Jakub Nowakowski (ur. 1924, Warszawa) od 1942 roku był członkiem ruchu oporu, najpierw w PET, a następnie w Grupach Szturmowych Szarych Szeregów (batalion „Zośka”). W powstaniu warszawskim walczył w plutonie 226 Zgrupowania Żniwiarz. Brał udział m.in. w ataku na Dworzec Gdański, w czasie którego został ranny. Po kapitulacji powstania trafił do obozu przejściowego w Pruszkowie, a stąd do stalagów Altengrabow, gdzie pracował w cukrowni, i Moosburg. Po wyzwoleniu przebywał w polskich obozach na terenie Niemiec, w Maczkowie ukończył liceum. Po powrocie do Polski studiował biologię na Uniwersytecie w Poznaniu, po ukończeniu studiów został asystentem w Zakładzie Zoologii. Doktoryzował się w Instytucie Zoologi PAN w Warszawie i pracował tam do emerytury.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1924 r. w Warszawie.
[00:00:22] Atmosfera przed wybuchem powstania, wiadomości o utworzeniu polskiego rządu, nadzieje na pomoc z Zachodu. Zbliżanie się Armii Czerwonej – bombardowania miasta.
[00:04:08] Boh. nie spodziewał się wybuchu powstania 1 sierpnia, ponieważ odwołano pogotowie bojowe. Punktem zbornym było mieszkanie rodziców boh. przy ul. Mickiewicza. 31 lipca boh. poszedł pełnić dyżur na działkach, który trwał dwie doby – odgłosy strzelaniny 1 sierpnia. Po wyjściu z bramy ogródków działkowych boh. natknął się na patrol niemiecki i został aresztowany – w komisariacie było wielu zatrzymanych młodych ludzi z plecakami. Skutki rozmowy kolegi ps. „Rotunda” [Witold Zahorski] z Niemcami. [+]
[00:05:39] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:06:19] Boh. wrócił do domu, gdzie czekały na niego rozkazy. Dowódca plutonu Tadeusz Huskowski poszedł na Bielany po broń dla podkomendnych. Walki na Żoliborzu rozpoczęły się 1 sierpnia o godz. 14 – wyjście Zgrupowania „Żywiciel” do Puszczy Kampinoskiej celem dozbrojenia. Boh. wstąpił do Zgrupowania „Żaglowiec”, do którego należał kolega „Rotunda”, dostał jeden granat i zajmował się przenoszeniem rannych. Zachowanie ludności cywilnej w początkowej fazie powstania. 4 sierpnia boh. dołączył do kolegów, którzy wrócili z puszczy i stacjonowali na ul. Suzina – skutek nie posiadania broni. Boh. był świadkiem potyczki – powstańcy bronili się na barykadzie przed Niemcami nacierającymi ul. Słowackiego. Okoliczności śmierci kolegów. Oddział przeniósł się do Szkoły Pożarniczej – patrole na teren fabryki Opla, walki na ul. Słowackiego – uzbrojenie w długą broń. Straty wśród powstańców.
[00:18:50] Zdobycie ciężarówki z granatami – wiadomość o wybuchu czołgu-pułapki na Starym Mieście. Nasilenie niemieckich ataków na Szkołę Pożarniczą. Uzbrojenie boh.
[00:22:09] Oddział przeniesiono na ul. Mickiewicza – przejście na ul. Zajączka i zajęcie pozycji do ataku na Dworzec Gdański, by połączyć się z powstańcami na Starym Mieście. Drużyna boh. dołączyła do plutonu 226 Zgrupowania „Żniwiarz”, dowódcą plutonu był Bogdan Kunert ps. „Szajer”, jego zastępcą Tadeusz Huskowski. Natarcie na Dworzec Gdański – niemiecki ostrzał. Boh. został ranny w rękę – śmierć kolegi Andrzeja Dażwańskiego. Wycofanie się powstańców – opatrzenie rany. Boh. dostał urlop i wrócił do domu – zmiana opatrunków w punkcie sanitarnym przy ul. Czarnieckiego. [+]
[00:29:53] Ostrzał Żoliborza „krowami”, nalot na dzielnicę – po uszkodzeniu budynku rodzice przenieśli się do znajomych, a boh. wrócił do oddziału, który stacjonował przy ul. Krasińskiego. W połowie września boh. znalazł się na terenie fabryki Opla – starcia z Niemcami. Współpraca „Żywiciela” z berlingowcami, którzy namawiali powstańców do kolejnego ataku na Dworzec Gdański – boh. obserwował przygotowanie artyleryjskie. Desant berlingowców na Kępę Potocką. Zrzuty broni i żywności dla powstańców, którzy jedli głównie zupę z niełuskanego jęczmienia.
[00:36:07] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:36:33] Niemiecki atak na Żoliborz pod koniec września – rozkaz o wycofaniu na dolny Żoliborz, gdzie sowieci mieli dać pontony do przeprawy przez Wisłę. Boh. znalazł się w budynku przy Mickiewicza 34, gdzie był świadkiem przemówienia dowódcy kompanii, Mieczysława Morawskiego ps. „Szeliga” – kapitulacja. Powstańcy poszli na Plac Wilsona i zostali rozbrojeni. Boh. trafił do hali na Powązkach, skąd następnego dnia przewieziono go do obozu w Pruszkowie, a po kilku dniach do obozu jenieckiego.
[koniec samodzielnej relacji – świadek odpowiada na pytania]
[00:45:10] Na Marymoncie były ogródki działkowe, pełniono tam dyżury, by zapobiegać kradzieżom.
[00:47:05] Atak na Dworzec Gdański – boh. był w grupie nacierającej od strony Żoliborza, w ataku od strony Starego Miasta brały udział kompanie „Zośki” – wielu powstańców zginęło. Przewaga uzbrojenia Niemców. Wycofywanie się powstańców ze Starego Miasta – przejście kanałami oraz ulicami i piwnicami do Śródmieścia. Zginął w tym czasie dowódca „Brody 53” Jan Andrzejewski, Andrzej Romocki ps. „Morro” został ranny.
[00:55:03] Boh. był dwukrotnie ranny, dzięki drugiemu zranieniu był w niewoli zaliczony do rannych i pracował w budynku cukrowni, a nie na dworze.
[00:56:10] Nastroje wśród powstańców po kapitulacji.
[00:57:37] Starcie 8 sierpnia 1944 na ul. Ostroroga – powstańcy chcieli zaatakować pociąg pancerny, ale natknęli się na niemiecką placówkę i musieli się wycofać ponosząc straty.
[00:59:25] Warunki w obozie w Pruszkowie – podróż do Stalagu XI-A w Altengrabow, gdzie jeńców umieszczono w namiotach. Boh. pracował w cukrowni w Gröningen i zajmował się czyszczeniem worków – próby przemycania cukru dla kolegów pracujących na dworze, zachowanie Niemców. Po zakończeniu kampanii cukrowniczej kopano rowy w mieście. Boh. został wywieziony do obozu w Moosburgu – wszawica wśród jeńców. [+]
[01:09:10] W sąsiednim baraku mieszkali jeńcy radzieccy – powody, dla których w ostatnich dniach wojny wstępowali w szeregi oddziałów Własowa. W marcu do obozu zaczęły przychodzić paczki w Czerwonego Krzyża. [+]
[01:10:42] Dowódcą natarcia na Dworzec Gdański (od strony Starówki) był Wacław Janaszek ps. „Bolek”. Świadomość słabości uzbrojenia przed atakiem na dworzec.
[01:12:00] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[01:12:17] Pomoc oddziałów z Kampinosu – boh. słyszał, że niektórzy powstańcy przedarli się na drugą stronę torów, gdzie zostali okrążeni i zabici przez Niemców. Ocena ataku na dworzec. Śmierć leżącego obok kolegi, Andrzeja Dażwańskiego.
[01:17:20] W marcu do obozu zaczęły przychodzić paczki z Czerwonego Krzyża. W połowie kwietnia obóz został wyzwolony przez Amerykanów – wjazd czołgów do obozu, flagi różnych państw. Warunki po wyzwoleniu – odwszenie, wyżywienie, nowe mundury. Zakaz wychodzenia z obozu spowodowany zachowaniem Rosjan. Polakom udawało się wychodzić z obozu. Boh. trafił do obozu dla byłych więźniów w Langwasser – zbombardowana Norymberga.
[01:23:07] Służba wartownicza, ucieczka z Langwasser – podróż do Brunszwiku, gdzie był obóz, w którym przebywali koledzy z „Zośki”. Dowódcą był porucznik Stanisław Poznański, Żyd i komunista, który podczas okupacji trafił do NSZ – jego opinia na temat AK i NSZ. Stanisław Poznański wrócił do Polski i był dziennikarzem.
[01:27:42] Boh. dowiedział się, że w Maczkowie są polskie szkoły – rozpoczęcie nauki w drugiej klasie liceum. Boh. zdał maturę i nawiązał kontakt z rodziną. Nauczycielem niemieckiego był pisarz Tadeusz Nowakowski, do którego trafiały listy przychodzące do boh. Powody decyzji o powrocie do kraju.
[01:31:15] Repatrianci wsiedli na statek w Lubece i dopłynęli do Szczecina – wyjazd do Gdyni, gdzie mieszkała rodzina. Boh. studiował biologię na Uniwersytecie w Toruniu, po pierwszym roku przeniósł się do Poznania, gdzie mieszkała matka. Powody wyboru kierunku studiów. Po ukończeniu studiów boh. został asystentem w Zakładzie Zoologii.
[01:33:54] Powodem wyboru kierunku studiów była niechęć służenia stalinowskiej propagandzie. Boh. chciał się przenieść na studia doktoranckie do Warszawy, ale na przeszkodzie stanęło to, że nie należał do partii – zamiana z kolegą, który dostał miejsce w Warszawie. Doktorat w Instytucie Zoologii PAN i praca w nim do emerytury.
[01:36:48] Boh. wstąpił do Solidarności i był protokolantem pierwszych zebrań Niezależnego Samorządnego Związku Pracowników Nauki i Techniki. W związku działał Karol Modzelewski. Infiltracja szeregów opozycji przez SB. Szefem boh. był były żołnierz Wehrmachtu, agent SB. Boh. zajmował się w pracy badaniem owadów, pasożytów roślin – utrudnianie wydawania publikacji. Boh. miał 50 lat, gdy kazano mu zmienić specjalność, nie pozwolono mu także zrobić habilitacji. Boh. pisząc życiorysy nie ukrywał akowskiej przeszłości. Szef pochodził z Bydgoszczy, ojciec podpisał volkslistę, a syn został wcielony do Wehrmachtu.
[01:44:32] W ostatnich dniach powstania boh. miał okazję postrzelać do Niemców i to jest jego najlepsze wspomnienie. Boh. nie miał dziewczyny w czasie powstania. Najgorsze wspomnienie to bombardowanie Żoliborza i strach przed zasypaniem żywcem.
[01:47:50] Najgorsze wspomnienia z powstania – bombardowanie Żoliborza i natarcie na Dworzec Gdański. [+]
[01:49:08] Po zbombardowaniu domu rodzice przenieśli się do znajomych, po upadku powstania znaleźli się w Pruszkowie, potem przewieziono ich lorami do Miechowa. Rodzice mieszkali w podmiechowskiej wsi, opiekowała się nimi RGO. Ojciec rysował dla chłopów – jego śmierć w 1946 r. Matka mieszkała u córki w Gdyni, potem w Poznaniu. Różnica między powstańczymi opaskami „Zośki” i „Żniwiarza”.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.