Zygmunt Frankiewicz (ur. 1928, Borysław, dziś Ukraina) wspomina swoje losy podczas II wojny światowej. Rodzina posiadała niewielkie gospodarstwo w Felsztynie, z którego w latach 30. przeprowadziła się do Borysławia, gdzie ojciec rozpoczął pracę w kopalni stałego wosku (ozokerytu). We wrześniu 1939 11-letni Zygmunt był świadkiem wkroczenia wojsk niemieckich, a wkrótce sowieckich. Po agresji niemieckiej na ZSRR widział represje i zbrodnie dokonywane na ludności żydowskiej przez Niemców i ukraińskich nacjonalistów. W 1943 roku z rąk ukraińskich zginął ojciec pana Zygmunta. Matka przechowywała w domu dzieci żydowskich sąsiadów, jednak potem trafiły one do miejscowego getta. Wkrótce rodzina wróciła do domu w Felsztynie. Jesienią 1943 pan Zygmunt został zatrzymany w łapance. Przez wiele miesięcy przewożono go do kolejnych obozów: KL Auschwitz, obozu jenieckiego Lamsdorf, KL Mauthausen-Gusen, a ostatecznie do obozu pracy w IX dzielnicy Wiednia, skąd wiosną 1944 trafił do pracy w gospodarstwie rolnym. W październiku 1944 r. obóz przeniesiono pod granicę austriacko-węgierską, gdzie więźniowie przez całą zimę kopali okopy i budowali stanowiska artyleryjskie. Zbliżający się front wschodni dał sposobność do ucieczki – pan Zygmunt w grupie Polaków wyruszył w długą drogę do domu: przez Wiedeń, Bratysławę, Budapeszt. Koniec wojny fetował w koszarach Budy. W Rzeszowie dowiedział się, że jego dom rodzinny nie jest już w Polsce. Udał się na Ziemie Odzyskane, gdzie zatrudnił się jako parobek u rolnika spod Trzebnicy. Po trzech latach, we wrześniu 1948 odszukał matkę i brata we wsi Złocieniec pod Drawskiem Pomorskim.
more...
less
[00:00:01] Ur. w 1928 r. w Borysławiu (dziś Ukraina). W 3 klasie (1937) przyjął pierwszą komunię św. Gdy wybuchła wojna, Niemcy wkroczyli do miasta od strony Słowacji (południa), witani przez Ukraińców. Po tygodniu wkroczyli Rosjanie – witani przez Żydów. W listopadzie rozpoczęła się nauka, do szkoły chodzili wszyscy: Polacy, Ukraińcy, Żydzi i Niemcy (folksdojcze).
[00:03:40] [1941?] Zanosząc ojcu do kopalni obiad, bracia zobaczyli stos wynoszonych z piwnicy zamordowanych Żydów, od których kobiety żydowskie odganiały brzozowymi witkami muchy.
[00:06:55] Łapanki i mordowanie Żydów. W dawnym budynku NKWD Ukrainiec bił ich stalową rurą po nogach. To był 1941 rok, kiedy Rosjanie się wycofali, Ukraińcy zawiesili swoje symbole narodowe, plakaty.
[00:08:46] Pogromy w tym czasie w wielu miejscowościach: Drohobyczu, Samborze, Lwowie. Boh. mieszkał koło szkoły żydowskiej, gdzie uczono „po żydowsku”. Żyd schował się na dachu szkoły, ściągnięto go bosakiem i zabito. [+]
[00:10:45] Rodzina boh. odnajmowała mieszkanie od Żyda [Opermana], który był furmanem – miał wóz i parę koni. Miał trzy córki i syna (Hania, Małka, Jaśko, Chita [?] /Iza). Ukraińcy zabili go i poszukiwali dzieci, matka boh. przechowała dwoje: Izę i Jaśka.
[00:12:52] Rozkaz sprzątania ulic i chodników po masakrze Żydów. Pogrzeb w cerkwi i kościele, chorągwie polskie i ukraińskie.
[00:14:47] Koło dworca kolejowego był punkt przeładunku ropy i obok plac targowy, a za nim kościół, w którym Żydzi chcieli urządzić magazyn. Katoliccy mieszkańcy obronili kościół. Mordowanie Polaków i Ukraińców w siedzibie NKWD.
[00:17:40] „Brygidki” – więzienia, gdzie NKWD mordowało mieszkańców (także pod Lwowem, Wilnem, Bereza Kartuska, Bełżec i in.). Kuzyn boh. był klawiszem na Brygidkach. Dokumenty zmarłego w więzieniu więźnia z Sambora (klawisz nie chciał oddać jego dokumentów rodzinie).
[00:20:26] Pochody pierwszomajowe. Chrzestny ojciec pracował w kopalni wosku stałego (ozokeryt). 1 maja po mszy spotkanie w kopalni, pochód z biało-czerwoną flagą. Ojciec dał boh. 50 groszy kieszonkowego, 5 gr kosztowały lody. Dziewczęta należały do Caritasu.
[00:22:42] Prośba sąsiadów Żydów o zaopiekowanie się najmłodszą córką Chitą/Izą. Załatwianie dokumentów dla dziewczynki. Epidemia tyfusu plamistego w Borysławiu, Niemcy opuścili miasto, zostali tylko Ukraińcy. Kontakt ze starszym o 7 lat bratem, który po wojnie znalazł się w Melbourne w Australii – od niego boh. dowiedział się o zamordowaniu ojca – miał rany kłute – on przygotował pogrzeb ojca. Ojca zamordowali banderowcy w 1942 r., pogrzeb odbył się w Wielki Piątek.
[00:25:03] Wyprowadzka w 1942 r. do miejscowości Felsztyn (dziś Skeliwka) do domu rodziny z niewielkim gospodarstwem, sadem i ogrodem. Głód, wychudła matka, pomoc sąsiadów. Jedzenie: szpinak, lebioda, brak pieniędzy. W Borysławiu po wkroczeniu Niemców wszystkie sklepy żydowskie zostały zdemolowane i rozkradzione.
[00:28:20] Getto żydowskie w Borysławiu zorganizowane na terenie wokół cmentarza żydowskiego. Janek i Iza do niego trafili – matka nie zajmowała się już nimi. Z Felsztyna do Borysławia rodzina przeniosła się w 1937 r., w ich domu mieszkał nauczyciel z rodziną. W domu obok mieszkał gospodarz, który przechowywał Żydów, uciekinierów spod Warszawy.
[00:30:52] Wyprawa z kolegą do Felsztyna po tytoń, złapani przez Ukraińców w łapance. Przewiezienie do Sambora, a stamtąd do Lwowa do budynków obok getta. Ucieczka przez dziurę w ogrodzeniu. Polska kaplica w baraku. Spowiedź, pomoc księdza – sprawił, że nie wywieźli ich do pracy do Niemiec, tylko do Austrii.
[00:36:42] Transport do obozu wagonami towarowymi, przyjazd do KL Auschwitz. Ogrzewanie w barakach, piętrowe prycze drewniane. Dokumentacja obozowa: fotografowanie i tatuowanie numerów obozowych na ręce i pośladku. Po kilku dniach wyjazd do obozu Lamsdorf (Łambinowice).
[00:39:38] Obóz jeńców wojennych Rosjan, po drugiej stronie obozu cywile. Po ok. 2 tygodniach transport do obozu Mauthausen, a po ok. 2 tygodniach – do Wiednia do 22. dzielnicy, stamtąd do obozu w koszarach w 9 dzielnicy.
[00:42:02] Fotografowanie więźniów. Numer boh. 7100, znaczek „PL” oraz „Z” jako „polski Żyd”. W dzielnicy 21 przy Gerasdorfer Straße mieszkał gospodarz Leopold Schrederer, w baraku na jego podwórku mieszkali więźniowie cywilni Rosjanie, Ukraińcy i Polacy, stamtąd jeździli do roboty do gospodarstw bauerów. Traktor na korbę.
[00:45:38] Łapanka pod Felszynem była jesienią 1943 r., do bauera boh. trafił w marcu 1944 r. Po wykopkach w październiku 1944 więźniów wywieziono pod granicę austriacko-węgierską nad jezioro [Neusiedler See], gdzie przez całą zimę kopali okopy, transzeje i budowali stanowiska artyleryjskie. Byli tam również jeńcy włoscy oraz kobiety.
[00:47:48] Noclegi w stodołach u gospodarzy na sianie i słomie. Wszy i szczury. Zimą odśnieżanie dróg. Pod koniec lutego huk nalotów, przejście frontu wschodniego. Ewakuacja obozu, zaprowiantowanie (chleb i kiełbasa), wycofywanie przez dwie noce w stronę Wiednia.
[00:51:30] Pociągi elektryczne pod Wiedniem, dużo ludzi nimi uciekało. SA nie panowała nad więźniami, boh. uciekł z grupą Polaków. Polak Władysław spod Nowego Sącza.
[00:53:56] Powrót do gospodarza, u którego pracował, schował się w stodole. Pomoc dwóch Hanek, Rosjanek. Przygarnięcie przez gospodarza, pobyt 2-3 tygodnie. Przejście frontu.
[00:59:10] Starcia wojsk niemieckich i radzieckich, moździerz na podwórku, zabicie Polaka. Czołg niemiecki strzelał do samolotów, strącony samolot Jak, pilot dostał się do niewoli. Katiusze. [+] Ucieczka Niemców za Dunaj, wkroczenie Rosjan. Ucieczka więźniów do ich ojczyzn.
[01:02:02] Grupa Polaków szła w kierunku Bratysławy. Obóz Czerwonego Krzyża przepełniony, dalsza wędrówka do Budapesztu. Peszt całkowicie zniszczony, w Budzie zatrzymali się w koszarach. 1-9 maja w Budapeszcie. Fetowanie końca wojny racami.
[01:04:29] Transport pociągiem towarowym do Polski. Wysiadka w Rzeszowie, nowa granica Polski za Przemyślem. Decyzja o wyjeździe z kolegą do Pruszkowa, w połowie czerwca 1945 r. przyjazd do Warszawy, zgubienie kolegi, przejazd do Krakowa. Pomoc od gospodarzy we wsi Chełm pod Krakowem niedaleko Zwierzyńca i kopców Piłsudskiego i Kościuszki.
[01:09:07] Gospodarz miał narowistego konia. Spotkanie przesiedleńców z Kresów, przyjazd do Wrocławia, rejestracja na milicji. Znalezienie pracy i lokum we wsi [Brdzewo?] koło Trzebiatowa [Trzebnicy?].
[01:12:18] Gospodarz otrzymał konia z UNNRR-y. Praca w gospodarstwie p. Szklarza do końca żniw 1948 r. jako parobek – za jedzenie i mieszkanie. W niedziele boh. jeździł z gospodarzem do kościoła Św. Jadwigi w Trzebiatowie [Trzebnicy?], ale musiał czekać pod kościołem, pilnując konia.
[01:15:00] Wyjazd na Śląsk w poszukiwaniu rodziny i ziomków z Borysławia. Boh. znalazł ojca chrzestnego: Marcin Góralewicz. Kuzyn w Stargardzie Szczecińskim był kotlarzem w parowozowni, informacja do Złocieńca k. Drawska Pomorskiego, gdzie zamieszkali mama i młodszy brat. Brat przyjechał po boh., po drodze odwiedziny u rodziny w Poznaniu, Stargardzie Szczecińskim. Powitanie z mamą na dworcu – wrzesień 1948 r.
[01:20:00] Oznakowanie poszczególnych narodowości w obozie (Żydzi, Polacy, narody wschodnie). Sąsiadowice – wieś koło Felsztyna, gdzie w czasie wojny odbywały się tajne komplety – czytano książki. Stryjenka ze stryjem w Borysławiu mieli sąsiadów Ukraińców [Speraniuki], którzy sympatyzowali z OUN, grozili Polakom. Siostra stryjeczna wyszła za Ukraińca, mieli 2 dzieci: Orest i Nadia. Stryjenka z córką przechowały się w piwniczce Józefa Osy. [+]
[01:28:50] Partyzantka radziecka, polska i ukraińska. Kwestia narodowościowa, rozważania.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.