Zbigniew Has (ur. 1932, Włodzimierz Wołyński) urodził się w rodzinie podoficera Wojska Polskiego. Dorastał we Włodzimierzu Wołyńskim, był świadkiem m.in. ataków ukraińskich na Polaków oraz eksterminacji ludności żydowskiej. Działał w młodzieżowej grupie konspiracyjnej, wspomagającej (m.in. kradzieżami broni niemieckiej) 27 Wołyńską Dywizję Armii Krajowej. W lutym 1944 rodzina Hasów przeniosła się do Wieniawki w powiecie hrubieszowskim, skąd w 1945 jako repatrianci przeprowadzili się do wsi Kułakowice II, gdzie objęli gospodarstwo po wysiedlonych Ukraińcach. Pan Zbigniew działał w Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość”, a jego ojciec założył kilkunastoosobowy oddział WiN. Wobec rosnącego zagrożenia ze strony Urzędu Bezpieczeństwa opuścili gospodarstwo i wyjechali do Sobieszowa na Ziemie Zachodnie. W 1951 pan Zbigniew skończył szkołę w Cieplicach Śląskich i przeniósł się do Słupska, gdzie w 1953 roku ukończył technikum mechaniczne. W latach 1956-74 pełnił funkcję z-cy dyrektora Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Słupsku. W 1974 roku został zwolniony w związku z odmową wstąpienia do PZPR. W 1979 roku powrócił do pracy i został dyrektorem naczelnym Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji. Od 1984 roku na emeryturze. Do 1991 prowadził Zakład Usług Technicznych. Obecnie działa społecznie w kilku organizacjach kombatanckich, m.in. jest prezesem honorowym słupskiego inspektoratu Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Mieszka w Słupsku.
more...
less
00:00:25 Boh. ur. 1932 (właściwie 21 grudnia 1931) we Włodzimierzu Wołyńskim. Ojciec Stanisław służył w 19 Pułku Ułanów Wołyńskich (nadhoryńskich) w Ostrogu nad Horyniem. Walczył w kampanii wrześniowej, „krwawa niedziela” w Bydgoszczy, zastrzelenie konia. Ojciec wstąpił we Włodzimierzu do 27 Pułku Piechoty.
00:02:34 W 1938 r. początek nauki w szkole, wstąpienie do zuchów. Wychowawca Grochal. Kolega z ławki Zdzisław Hasiak. 11 listopada 1938 boh. wyznaczony do warty honorowej przy grobie nieznanego żołnierza we Włodzimierzu.
00:03:45 Pakt Ribbentrop-Mołotow, mobilizacja ojca, boh. z mamą odprowadzał ojca do pociągu na front 3 września 1939. Trudna sytuacja w domu – mama zarabiała na życie, szyjąc damskie ubrania.
00:05:33 Powrót ojca do domu 17 września 1939 r., napaść Rosjan na Polskę, aresztowanie ojca 23 września. Czołgi radzieckie na ulicach, nawoływania „rzućcie broń”. Ostrzał z karabinów. Prof. Żebrowski uczył Rosjan niemieckiego, za jego wstawiennictwem NKWD wypuściła ojca. Wprowadzanie radzieckich struktur, milicja ukraińska, rady gmin (sielrady). Żydzi i Ukraińcy donosili, kto był inteligencją. Rodzina boh. znalazła się na liście do wywózki , która miała nastąpić 23 września 1941. Uratował ich wybuch wojny niemiecko-radzieckiej.
00:11:00 Dzięki znajomości z prof. Żebrowskim boh. chodził na tajne komplety. Niemcy dotarli do Włodzimierza 22 czerwca 1941 r. Ucieczka Rosjan, silny ogień niemiecki. Rodzice mieli sad w kolonii Kolendowo – tam zabito 5 Niemców, ciała zabrano, zostały karabiny, plecaki – boh. zabrał plecaki (były tam polskie papierosy „Mewa”, skarpety, czekolady, opatrunki etc.).
00:15:50 Ojciec 3 razy aresztowany, znów wybronił go prof. Żebrowski, który uczył Niemców rosyjskiego, dalsza nauka boh. na kompletach. W roku 1943 początek rzezi wołyńskiej, organizowanie się samoobrony. Banderowcy, bulbowcy, Niemcy przymykali na to oko.
00:17:35 Boh. był świadkiem zastrzelenia swojej babci – dwaj Ukraińcy strzelili jej w plecy. [+] Rower Zawadzkiego. Niektórzy bandyci byli oficerami wojska polskiego, wyszkolonymi we włodzimierskiej podchorążówce.
00:19:24 Z oddziałów samoobrony polskiej zaczęła się formować 27 dywizja Piechoty AK we wsi Bielin (organizacja „Osnowa”, należał do niej ojciec). Partyzanci ukraińscy uciekli do lasu, Niemcy utworzyli polską policję i żandarmerię – oni nawiązali kontakt z „Osnową” i 27 WDP AK. W oddziałach AK było 120 tys. ludzi. Ucieczka rodziny z kolonii, zamieszkanie przy ul. Cmentarnej. Boh był ministrantem, asystował przy pogrzebach zamordowanych Polaków – pogrzeby w zbiorowych mogiłach, nawet 10 pogrzebów dziennie, do późnej jesieni. Zamordowana dziewczyna z jabłkiem w ręku. [++]
00:23:50 W lutym 1944 r. rodzina wyjechała z Uściługa, przejście graniczne Zosin-Uściług na Bugu. Napad 27 WDP na SS Galizien. Pogrzeb ‒ 19 trumien. Przejście za Bug, zamieszkanie w Wieniawce u sąsiadów babci, do 1945 r.
00:26:18 W tym czasie w Horodle zaczęła działać dywersyjna organizacja młodzieżowa, dowódca ps. „Antoś”. Zabrali grającym w tenisa Niemcom mundury, broń, dokumenty, schowali to w grobowcu na cmentarzu. Wykradanie granatów z pałacu w Wieniawce. W SS Galizien esesmanami byli Ukraińcy, a dowódcami Niemcy. Kucharzami Niemców byli własowcy – od nich chłopcy dostawali karabiny w zamian za bimber. „Antoś” przerzucał broń za rzekę Bug, dla 27 WDP.
00:29:55 Front wschodni (czerwiec 1944) – wejście wycieńczonych polskich żołnierzy z radzieckimi dowódcami w polskich przedwojennych mundurach. Niemcy już opuścili okolice Horodła.
00:31:37 Przeprowadzka do Hrubieszowa (Moniatycze) – dalsza nauka w 5 klasie w szkole w Kułakowicach Drugich. Jesienią 1945 r. wybory „3xTAK”, ojciec dostał rozkaz zorganizowania oddziału WiN-u. Drużyna harcerska w szkole w Kułakowicach II – boh. został drużynowym. Ppłk Stanisław Jan [Tarski] – dowódca oddziału, obwód Hrubieszów. Oddział żandarmerii do „brudnej roboty”, wykonywania wyroków – dowódca por. Kot. Tworzenie się PPR, zebrania przedwyborcze. Powstanie WiN w Kułakowicach w celu uprzykrzania życia władzy ludowej – drużyna rozpoznawcza, szpiegująca na zebraniach partyjnych. Szefem zarządu WiN był wtedy Łukasz Ciepliński. Boh miał świadomość, że za tę działalność groziła kara ciężkiego więzienia.
00:37:30 Boh. miał się zajmować przekwaterowaniem partyzantów (karmienie koni, żołnierzy, noclegi, szukanie sprawdzonych ludzi i domów). Latem jeździł rowerem, zimą na nartach. W 1946 r. złożenie przysięgi, stopień starszego strzelca, ps. „Wilczek”.
00:41:25 Spotkanie nieznanego oddziału, dowódca ps. „Cedro”, weryfikacja w Raciborowicach, przyjęcie przez Kazimierza Witrylaka „Hela”. Dowódca ps. „Bór”. Boh. i oddział „Cedry” wyznaczeni do zaopatrzenia. Zbieranie kontyngentu (zboże, mięso), ludzie chętnie dawali. Boh. miał krótką broń. Rozpoznanie – kradzieże pieniędzy, napady (kradzież 500 tys. zł na żołd dla partyzantów).
00:47:20 Obławy NKWD, milicja, UB, KBW zimą 1946. „Kałmucy” szukali uciekinierów po stodołach, stogach siana, dźgając szpikulcami. Druga amnestia ‒ dowódca chciał się ujawnić, ojciec się ujawnił, oddał sprawną broń. Boh. miał kontakt z NSZ, poznał ich na wiejskiej zabawie – przeprowadzał przez las na wesele u Józefa Strusia w Kociubie.
00:52:00 Kilkakrotne najścia UB w domu boh., por. Jaworski z UB w Hrubieszowie poszukiwał ojca. Zasadzka UB na „Bora” i „Cedrę”, rozstrzelanie pod budynkiem nr 6 w Kułakowicach. [+]
00:55:00 Napad UB na boh., „Bora” i „Cedrę” podczas zbierania zaopatrzenia, schronienie w zaspie śniegu. Rodzina postanowiła uciec na Ziemie Zachodnie – 3 tygodnie jazdy do Jeleniej Góry. Zamek Chojnasty [Chojnik]. Zamieszkanie w domu u kolegi ojca. Zaniechanie partyzantki. Ojciec podjął pracę w fabryce mebli. Boh. zakończył 6 klasę, rozpoczął naukę w średniej szkole zawodowej w Cieplicach, dyplom tokarza w 1951 r.
00:57:38 W Jeleniej Górze rodzinę zaczęło nękać UB. Wyjazd do Słupska w połowie 1951 r., podjęcie pracy w fabryce maszyn rolniczych w Słupsku jako młodszy konstruktor. W 1952 r. przeniesienie do zakładu gospodarki komunalnej (zajezdnia tramwajowa, gazownia, wodociągi), gdzie przepracował 42 lata. Ślub w 1953 r. Dalsza droga zawodowa: dyrektor ds. technicznych w słupskich wodociągach i kanalizacji, ochrona środowiska. Studia kierownicze w Poznaniu.
01:01:54 Za pięciokrotną odmowę wstąpienia do PZPR został dyscyplinarnie zwolniony z pracy w 1976 r., bezrobocie, potem rehabilitacja i przeprosiny, powrót do pracy w 1979 r. na stanowisko dyrektora naczelnego. Niechęć do PZPR z powodu przysięga złożonej przed por. „Kotem”.
01:04:11 Emerytura w 1984 r.
01:06:12 W 2004 r. starania o uprawnienia kombatanckie, ppłk Maślanka. WiN we Wrocławiu. Niedzielski, przyznanie uprawnień, krzyż Stowarzyszenia WiN. Przynależność do Koła Wschód WiN w Lublinie, przyznanie stopnia porucznika w 2012 r. Prezes słupskiego inspektoratu Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, odznaczenia partyzanckie.
00:14:48 .Boh. czuje się „żołnierzem wyklętym”. Coroczne uroczystości w kościele Św. Jacka 1 marca. Wspomnienie płk Cieplińskiego, bohatera kampanii wrześniowej, rozstrzelany w więzieniu mokotowskim
marsz pamięci.
01:17:06 Broń wyłowiona z rzeki Bug, przerzucanie dla 27 dywizji wołyńskiej, grupa pchor. „Antosia”. Miasto Włodzimierz stało się twierdzą broniącą się przed Ukraińcami, ostrzał miasta z cerkwi, odpowiedź Niemców. [+]
01:19:40 W mieście wielu ludzi mieszkało na ulicach, w ogródkach przy domach, uciekali z domów na bosaka. Niemcy gotowali jedzenie dla ludzi, dożywianie w Horodle. Ukraińcy z Nowosiółek. Oddział policji przeszedł do 27 WDP – 50 osób.
01:22:00 Boh. woził sańmi broń do młyna w [Moczysko], spotkanie żołnierzy radzieckich w białych kombinezonach na nartach. Spotkanie i zabicie w lesie szpiega niemieckiego. Zasadzka ukraińska: żołnierz w kombinezonie zabrał boh. pas oficerski, który dostał od ojca, oficer ukraiński dał mu swój pas. W saniach były granaty i karabiny rkm.[+]
01:28:20 Ubowiec postrzelił boh. w nogę podczas zasadzki na „Bora” i „Cedrę” przy domu boh. Ubecy czekali na nich w domu boh. Przy drugim najściu w domu ubecy postrzelili boh., gdy ten uciekał. Ucieczka mamy, postrzelenie jej w ramię. Opatrunek lekarza w partyzanckim punkcie zbornym, to było zimą 1946 r.
01:31:08 Zastrzelenie „Bora” i „Cedry” na oczach boh. – widział to zza węgła stodoły. Zawiezienie ciał na posterunek w Moniatyczach. [+].
01:34:26 Ubecy nie wiedzieli, kogo zastrzelili. Ludzie mieli wtedy po 2-3 dowody osobiste, łatwo było je załatwić w urzędach. Ojciec miał dowody na nazwisko Ciszewski i Miluta. Akcja ubeków odbyła się wieczorem, po zmroku. Jaworski strzelał za mamą. Mama uciekła do sąsiadów, schowała się w stogu siana. Dom boh. mieścił się w Kułakowicach II nr 6.
01:37:34 Akcje WiN: ojciec musiał się ukrywać, rzadko bywał w domu, nocami chodził na akcje z żandarmerią polową WiN-u. Likwidacja przemawiającego na pochodzie 1-majowym działacza partyjnego.
01:39:25 Oddział WiN: dowódca „Żwir” (spał z bronią w ręku), Tadeusz ps. , Klosz”, „Ślepy”, „Antałek”, „Brzózka”, podlegali pod rozkazy „Kota”. Ojciec miał pseudonim „Szczery”. Część partyzantów aresztowano. „Żwir” ze swoim oddziałem wyjechał do Francji „dusić komunistów”. Za otrzymywanie listów z zagranicy UB wzywało na przesłuchania.
01:42:13 Była specjalna sekcja UB, która poszukiwała zbrodniarzy ukraińskich. Postrzelenie mamy – boh. przewiózł ją do [Kociuby] do domu Józefa Strusia, gdzie spotykali się dowódcy WiN-u, opatrzona przez lekarza. Potem nie mogła już pracować jako krawcowa.
01:44:15 Wyjazd do Sobieszowa, mama już nie pracowała. Mieli niewielki majątek do zabrania. Ojciec był skryty – pilnował się od czasu 1931-32 r., kiedy tropił prowokatorów ukraińskich nasyłanych z ZSRR w Ostrogu nad Horyniem (morderstwo wojewody wołyńskiego w Łucku). Korpus Ochrony Pogranicza nie mógł sobie poradzić z prowokacjami, współpracowali z wojskiem (19 Pułk Ułanów Wołyńskich) – dlatego ojciec znalazł się na liście do wywózki.
01:46:35 Gdy rodzina przybyła do Kułakowic z Hrubieszowa, chaty były puste, Ukraińców wysiedlono. We wsi zostało kilka polskich rodzin. W pałacu w Wieniawce, gdzie stacjonowało SS i SS Galizien, boh. razem z kolegami podkradali broń, granaty, materiały wybuchowe. Poszczucie psami, postraszenie, reprymenda od Niemców i od „Antosia”.
01:50:50 Dokarmianie chłopców w wojskowej kuchni. Składzik ukradzionej broni w grobowcu, zabawy dzieci bronią, wystrzały, wybuchy. Odkrycie składu broni. Ogłuszanie ryb trotylem, wysadzenie wierzby granatem przeciwpancernym.
01:55:25 Postawa dzieci w czasie wojny. Warunki życia w Wieniawce. Niektórzy Ukraińscy wracali z ZSRR, pomimo pierwotnego entuzjazmu. Dowcip o komunistycznej propagandzie.
01:58:40 Żandarm „Kanarek” z Kułakowic. Do końca 1946 r. UB nie było na wsi, potem zaczęło się donosicielstwo, obławy radzieckie.
01:59:53 Najście ubeków, broń schowana w piwnicy, przeszukiwanie obejścia, dźganie szpikulcami. Przenoszenie meldunków, zasady konspiracji – rozkazy zakopywane pod jabłonką w butelkach zalanych woskiem.
02:02:29 Powrót do Wieniawki w 1956 r., strach przed odnalezieniem broni: „człowiek miał w głowie Dzierżyńskiego, który trzymał za uszy”. Do dziś boh. jest nieufny i ostrożny. Likwidacja organizacji partyjnej i CRZZ w czasie karnawału „Solidarności”. W czasie stanu wojennego boh. był zmilitaryzowany, został dowódcą zakładu komunalnego.
02:05:03 Kilku Ukraińcom udało się wrócić do wsi, uciec z transportu na Syberię. Musieli się ukrywać. Gdy wkroczyli Rosjanie we wrześniu 1939 r., boh. widział polskich jeńców prowadzonych pod bronią na dworzec kolejowy. Oficerowie zrywali pagony i rzucali je razem z portfelami, mapnikami ludziom, żeby oddali rodzinom. Boh. oddał też. Załadunek oficerów do wagonów bydlęcych. Ludzie rzucali chleb, pomarańcze, Rosjanie nie pozwolili podnosić. Jeńców prowadzono spod Uściługa. [+].
02:07:55 Ojciec po powrocie z wojny obronnej brał udział w obronie Włodzimierza Wołyńskiego przed Armią Czerwoną. Rozbrojenie żołnierzy, rozkaz niestawiania oporu. Wejście Rosjan do Włodzimierza 23 września 1939 r.
02:10:57 Wiosna 1943, opowieści z rzezi wołyńskiej [+]. Zabawy dzieci w wojnę. Zmiana nastawienia ukraińskich dzieci, wzrost agresji. Wyprowadzenie się policji z Nowosiółek. Pościg Ukraińców za boh. Ludzie nocowali w mieście, w ciągu dnia pracowali na polach. Spalenie wsi Komarówka, gdzie mieszkali dziadkowie. Wróbel – dowódca samoobrony [+]. Dziadek pilnował gospodarstwa w pogotowiu na koniu.
02:17:20 Dziadek przeżył, przyjechał do Kułakowic z resztą rodziny. Ucho obcięte szablą przez Rosjan. Oficerowie polscy na Kresach – nadania ziemskie. Dziadek Władysław Kazimierczuk.
02:19:30 Łuny pożarów wsi widziane we Włodzimierzu Wołyńskim [+]. 11‒15 lipca – krwawa niedziela – nie miał kto grzebać ludzi. Uciekający z siekierami w plecach.
02:20:41 Żydzi. Likwidacja getta we Włodzimierzu – przez 3 tygodnie ukraińska policja woziła samochodami Żydów do lasu Piatydniach. Tam wcześniej wykopali ogromne doły, rozstrzeliwanie z rkm-u stojącego na stole. Ciała wrzucono do dołu, przysypano piaskiem i wapnem. [++] Podobnie likwidowano jeńców polskich – przetrzymywano ich w byłych koszarach. Ojciec ukrywał pilotów radzieckich i Żydów. Wywożenie szamba z obozu na pola.
02:24:00 Wywożenie zamordowanych, palenie ich ubrań. Zbuntowany Ukrainiec. Ucieczka Żyda, który umarł, przeprawiając się przez rzekę. W getcie włodzimierskim było 14 tys. Żydów, dowódca [Wentz?].
02:27:00 Polska żandarmeria pilnowała porządku, złapanie 4 „bulbowców”, powieszenie ich na szubienicy pod kinem. [+]
02:31:00 Masowe mordy Żydów w Piatydniach: doprowadzali ich Ukraińcy, strzelał Niemiec. Przeszukiwanie ubrań w poszukiwaniu złotych monet, wywożenie ubrań.
02:32:30 Kontakty z mieszkańcami getta – babcia z Komarówki handlowała z Żydami. Rano nosiła jedzenie. Uratowanie się Żydów. Boh. przewiózł hrubieszowskiego Żyda Suchardta łódką przez rzekę. Ojciec go o to poprosił ‒ boh. wiosłował sztachetami. Żyd chciał mu dać złotą „świnkę”. Latem 1945 r. spotkanie Suchardta w Hrubieszowie, handlował skórą, robił oficerki. Zrobił dla boh. oficerki w dowód wdzięczności – ojciec zapłacił za nie. [++]
02:40:44 Starcia WiN z władzą ludową o wycinanie drewna z lasu, „Klosz” i „Ślepy” z żandarmerii WiN postrzelili żołnierzy i zdołali uciec.
02:45:40 Pod koniec wojny osiedlenie rodziny w Kułakowicach. Przemarsz wojska przez Bug. Kukuruźniki na folwarku w Raciborowicach. Zakwaterowanie 3 Rosjan w domu boh. – pożegnanie o 2 w nocy, przeproszenie całej rodziny. [+] Samoloty wyposażone w karabiny Tokariewa „samozariadka”. Rosjanie zostawili dużo broni – dostali ją partyzanci.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.