Franciszek Lisowski (ur. 1938, Lulówka na Wołyniu) jako 5-letnie dziecko przeżył wraz z ojcem Janem ukraiński atak na swoją rodzinną wieś w dniu 16 lipca 1943. W ataku zginęła jego matka i brat. Ocalał m.in. dzięki pomocy Ukraińców Kuźmy i Jurko Pawluka. W 1945 roku przyjechał na tereny Wielkopolski i osiedlił się we wsi Olszewo. Rozwinął dobrze prosperujące gospodarstwo hodowlane, które przed kilkoma laty przekazał synowi.
[00:00:27] Boh. urodził się w Lilówce na Wołyniu w 1938 r.
[00:01:06] 16 lipca 1943 r. Ukraińcy napadli na wieś. Boh. był na podwórku – widział, jak Ukrainiec zabił sąsiada Małeckiego i zawiadomił ojca, który pobiegł po rodzinę do domu. Ucieczka rodziny w pole – ojciec trzymał na rękach boh. i udało się im uciec, mama z młodszym bratem, babcia i kobieta, która pomagała w domu, zostały złapane i zabite na podwórku. Ojciec i boh. przez dwa tygodnie ukrywali się na polu jedząc ziarna zboża i pijąc rosę z koniczyny, ubrani w to, w czym uciekli. Spotkanie z kobietą na łące, która podzieliła się chlebem i wodą. [+]
[00:04:43] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:04:51] Polacy przyprowadzili wóz na łąki i uciekinierzy wzięli z niego ubrania. Dojście do gospodarstwa Ukraińca Kuźmy, znajomego ojca – ukrycie się w stodole – przywitanie z gospodarzem. Przed obejściem zatrzymały się cztery furmanki z Ukraińcami, którzy ostrzegli Kuźmę, by nie ukrywał Polaków. Boh. z ojcem przebywali przez kilka dni na polu Kuźmy, a kobiety przynosiły im jedzenie. Wyruszenie w kierunku Horochowa. [+]
[00:07:57] Zatrzymanie się u Ukraińca Jurko, gdzie na strychu w oborze ukrywało się dwunastu Polaków – przyjście oddziału samoobrony, który zabrał uciekinierów do Horochowa. Wyjazd dwoma wozami do rodzinnych wsi po żywność – dom boh. był okradziony i zebrano tylko owoce z sadu. [+]
[00:09:45] Podczas pobytu w Horochowie ojciec chodził do pracy. Wyjazd do wioski na Rzeszowszczyźnie. Pobyt w Tarnowie. Przyjazd do Olszewa. Wieczorne ataki samolotów – wyjścia z kuzynem na pola, gdzie boh. wykręcał bezpieczniki z min. Przyjazd gestapowców – rodzina ukryła chłopców.
[00:12:10] 16 lipca, w dzień napaści Ukraińców, boh. zranił się w palec, który babcia opatrzyła – ukrywanie się w niewysokim owsie. Wspomnienie mamy, która była krawcową i dziadka-kowala. [+]
[00:13:50] Podczas pobytu w Tarnowie ojciec pracował i dzięki temu było co jeść.
[00:14:05] Na polu 16 lipca boh. zaczął płakać, bo palec go bolał. Przejazd dwóch Ukraińców na koniach, którzy usłyszeli głosy, ale ominęli boh. i ojca. Dostatek w gospodarstwie, dziadek były wojskowy, pomagał córkom. [+]
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[00:15:40] Wspomnienie Ukraińca Kuźmy i jego ojca oraz Ukraińca Jurko. Pogłoski, że Polacy będą mogli wrócić do swoich gospodarstw – ci, którzy wrócili, zostali zabici. Gospodarstwo rodziny nie zostało spalone. Zabawy z dziećmi Wojciechowskich i Sawickich.
[00:17:28] Podczas ataku Niemców na Związek Radziecki oddział Wehrmachtu zatrzymał się na podwórzu, a mama dokonywała drobnych poprawek krawieckich w niemieckim umundurowaniu. Czekolada od Niemców. Położenie wioski, wyprawy do lasu. [+]
[00:19:12] Boh. z ojcem przyszli do stodoły Kuźmy w nocy – boh. nie wie, jak nazywała się wioska. Przed lipcową napaścią dom boh. został dwa razy okradziony przez Ukraińców. Zaniedbania polskiego rządu jako jedna z przyczyn wydarzeń na Wołyniu. Spotkanie Kwaśniewskiego i Juszczenki.
[00:21:49] Przygotowania Ukraińców do mordowania Polaków. Boh. był dwa razy na Ukrainie, gdzie mieszkał jego kuzyn, student lwowskiej uczelni. Wrażenia z Ukrainy. Wyjazd w rodzinne strony – boh. odwiedził Lilówkę. Uprawy na ukraińskich polach.
[00:30:24] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:30:37] Ukrainiec Jurko był znajomym ojca. Na strychu ukrywało się kilkunastu Polaków, m.in. ranna Leontyna Dudkowska, Natalia Wojciechowska. Wyjazd po jedzenie do rodzinnej wsi – Polacy nie byli zaczepiani przez Ukraińców. Napad na wieś – odgłosy dochodzące do leżącego w zbożu boh., pożary gospodarstw. Ukrywanie się w polu bez ciepłej odzieży – zimne noce, pragnienie w upalne dni, zbieranie wody z liści koniczyny nad ranem. Początki mordowania Polaków – zabójstwa pojedynczych osób. Ojciec dwa razy był prowadzony przez Ukraińców, którzy go wypuścili. [+]
[00:36:51] Siostra ojca wyszła za gajowego Bronisława Maciorkowskiego, który obronił dwór hrabiny Ledóchowskiej podczas napadu. W 1940 r. rodzinę Maciorkowskich deportowano na Syberię, skąd wrócili po sześciu latach.
[00:40:12] W Lilówce i okolicach nie mieszkali Ukraińcy, ale pojawiali się przyjezdni. Praca w majątku hrabiny Ledóchowskiej. Stosunki na Wołyniu po wybuchu wojny, groźby ze strony Ukraińców. Opinia boh. na temat zachowania Polaków. Rodzina boh. mieszkała na Wołyniu od XVIII w. – losy przed 1918 r. Podczas ataku na wieś babcia miała 65 lat.
[00:43:33] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:44:25] W Lilówce mieszkali Polacy. Rodzina miała 24 hektary ziemi, ale dziadkowie wywianowali córki i ojciec uprawiał 16 hekratów.
[00:46:05] Polska reakcja na mordy ukraińskie – grupy partyzanckie, które zabijały Niemców, by skłócić ich z Ukraińcami. Odpowiedź Niemców. Ojciec pracował w Tarnowie przy kopaniu okopów – zachowanie niemieckich nadzorców. Zabijanie Polaków przez czeskiego Niemca Kalubę.
[00:48:57] Rodzina mieszkała w podtarnowskiej wiosce Nałęczów. Chłopięce zabawy z kuzynem Danielem Kolmanem – wyciąganie przez boh. zapalników z min. Losy członków rodziny Kolmanów.
[00:51:50] Zbliżanie się frontu do Tarnowa – bombardowania. Zniszczenie przez Niemców swoich bunkrów podczas odwrotu.
[00:54:13] Spotkanie z żołnierzami Armii Czerwonej, porównanie ich wyglądu do Niemców.
[00:55:20] Wyjazd do Wielkopolski – w Starym Bojanowie wysiadł brat mamy z rodziną i boh. z ojcem, zamieszkanie w Olszewie. Przyjazdy Wołyniaków do Wielkopolski. Losy rodziny Kolmanów: dzieci, wnuki. Szacunek dla królowej brytyjskiej.
[01:00:06] Droga do Olszewa – zajęcie wyszabrowanego poniemieckiego gospodarstwa, ojcu przyznano 9 hektarów ziemi. Po miesiącu do domu przyszedł Niemiec, syn poprzedniego właściciela Heinricha Kiegera, który wyjechał do Niemiec. W 1970 r. syn Kiegera przyjechał z rodziną, by zobaczyć ojcowiznę – spotkanie z boh.
[01:05:54] Kowal Władysław Wojciechowski był w dobrych stosunkach z mieszkającymi w okolicy Niemcami. W czasie wojny jeden z niemieckich gospodarzy pobił pracujących u niego Polaków Sobkowiaka i Szymańskiego. Stosunek gospodyni Kiegerów, Polki, do byłych chlebodawców.
[01:08:22] Przyjazd do Olszewa wiosną 1945 r., zajmowanie gospodarstw przez Polaków. Po wojnie czerwonoarmiści zabrali krowy z gospodarstwa. Opinia boh. na temat Rosjan i Niemców.
[01:09:59] Ojciec drugi raz się ożenił – traktowanie boh. przez macochę. Boh. pomagał ojcu wybudować dom – stosunki z macochą po śmierci ojca. Pogrzeb macochy. Prowadzenie gospodarstwa przez boh. – nowe budynki, samochód, dokupienie ziemi.
[01:17:02] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[01:17:22] [1943] Po napaści na wieś ojciec i boh. przez dwa tygodnie ukrywali się na polach. Nocami zmieniali miejsce pobytu, kierując się w stronę Horochowa. Spotkanie z kobietą, która też się ukrywała, ale podzieliła się jedzeniem i wodą. Boh. widział zabójstwo sąsiada, który wrócił z pola.
[01:18:49] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[01:19:57] Droga w kierunku Horochowa. Powrót do gospodarstwa w poszukiwaniu żywności – boh. zobaczył połamane widły koło studni, wiadomość, że Ukraińcy wrzucali do niej zwłoki. Boh. widział śmierć sąsiada Małeckiego, ucieczka rodziny z domu – boh. stracił z oczu mamę i babcię. [+]
[01:22:38] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[01:22:57] Ojciec nie próbował po wojnie kontaktować się z Ukraińcami, którzy mu pomogli.
[01:23:28] Ojciec pracował jako magazynier w Zakładach Cegielskiego od 1967 r. W 1956 r. niektórzy mieszkańcy wsi pracowali w Poznaniu i byli świadkami wydarzeń Poznańskiego Czerwca.
[01:25:49] Boh. pracował w gospodarstwie do 2004 r. Sukcesy w hodowli owiec – zakupy nowych samochodów. Wizyty Stanisława Idzińskiego, który twierdził, że boh. ma najlepsze owce w regionie. Uprawy ziemniaków na eksport.
[01:31:51] Wpływ przeżyć z dzieciństwa w dorosłym życiu – wróżba Cyganki, stan zdrowia boh. Wyjazd na Ukrainę w 70. rocznicę rzezi – reakcja na wyczytanie nazwisk swojej rodziny. Załatwianie spraw w urzędach w czasach PRL-u.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.