowódcą był były legionista Mierzejewski. Dzielnica Krasne – starcia z narodową organizacja ukraińską. „Wywiezienie na Syberię to było szczęście” wobec mordów rzezi wołyńskiej.
[00:10:40] Dwie cegielnie w Łucku, pokłady gliny. Ręczne wyrabianie cegieł, suszenie na słońcu [+]. Wśród mieszkańców przeważali biedni robotnicy. Nieupilnowane dzieci, łobuzerka.
[00:13:50] Dyrektor szkoły Ukrainiec. Władysław Kocewicz – kolega „z oddziału”, został politrukiem, patriota, wychowywany przez ojca. Pokazał boh. bibliotekę, czytanie „Trylogii” Sienkiewicza – kształtowanie postaw patriotycznych i nacjonalizmu. Podskórna nienawiść między Polakami, Ukraińcami i Żydami.
[00:18:42] Zamordowanie ojca kilka dni po aresztowaniu. Strach boh., zabawy bronią na zamku. Ojciec był policjantem, stosował wobec dzieci kary cielesne: „pies stale bity bicia się nie boi”. Ucieczki z domu, kryjówka w krzakach na łące – namiot, spanie w wagonach kolejowych, zdobywanie jedzenia.
[00:22:40] Edukacja, szkoła jako „gniazdo patriotyzmu”. Wiadomość o wywózkach. Przygotowanie do wyjazdu, przekonanie o nędzy w ZSRR, marne mundury żołnierzy radzieckich. Oczekiwanie na stacji kolejowej na transport pod strażą żołnierzy.
[00:24:55] Wagony towarowe, dziura asenizacyjna w podłodze. Przesiadka do wagonów szerokotorowych w Szepietówce, ucieczka starszego brata. Oddanie fajki ojca przypadkowemu starszemu pasażerowi, ucieczka mężczyzny do Łucka.
[00:32:15] Po dwóch tygodniach podróży przyjazd, koniec maja [1940]. Smród w wagonie, wydłubywanie dziur w ścianach. Załatwianie się pod wagonem podczas postojów. Przyjazd do obozu w regionie Pawłodaru (Kazachstan).
[00:35:02] Obóz otoczony wysokim murem z drutem kolczastym, zimne noce, ognisko z ropy naftowej na środku placu, okopcone twarze. Większość deportowanych stanowiły kobiety i dzieci. Rodzina boh. mogła zabrać duży bagaż. Posiłek – kasza manna, „bałanda” (zupa) z kawałkiem chleba.
[00:38:50] Przejazd 140 km odkrytymi gazikami. Przegląd deportowanych, przydział do pracy. Boh. pracował przy rozbijaniu tafli „sulifatu” – kawałów soli przywożonych ze słonego jeziora. Legionista Sierpiński opowiadał przeżycia wojenne – spór z boh., brygadzista Kirgiz.
[00:42:44] Donos Sierpińskiego do brygadzisty. Spotkania mieszkańców w lesie nad Irtyszem: wspólne modlitwy, śpiewanie pieśni, „nie mogli z nas tego wykarczować”, donos do NKWD. Dotkliwe kary za niesubordynację: 3 lata łagru za zbieranie kłosków przez kobiety.
[00:45:58] Wieści o umowie z Sikorskim, przybycie Sikorskiego do obozu, przedstawiciel wojska polskiego, początkowy brak zaufania do przybyłych rekrutów – późno otrzymali broń. Przejazd sańmi do Pawłodaru w 30-stopniowym mrozie, spotykanie rannych żołnierzy wracających z wojny – żołnierz z uschniętą ręką.
[00:48:03] Boh. miał przestrzeloną lewą dłoń, gnijąca kość w palcu wskazującym, kpt. Majewski, chirurg wojskowy.
[00:50:48] Ranni żołnierze traktorzyści, Kirgizi. Mordowanie jeńców rosyjskich przez NKWD. Bitwa pod Kurskiem, pokonanie Niemców.
[00:54:14] Porozumienie Sikorski-Majski. Trudne warunki bytowe Armii Andersa – niewystarczające racje żywnościowe, spanie w namiotach, brak uzbrojenia. St. sierżant Kamiński. Zbrodnia katyńska – dokumenty filmowe.
[00:57:15] Surowa dyscyplina w Armii Andersa, „żołnierz to nie był człowiek”. Dowódca V dywizji znienawidzony przez żołnierzy. Przejazd przez miasto Krasnowodzk [Turkmenbaszy], powitanie przez chór żydowski śpiewający po polsku, posiłek: kasza z morską rybą. Solone śledzie bez wody do jedzenia. Lepszy prowiant dla oficerów. Przewożenie rekrutów tankowcami.
[01:00:18] Zaprzyjaźniony żołnierz Jan. Załatwianie się na tankowcu – ubikacje wiszące nad wodą, ochlapywanie ludzi na pokładzie. Worki z prowiantem dla oficerów (sucha kiełbasa). Kołysanie na Morzu Kaspijskim. Schodzenie do perskich łodzi po drabinkach sznurowych. Żołnierze Andersa nie mieli broni. Podczas walk żołnierze radzieccy nie wszyscy mieli broń – zdobywali od poległych.
[01:06:15] Stosunek Persów do żołnierzy polskich: pomagali, obsługiwali żołnierzy, sprzątali odchody. Wąskie drogi wykute w skale, samochody porzucone w przepaściach.
[01:09:50] Przyjazd do Iraku. Stosunek Brytyjczyków do Irakijczyków.
[01:12:10] Żydzi w Armii Andersa, przyjaciel Jasio zdezerterował na przepustce do Palestyny. Modlitwy żołnierzy rano i wieczorem. Podchorąży Sadowski – zginął we Włoszech. Oficerowie brytyjscy, boh. służył w dywizji karpackiej. Rolnik antysemita woził wodę w Iraku. Wielu Żydów poległo pod Monte Cassino. Bez polskich dokumentów Żydom trudno było dostać się do wojska polskiego.
[01:18:45] Zachorowanie na malarię w Kazachstanie. [+] Niesnaski między polskimi i brytyjskimi żołnierzami. Żołnierz australijski na promenadzie w Tel Awiwie zniszczył wózek Żydówce. Zaczepni i bezduszni żołnierze australijscy, otrzymywali podwójny żołd. Pochówek żołnierza rozszarpanego przez minę w Tobruku.
[01:23:29] Polacy w kantynie we Włoszech zaczepiali Włoszki (Franek Nerka, bokser z brygady karpackiej), awantura i bójka w kantynie, rzucanie butelkami. Kolega Bolek Świderski pobity do nieprzytomności przez Brytyjczyków („fakenów”).
[01:29:53] Droga przez Środkowy Wschód: Irak-Syria-Palestyna-Włochy. Podwodne łodzie japońskie. Upał podczas przeprawy do Włoch. Rekiny i delfiny płynące przy łodzi. Wyskoczenie żołnierza do wody, uratowanie przez załogę. Droga statkiem z Iraku do Palestyny, potem autobusem przez kamienną pustynię. Proszenie o „bakszysz”, dawanie papierosów Arabom.
[01:34:28] Żydzi pracujący fizycznie. Przypłynięcie na Sycylię, wybuchy bomb głębinowych. Zwiedzanie Włoch.
[01:36:25] We Włoszech służba w „paplotce” (pułku artylerii przeciwlotniczej), dobre wyszkolenie strzeleckie. Początek bitwy o Monte Cassino, propaganda niemiecka. Ostrzał dwóch tysięcy dział alianckich. Polacy zajęli pozycje Brytyjczyków.
[01:40:21] Dominujące uczucie: strach, odór rozkładających się ciał mulników arabskich. Zwożenie rannych samochodami marki Willys. Śmierć wielu młodych ludzi, boh. zbierał rannych, „wszędzie szczątki ludzkie”. Nieporozumienia z armią francuską.
[01:44:35] Zamaskowane bunkry niemieckie, wszechobecne poczucie zagrożenia. Zdobywanie niemieckiego bunkra. Ślązak w mundurze Wehrmachtu [+]. Obserwowanie śmierci kolegów z jednostki. Marzenie chłopców o piechocie – najbardziej narażona na śmierć jednostka.
[01:48:50] Ostrzał artylerii nocą. Stary kapral dostawał duży żołd, boh. otrzymywał 1 funta. Ranni polscy żołnierze. Uratowanie boh. przez brata. Boh. ranny odłamkiem w rękę, nieopatrzne podniesienie się, postrzał w brzuch. Odgłos broni niemieckiej i polskiej. Świetne przygotowanie i wyposażenie armii niemieckiej.
[01:55:01] Zdobycie klasztoru – boh. był szpitalu w Campobasso – równe traktowane przez lekarzy i pielęgniarki żołnierzy alianckich i niemieckich. Radość ze zdobycia szpitala. Groby niemieckie na Monte Cassino. Pierwsze wykonanie piosenki „Czerwone maki na Monte Cassino” w kinie, wykonywał śpiewak Aston. Częstowanie jeńców niemieckich papierosami przez polskich żołnierzy. [+].Ranny w pośladek jeniec niemiecki. Jeńcy niemieccy odsyłani do obozów angielskich. Dwa tysiące jeńców niemieckich w bitwie pod Ankoną.
more...
less

Suchanowski Łukasz

Latusek Adam

Instytut Pileckiego

Film