Marcin Kus (ur. 1921, Mazury) tuż przed wybuchem wojny zdał „małą maturę”. W 1941 roku został zaprzysiężonym członkiem ruchu oporu. Organizował kanał łączności pomiędzy Raniżowem a Nienadówką, brał udział w akcjach wykolejania pociągów. W 1942 roku przeżył pacyfikację wsi Mazury i dwóch okolicznych wiosek. W 1944 roku ukończył podchorążówkę AK. W styczniu 1945 został zmobilizowany do Wojska Polskiego i wysłany do Oficerskiej Szkoły Piechoty w Przemyślu. W wojsku służył aż do przejścia na emeryturę w 1977 roku, m.in. jako dowódca Berlińskiego Pułku Artylerii w Bartoszycach, a także w dowództwie wojsk rakietowych i artylerii w Olszynie.
[00:00:10] Ur. 5 listopada 1921 r., płk Wojska Polskiego, pierworodny „syn wieśniaków”. Rodzice Zofia i Tomasz, sześcioro dzieci, niewielkie gospodarstwo rolne we wsi Mazury, ok. 200 domostw, szkoła. Dalsza edukacja w I Humanistycznym Gimnazjum i Liceum im. St. Konarskiego w Rzeszowie, mała matura w 1939 r.
[00:03:16] Wakacje latem 1939 r. na wsi pod Rzeszowem, przyjęcie do liceum pedagogicznego im. ks. Jałowego w Rzeszowie, „nigdy nauczycielem dzieci nie zostałem”. Najdłuższa służba w Bartoszycach jako dowódca I Berlińskiego Pułku Artylerii – przez 10 lat. Okolica przed wojną: powstanie COP (Centralny Okręg Przemysłowy), rozwój regionu, wzrost poziomu życia. 1 września 1939 r. plan rozpoczęcia nauki w Rzeszowie, wiadomość o zajęciu szkoły przez wojsko. Powszechna mobilizacja, wojsko na granicach.
[00:08:00] Mobilizacja zaprzęgów na potrzeby wojska w Trzebosi. Samoloty na niebie, odgłosy wybuchów z oddali, pierwsze bombardowanie – zamaskowanie taborów pod drzewami. Pierwsza informacja o wojnie i bombardowaniach okolicznych miast. [+]
[00:12:06] Zwrot wozu ojca jako nienadającego się na wojnę, wyprawa do Sokołowa po zaopatrzenie (sól, nafta, cukier). Kryształkowe odbiorniki radiowe we wsi, wiadomości o postępach armii niemieckiej, konieczność pracy w polu – żniwa.
[00:16:04] Wkroczenie Wehrmachtu do wsi w poniedziałek 11 września ok. g. 10, podanie wody przez mieszkańców [+], przemarsz z pieśnią „Heili heilo” na ustach, papierosy i cukierki rzucane przez żołnierzy obserwującym mieszkańcom. Zadowolony sąsiad: „teraz to będzie porządek” trafił wkrótce do partyzantki. [+]
[00:20:33] Spalenie Kolbuszowej 10 września wieczorem – odgłosy walk. Plan ucieczki boh. z kolegami rowerami na wschód, pożegnanie z kierownikiem szkoły (wskazówki na drogę) i proboszczem (nakaz pozostania we wsi). Wsparcie proboszcza dla mieszkańców do końca wojny. Masowo uciekający przed Niemcami ludzie ze Śląska i Krakowa.
[00:27:30] Atak ZSRR na Polskę. Rozczarowanie postawą Francji i Anglii, przystąpienie do wojny kolejnych krajów Zachodu, Włoch i Turcji. Rozmowy gen. Sikorskiego ze Stalinem, tworzenie armii polskiej w ZSRR, wuj boh. przedostał się do wojska, walczył pod Monte Cassino. Pięć tomów wojennych wspomnień boh.
[00:34:00] Przemarsz śpiewających Niemców przez sąsiednią wieś Staniszewskie. Początek konspiracji w AK dzięki nowemu proboszczowi przybyłemu z Dzikowca, ks. Stanisławowi Bąkowi: przemycanie powielanych pisemek podziemnych z Generalnej Guberni: „Na posterunku”, „Biuletyn informacyjny” AK na wieś – informacje o działalności państwa podziemnego.
[00:38:30] Zaprzysiężenie boh. do AK, pierwsze zadanie: organizacja kanałów przerzutowych dla prasy i przesyłek między okolicznymi miejscowościami. Poznawanie wojskowości, podchorążówka AK ukończona przez 10 mieszkańców Mazurów i Raniżowa, stopień kapral podchorąży. Zajęcia na plebanii.
[00:41:30] Ksiądz Stanisław Bąk powstrzymał chłopców przed ucieczką za San we wrześniu 1939. Budowanie wspólnoty mieszkańców przy nowej parafii w Mazurach (związki różańcowe, Akcja Katolicka) przed wojną, wzajemne zaufanie. Wprowadzenie boh. do AK przez starszego kolegę Mazurskiego. Przysięga pod starym dębem w niedzielne popołudnie, przełożony Rudolf. Poczucie wagi decyzji. [+]
[00:46:18] Pierwszy kanał przerzutowy, rozpoznanie w terenie, skrzynki kontaktowe w Nienadówce i Raniżowie. Kryjówka w młodym lesie pod krzakiem, „skrzynka”, zachowanie zasad konspiracji.
[00:51:35] Zdobyczna broń z 1939 r., po akcji „Burza” oddanie broni. Śmierć ojca „w drugi rok wojny”, praca boh. w gospodarstwie oraz firmie budowlanej [Artur Johr-Eisenund Betonbau Breslau?] w Górnie. Mocny dokument zatrudnienia chroniący przed wywózką na roboty przymusowe.
[00:56:10] Brak oddziału partyzanckiego AK we wsi, broń na akcje pobierana z magazynu wiejskiego: wykolejanie pociągów wiozących żywność (mąka, cukier, konserwy) linii Rozwadów-Przeworsk, opis wykolejenia.
[00:59:50] Karne pacyfikacje wsi Mazury, Staniszewskie i Zielonka w odwecie za akcje dywersyjne. Wyciągnięcie podejrzanych mężczyzn z „czarnej listy” na torturowanie, zebranie pozostałych mężczyzn na placu przed szkołą w Staniszewskiem, na leżąco twarzą do ziemi. Krzyki torturowanych kobiet i mężczyzn dochodzące ze szkoły. Całodniowe weryfikowanie tożsamości mieszkańców z sołtysami. [+]
[01:06:03] Wywiezienie przesłuchiwanych do lasu sokołowskiego, rozstrzelanie, zakopanie pomordowanych w zbiorowej mogile w rowie na „Sosenkowej Górce”, zakaz pogrzebów. [++]
[01:08:40] Działalność oddziału partyzantki lewicowej „Iskra” w okolicy Staniszewskiego i Zielonki. Sąsiad z Mazur, zatrzymany podczas pacyfikacji, zginął w Auschwitz za brata.
[01:12:30] Wieś Mazury była pod zaborem austriackim, mieszkańcy jeździli na zarobek do Rzeszy Niemieckiej. W czasie okupacji kilkadziesiąt niemieckich pacyfikacji w okolicy, m.in. w Przewrotnem, Hucisku.
[01:14:42] Komendant powiatowy obwodu AK w Kolbuszowej, „Konar” i „Boryna”. kpt Rządzki. Oddziały Obwody AK Kolbuszowa: „Kefir” z Mazur, „Rabuś” z Raniżowa , „Nowina” z Nienadówki, „Sosna” w Sokołowie.
[01:17:35] Okoliczni Żydzi zgromadzeni w getcie w Sokołowie [Małopolskim], przywiezienie przez boh. cielaka do getta w zamian za „porządne ubranie”. Żydowscy strażnicy przy bramie getta. Opis warunków w getcie, głód. Utrzymywanie kontaktów z okolicznymi wsiami przez chłopców z getta, pomoc mieszkańców. [+]
[01:22:41] Odzież noszona na co dzień wytwarzana samodzielnie, „ciuchy”, chęć posiadania lepszego ubrania. Transakcja wymienna z Żydami (ubranie za cielę). Wiejskie zabawy podczas wojny.
[01:26:48] Ukrywanie Żydów za dolary, polscy szmalcownicy w okolicy.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.