Robert Sawlewicz (ur. 1930) jest jednym z czterech synów starszego wachmistrza Stanisława Sawlewicza z 13. Pułku Ułanów Wileńskich. Opowiada o wojskowej karierze ojca, jego uciecze z sowieckiej niewoli w 1920 r. oraz o kolejnym uwięzieniu przez Sowietów po wybuchu II wojny św., z którego powrócił do domu w październiku 1939. W grudniu 1944 został aresztowany, uwięziony na Łukiszkach, a potem wywieziony do łagrów Workuty. Wrócił jesienią 1946 roku, ciężko schorowany. Rodzina zamieszkała w Olsztynie, gdzie ojciec rozpoczął pracę w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym, a po 1948 r. przeszedł do branży budowlanej.
00:00:00 Bohater jest synem starszego wachmistrza Stanisława Sawlewicza, szefa Pieszego Szwadronu 13 Pułku Ułanów. Ojciec był sztandarowym. 13 Pułk pierwotnie nosił nazwę: „Oddział Dąbrowskiego” oraz 13 Pułk Ułanów Wieleńskich. Historia i żołnierze w pułku.
00:02:15 Zalążek Pułku w 1918 r. Ojciec walczył w I wojnie św., a podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku dostał się pod Janowem do niewoli. Przybycie ojca do obozu jenieckiego w Grodnie i próba ucieczki.
00:04:15 Wyprawa do sklepu i ucieczka przez sklep tylnymi drzwiami. Ojciec nie miał cywilnego ubrania, wyruszył po „szpałach” kolejowych do Wilna, szedł przeważnie nocą. Przybycie do Wilna do p. Tyszkiewiczów. Odnalezienie przez ojca swojego pułku i wyruszenie 13 Pułku na Litwę. Po walkach chcieli wrócić do Wilna, ale nie mogli przejść przez granicę wyznaczoną w ustaleniach międzynarodowych.
00:07:10 Powrót do Wilna i dalsza służba w Pułku. Ojciec boh. stracił rodziców w 1918 r. na skutek zarazy. W tamtym czasie ojciec boh. pracował w straży ogniowej, koledzy w pracy organizowali się i dołączali do Oddziału Dąbrowskiego. Za udział w walkach ojciec otrzymał Order Virtuti Militari.
00:10:00 Ojciec nie bał się śmierci, z kolegami z Pułku żył po bratersku, pomagali sobie nawzajem. Koledzy ojca: Feliks Staszewski, Stefan Szymański. Ojciec był również związany ze Szwadronem Tatarskim, który zbierał najdzielniejszych. Skład szwadronu. Siedziba garnizonu w Nowej Wilejce, pułki stacjonujące w miejscowości.
00:12:00 Obchody świąt i uroczystości w Nowej Wilejce. Boh. mieszkał w jednym z trzech bloków mieszkalnych Funduszu Komitetu Wojskowego, pod nr. 15 m. 15. W blokach mieszkali tez inni koledzy z 13 Pułku Ułanów: Szymański, Niezgoda, Kirkowski, Henryk Malinowski. Mieszkał tam też kapelmistrz, chorąży [Jasmon].
00:14:30 Wybuch II wojny św. i stan alarmowy – wojsko zostało załadowane do pociągów jadących na front, rodziny wojskowych zostały w domach. Ojciec dostał się do niewoli i został wywieziony do obozu w Ostaszkowie. Udało mu się wrócić w październiku i całą rodziną wyjechali do Wilna. Zamieszkali na Zwierzyńcu na ul. Sosnowej.
00:17:00 Ojciec musiał nauczyć się języka litewskiego, żeby dostać pracę. Był 1940 r. Zaczął pracować w szkółce leśnej u kolegi z pułku. Zamieszkanie rodziny przy Trakcie Batorego, biegnącego z Wilna do Nowej Wilejki, u p. Szyszkijskiej. Ojciec zmieniał prace, zarabiał przy wycince lasów i budowie dróg. Przeprowadzka rodziny do dzielnicy Belmont, do daczy Kadenacych. Pokrewieństwo Kadenacych i p. Piłsudskich, którzy przyjeżdżali tam na wakacje. Wspomnienie J. Piłsudskiego na wakacjach nad rzeką. Pani Piłsudska, gdy przyjeżdżała tylko z dziećmi, brała z dworca dorożkę.
00:20:30 Ojciec boh. spotykał się często z Piłsudskim. Okrzyk ojca boh. na cześć Piłsudskiego podczas defilady w Wilnie i pochwała głównego wodza. Delegacje ojca do Belwederu na imieniny Marszałka. Wyprawa delegacji i ojca jako sztandarowego na pogrzeb Piłsudskiego. Poczet sztandarowy i warta honorowa ojca przy trumnie Marszałka na Wawelu.
00:23:15 Powrót z Ostaszkowa ojca miał miejsce w październiku 1939 r. Ojciec zajął się rodziną, musiał zmienić mieszkanie na niepowiązane z wojskiem. Przeprowadzka rodziców do rodziny w Wilnie, zamieszkanie na Zwierzyńcu na ul. Sosnowej. Rosjanie przekazali swoją władzę Litwinom, którzy rządzili na tamtych terenach aż do wojny niemiecko-rosyjskiej. Ojciec pracował u znajomego w szkółce leśnej, następnie jako cieśla. W 1941 po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Litwini strzelali do Rosjan. Rosjanie uciekali w popłochu.
00:25:10 Niemcy zbombardowali lotnisko, potem wjechali na motorach, Rosjanie uciekli. Ojciec zabrał swoje narzędzia z miejsca pracy. Spotkanie ojca z kolegą Antonim Aleksandrowiczem, propozycja pracy w jego majątku. Ojciec pracował jako fornal we dworze we wsi Giejłasze, 19 km od Wilna.
00:27:00 Dziadek boh. ze strony matki pomagał rodzinie, był garbarzem. Rodzina mieszkała w domku jednorodzinnym, opis domu i obejścia. Dziadek założył domową garbarnię, wyprawiał skóry za jedzenie.
00:28:50 11 listopada był przymrozek, kazano fornalom (też ojcu) orać ziemię. Aleksandrowicz kontrolował z miarką wykonanie zadanie. Ojciec wypowiedział pracę, a Aleksandrowicz podał ojca do sądu za kradzież drewna z jego lasu. Ojciec nie kradł - wycinał drzewa z lasu właściciela, żeby mieć czym palić i na czym gotować.
00:30:40 Przyjazd ojca z rodziną do Wilna i zamieszkanie na ul. Lipowej. Koledzy z wojska załatwili ojcu pracę w cegielni. Zaproszenie ojca do biura przy Ostrej Bramie. Była to polska placówka [konspiracyjna], choć wszystko było w niej po niemiecku.
00:33:10 Partyzantka AK za Wilnem, już na terenie Polski. Miejscowość Turgiele. Postać księdza [Józefa] Obrębskiego i Henryka Gulbinowicza. Działalność ojca w konspiracji, formowanie oddziałów, zadania magazyniera.
00:35:15 Ojciec boh. – bohaterem wszechczasów. Plater był dowódcą oddziału, w którym ojciec boh. był podkomendnym. Plater miał oddział konny. Zbliżały się czołgi radzieckie Plan nawiązania współpracy z Rosjanami przeciwko wspólnemu wrogowi – Niemcom. Wysłanie ojca boh., mówiącego po rosyjsku, na rozeznanie do dowództwa radzieckiej kolumny czołgowej. Rozmowy Platera z radzieckim pułkownikiem.
00:37:50 Podczas przejazdu oddziału na Wilno ojciec odkrył dobrze umocnioną placówkę. Wjechał konno na jej teren żądając rozmowy z dowódcą. Okazali się być Ukraińcami z oddziałów UPA. Bezkrwawa „rozprawa” z Ukraińcami.
00:40:50 W Kolonii Wieleńskiej k. Wilna zginęło dużo Polaków w wyniku ostrzału pociągu pancernego. Ojciec przebywał na Kolonii. Zgrupowania wojskowe na terenie Kolonii. Po zdobyciu Wilna, na Belmoncie mieszkała siostra ojca. Pojechał spotkać się z siostrą i spotkał radzieckiego pułkownika-czołgistę. Przywitanie i rozmowa sojuszników.
00:43:00 Ojciec zajechał na teren domów, gdzie wcześniej mieszkała rodzina. Gdy rozmawiał z sąsiadką, rozpoczął się ostrzał z dział i jego koń został ranny. Podczas wyzwalania Wilna boh. był w domu na ul. Lipowej. Gdy Rosjanie bombardowali niemieckie bunkry, boh. ledwo utrzymywał równowagę, tak bardzo trzęsła się ziemia. Bunkry znalazły się nad ziemią.
00:44:25 Ojciec dostał przepustkę, by zobaczyć się z rodziną. Brat zapisał się do AK. Ojciec ponownie spotkał radzieckiego komendanta, poskarżył mu się, że go rozbrojono. Potem brat i ojciec rozeszli się każdy w swoją stronę, a boh. został z matką i drugim bratem.
00:46:55 Powrót ojca, a następnie brata. Ojciec musiał się ukrywać. Nocne aresztowanie ojca. Opis tortur wykonywanych w piwnicach sądu. Zaproszenie polskich oficerów (na czele z „Wilkiem” [Aleksander Krzyżanowski ps. „Wilk”, komendant Okręgu Wileńskiego AK]) do pałacu nad rzeką Wilią i aresztowanie ich. Wcześniej narady oficerów i plany wyruszenia z odsieczą Warszawie. Ojcu boh. udało się uciec, był 1944 r.
00:49:30 Po ucieczce ojciec rozpoczął pracę w cegielni. Brat wyjechał do Polski. W Boże Narodzenie 1944 r. ok. 5 rano do domu boh. wtargnęło NKGB obstawiając całą posesję. Zebranie całej rodziny w jednym pomieszczeniu i całodzienne przeszukiwanie mieszkania w poszukiwaniu dowodów.
00:52:30 Po jakimś czasie przyszedł dziadek boh. O godz. 22 NKGB zabrało ojca. Ojciec po śledztwie trafił do więzienia na Łukiszki. Matka nadała paczkę dla ojca, która została przyjęta - był to znak, że ojciec tam jest i żyje.
00:55:00 Koleżanka matki, p. Maria Turkowa, piekła bułeczki, a matka robiła białą kawę. Boh. brał jedzenie na wózek i sprzedawał zmarzniętym ludziom czekającym pod więzieniem. Była to też metoda przebywania w okolicy więzienia i zdobywania informacji, co się dzieje z ojcem. Opis przepełnionej celi ojca, warunki aresztu. Zamurowowywanie ludzi w więzieniu, strzelanie do więźniów, wywożenie ich i zakopywanie. [+]
00:57:02 Ojciec nie wrócił z więzienia. Matka dowiedziała się, że z więzienia wywożą ludzi do Rosji. Boh. z innymi poszedł zobaczyć, ale nie zostali dopuszczeni przez strażników z psami. Więźniów zapędzono na obszar kolei i załadowano do wagonów. Matka widziała przez okienko wagonu znajomego Władysława Fidlera, zapytała go, czy widział jej męża, nie uzyskała jednoznacznej informacji.
00:59:00 Ojciec zobaczył z okienka wagonu szukającą go żonę i zawołał ją po imieniu „Ola!”. Rozpoznała męża po czerwonej chustce, w którą pakowała mu wcześniej jedzenie. To był ostatni raz, gdy się widzieli, potem ojca wywieziono do Workuty. Gdy jesienią 1946 r. ojciec wrócił ze zsyłki, skierował się do Wilna, gdzie matka zostawiła mu papiery u proboszcza. Ojciec poprosił, żeby matka przyjechała po niego, był spuchnięty i nie mógł sam podróżować. Przyjazd matki po ojca boh.
01:00:50 Boh. z matką mieszkał w tamtym czasie w Lubaniu na Dolnym Śląsku. Ojciec po dołączeniu do rodziny rozpoczął pracę dla Państwowego Urzędu Repatriacyjnego.
01:02:08 Rodzice planowali przenieść się do Gdańska, ale ostatecznie zamieszkali w Olsztynie, gdzie ciocia boh. dała im mieszkanie w tym samym bloku, w którym sama mieszkała (ul. Jagiellońska 15). Boh. poszedł do szkoły. Ojciec pracował jako kierownik w PUR przy ul. Lubelskiej. Przyjmował repatriantów, wydawał im żywność i zapomogi.
01:03:25 Na początku 1948 r. ojciec dostał pracę w biurze jako starszy referent bazy sprzętowej w branży budowlanej (zakład SPB). Boh. pracował w tym samym zakładzie co ojciec jako pracownik biurowy, miał 17 lat.
01:04:20 Ojciec na początku musiał uważać, żeby nikt nie „sypnął” przed władzami, kim jest i gdzie był. Ojciec mówił, że był na robotach w ZSRR i tam zarabiał. Na Workucie panował głód. Ojciec z innymi pracowali podczas wielkich zawiej ryzykując życiem. Nie miał jak uciec.
01:06:05 Praca ojca w SPB i boh. w związku rewizyjnym. Bolesław Kozaczenko i p. Jaroszewicz to koledzy boh. z pracy. Jak przeszli do sekcji ojca, wzięli do siebie boh. na przyuczenie - w pracy zdobył zawód mechanika. Wieczorowa szkoła boh. Praca ojca i relacje ze współpracownikami oraz władzami. Ojciec był w Workucie z Jaroszewiczem i Kozaczenką. Kozaczenko pracował w zakładzie ojca jako zaopatrzeniowiec. Koledzy z Workuty wrócili do Olsztyna, ojciec boh. do Lubania.
01:08:30 Brat boh. służył w wojsku, dzięki temu rodzina boh. była traktowana jak rodzina wojskowa i transportem wojskowym została przywieziona do Lubania. Brat zdezerterował z wojska, bo nie chciał służyć Rosjanom, był poszukiwany, miał potem problemy do końca życia. Odznaczenia i nagrody ojca. Ojciec umarł w 18 kwietnia 1977 r. Pogrzeb ojca, pożegnanie przez pracowników.
01:10:45 Wygląd i stan ojca po pobycie w Workucie. Ojciec nigdy nie wrócił całkowicie do zdrowia. Choroba ojca i błąd lekarski.
01:13:00 Uroczystości pułkowe.
01:14:20 [prezentacja zdjęcia] Antoni Aleksandrowicz, ojciec boh., nazwiska dowódców - Dąbrowski, i podoficerów - Pudelecki, Kołyszko, Markowski, Stanisław Mazur, Alek Niezgoda. Ojciec ma na piersi Krzyż Virtuti Militari.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.