Emanuel Moroz (ur. 1931, Dobuczyn k/Brześcia n/Bugiem) urodził się i wychował w rodzinie zawodowego wojskowego, który zaginął podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku. Emanuel wraz z matką i braćmi został deportowany w czerwcu 1941 do kołchozu w okolicach Kołpaszewa na Syberii. W 1944 roku znaleźli się w kołchozie „Murawiejnik” koło miejscowości Elista w Kałmucji. W kwietniu 1946 – po pięciu latach pobytu na zesłaniu – transportem repatriacyjnym powrócili do Polski i zamieszkali w Kłodzku. Pan Emanuel skończył studia i zawodowo zajął się turystyką. Obecnie wraz z małżonką prowadzi Wyższą Szkołę Turystyki i Języków Obcych w Warszawie.
00:00:01 Boh. urodził się 19 lipca 1931 w Dobuczynie k/Brześcia, wspomnienie rodziny.
00:00:40 Wkroczenie Armii Czerwonej – boh. uciekł ze szkoły przez okno.
00:01:07 Rodzina mieszkała na przedmieściach Brześcia. Ojciec wyjechał na front i rodzina więcej go nie zobaczyła. Deportacja ze względu na przeszłość ojca.
00:02:10 Deportacja 20 lipca [czerwca] 1941. Rodzina miała dwie godziny na spakowanie się. Mama była w Rosji w czasie I wojny, więc wiedziała, co może czekać rodzinę. Przyjazd na stację i załadunek do wagonów, oczekiwanie na bocznicy. Wyjazd pociągu nocą 22 czerwca – atak Niemiec na Związek Radziecki.
00:03:30 Podróż pociągiem, nalot bombowy w okolicach Mińska – ludzie machający białymi chustkami, by Niemcy nie zbombardowali pociągu. Przejazd przez Moskwę. Otwieranie drzwi wagonu, gdy pociąg stał na bocznicy przed odjazdem.
00:04:58 Warunki w podróży. Boh. został wywieziony z mamą i dwoma braćmi. Droga przez Moskwę na Ural.
00:05:42 Pobór do Armii Czerwonej – tłumy ludzi na stacjach kolejowych, odprowadzanie żołnierzy przez rodziny.
00:06:33 Przejazd przez Ufę i Czelabińsk – widok ziemianek w nasypie kolejowym.
00:07:07 Wydawanie wrzątku na postojach, jedzenie podczas podróży.
00:08:20 Przyjazd do Nowosybirska, przesiadka na kutry i droga w dół Obu. Przybycie do Kołpaszewa. Skierowanie do kołchozu, gdzie przebywali gospodarze rozkułaczeni w latach 30.
00:09:44 W kołchozie była szkoła, w której boh. zaczął się uczyć. Przejazd polskich rodzin furmankami z Kołpaszewa do kołchozu.
00:10:20 Konieczność pracy na zesłaniu – postawy Polaków. Rozmowy mamy, znającej język rosyjski, z mieszkańcami kołchozu. Otrzymanie karty zesłańca, obowiązek meldowania się dorosłych co trzy dni – wizyty NKWD, sprawdzanie czy nikt nie uciekł. [+]
00:12:00 Amnestia dla Polaków, możliwość wyjazdu. Stosunek kołchoźników do Polaków, otrzymanie działki ziemi i kartofli do posadzenia, jesienne wykopki. Przewodniczący kołchozu Drużynkin był Mordwinem, a buchalter Chitrow Rosjaninem. [+]
00:14:07 Mama boh. miała ziemniaki, inni Polacy nie chcieli sadzić kartofli i nie mieli żywności na zimę, przychodzili więc, żeby dostać coś do jedzenia. [+]
00:14:44 Stosunki między Polakami. Pomoc z UNRR-y, utworzenie się komitetu rozdzielającego dary. Matka nic nie dostała, bo „za dobrze jej się powodziło”. [+]
00:16:08 Wyjazd części Polaków do Kołpaszewa jesienią 1941. Rodzina boh. została na miejscu – rady kołchoźników. Boh. chodził na polowania, zastawianie pułapek. Przyjazd półtora roku później do Kołpaszewa, w którym już nie było Polaków. [+]
00:17:15 Wyjazd z kołchozu zimą 1943. Zapasy ziemniaków, suszenie plasterków na drogę.
00:18:27 Aresztowanie i zabranie do więzienia w Kołpaszewie przewodniczącego kołchozu i buchaltera, bo nie potraktowali dosłownie hasła „Wszystko dla frontu” i dawali trochę żywności kołchoźnikom. Buchalter Chitrow nie miał rodziny, sprzedał więc swoją krowę mamie. [+]
00:19:46 Trwająca dwa tygodnie droga z krową do Kołpaszewa, przeprawa przez zamarznięty Ob. Po drodze stały domki, w których podróżni mogli przenocować. Krowa w Kołpaszewie zachorowała i zarżnięto ją, a mama sprzedawała mięso na bazarze, handel wymienny. [+]
00:21:15 Pobyt w Kołpaszewie, brak kartek na chleb – wizyta mamy u prokuratora, wywalczenie kartek. Skromne przydziały chleba, ale większe dla uczniów, więc boh. poszedł do rosyjskiej szkoły. [+]
00:22:27 Wiosna 1944 – transport Polaków z Syberii do Kazachstanu, w tym czasie ewakuowano Polaków przez Morze Kaspijskie [boh. myli daty]. Przyjazd do kołchozu koło Elisty, stolicy Republiki Kałmucji. Wywiezienie Kałmuków na Kamczatkę, przywiezienie zesłańców do opuszczonych kołchozów.
00:23:56 Transport, którym przyjechał boh., nie zdążył dotrzeć do armii Andersa przed jej ewakuacją z ZSRR.
00:24:14 Koniec wojny, organizowanie transportu do Polski – wyjazd w kwietniu 1946. Pilnowanie transportu przez NKWD.
00:24:48 Amnestia dla Polaków po wybuchu wojny z Niemcami – przyjazd NKWD z Narymu, zabranie karty zesłańca i wydanie nowego dokumentu, zniesienie obowiązku meldowania się.
00:25:44 Wyjazd z Kałmucji do Polski. Ewakuacja Armii Andersa – Polacy, którzy nie mogli wtedy wyjechać, dołączyli do transportu w kwietniu 1946 r.
00:27:08 Przyjazd do Rawy Ruskiej, przekroczenie granicy. Dalsza podróż do Wrocławia.
00:27:25 Wejście wojsk radzieckich we wrześniu 1939 – boh. poszedł oglądać wojsko na drodze Brześć-Wołkowysk. Brama powitalna, żydowska biedota i polscy komuniści witający czerwonoarmistów. Boh. zobaczył znajomego Żyda Szlomo, który sprzedawał onuce. [+]
00:29:14 Przyjmowanie obywatelstwa rosyjskiego. Ci, którzy tego nie zrobili zostali deportowani. Listy do wywózek spisywane według informacji uzyskanych od miejscowych sympatyków komunizmu.
00:30:07 Powrót do Polski Żydów, którzy nie byli na zesłaniu, ale zostali ewakuowani przed frontem. Rodzina Orbach, która pomagała rodzinie boh., zamieszkała w Łodzi.
00:30:36 Organizowanie wyjazdu do Polski – NKWD zabrało mamie dokumenty. Znalezienie okładki przedwojennej książeczki oszczędnościowej. Wzajemne poświadczanie obywatelstwa przez Polaków. Rodzinie boh. polskie obywatelstwo poświadczyła żydowska rodzina Orbachów. [+]
00:32:30 Powojenne prośby do mamy, by poświadczyła wspólne przebywanie w kołchozie.
00:32:55 Edukacja boh. – w Związku Radzieckim był uczniem piątej klasy. W kołchozie koło Elisty czytał listy z frontu, przysyłane kołchoźnikom-analfabetom, i pisał odpowiedzi. [+]
00:33:54 Po przyjeździe do Polski boh. zapisywał polskie słowa w rosyjskim alfabecie.
00:34:18 Przyjazd do zniszczonego Wrocławia, skierowanie przez PUR do Kłodzka. Sytuacja rodziny – mama i starszy brat poszli do pracy, a boh. i drugi brat do szkoły. Mama pracowała w kłodzkim szpitalu.
00:35:22 Rodzice mamy mieszkali koło Brześcia i nie zostali deportowani. Dziadek zmarł w 1945, a babcia wyjechała do siostry do Kalinina. Wieloletnie starania o repatriację babci zakończyły się sukcesem w połowie lat 50.
00:36:21 Boh. zaczął studia we Wrocławiu, mama i babcia zostały w Kłodzku. Ukończenie studiów w Warszawie, praca i mieszkanie, sprowadzenie mamy i babci.
00:36:57 Przed wojną dziadkowie mieszkali niedaleko rodziny boh., wspomnienie babci.
00:37:29 Zmobilizowany ojciec wyjechał z jednostką i rodzina nie wiedziała, co się z nim stało. Podobno brał udział w walkach z Sowietami koło Grodna i tam zginął. Rodzina nie szukała jego grobu.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
00:38:23 Rodzina mieszkała w Dobuczynie koło Brześcia, mama zajmowała się domem, a ojciec był urzędnikiem w starostwie. Deportowanie grup zawodowych oraz chłopów z terenów przygranicznych.
00:39:23 Boh. nie był w twierdzy brzeskiej. Wkroczenie Niemców do Brześcia, oddanie miasta Sowietom.
00:40:07 Założenie rosyjskiej szkoły. Agitacja: zebrania z udziałem politruka. Postawy społeczeństwa wobec komunizmu (także po wojnie). Reakcja wsi na reformę rolną.
00:41:10 Okupacja sowiecka – czerwonoarmiści przychodzili do domu po chleb. Przymusowe zebrania dla ludności i przymus chodzenia do rosyjskiej szkoły. Podczas pobytu na zesłaniu szkoła nie była obowiązkowa, ale w sąsiednim kołchozie była szkoła i boh. do niej chodził. [+]
00:42:50 Boh. zachorował na tyfus i mama się od niego zaraziła – jej pobyt w szpitalu, groźba zabrania synów do sierocińca, skąd prowadzono nabory do NKWD. [+]
00:44:00 Zabranie mężczyzn z wagonów przed wyruszeniem w drogę w głąb Związku Radzieckiego. Mężczyźni pojechali do łagrów na Kołymę.
00:44:55 Rodzina zabrała na zesłanie odzież i buty, pakowanie się do kufra. Dziadek przywiózł jedzenie na drogę – brak wyżywienia podczas podróży. Dopiero po przyjeździe do kołchozy zesłańcy dostali jedzenie.
00:46:00 Pobyt w kołchozie „Murawiejnik” koło posiołka Sochta (sielsowiet Inkino), położenie kołchozu.
00:47:18 W kołchozie przebywało jeszcze pięć polskich rodzin, wszyscy po ogłoszeniu amnestii wyjechali do Kołpaszewa. Rodzina została w kołchozie, co zostało źle odebrane przez Polaków, którzy wyjeżdżali.
00:48:00 Przymus pracy w kołchozie tylko do amnestii, ale bez pracy nie było jedzenia, więc mama i bracia pracowali. Wymiana dokumentów przez Rosjan. Boh. nosił kaszę kołchoźnikom pracującym w polu.
00:49:17 Zapasy na zimę: zbieranie grzybów, strącanie szyszek cedrowych – sposób pozyskiwania orzechów. [+]
00:50:40 Przygnębienie po przyjeździe do kołchozu, brak nadziei na powrót do kraju. Mama była w Rosji podczas I wojny światowej i nie miała złudzeń. Pomoc miejscowej ludności. [+]
00:51:27 Próby ucieczki z zesłania na przylądek Dieżniowa. Grupy bandytów w Kołpaszewie, okradanie ludzi wychodzących z racjami chleba. [+]
00:52:57 Próba okradzenia inwalidy – zabójstwo złodzieja. [+]
00:53:40 Z rodziną deportowano babcię (mamę ojca), która zmarła w 1941. Babcia ze strony mamy, Łucja Bukacz, wróciła do Polski.
00:54:53 Boh. jeździł na nartach podbitych skórą łosia. Zastawianie pułapek w lesie. Przyroda Syberii. Zamarznięta rzeczka na terenie kołchozu – poszukiwanie siekiery pod lodem. [++]
00:57:30 Kąpiele w „bani” u Świrydowa, nad brzegiem rzeczki płynącej przez kołchoz. Rozważania o mentalności Rosjan.
00:59:35 Traktowanie boh. przez rówieśników. W Kołpaszewie boh. chodził do rosyjskiej szkoły, bo dostawał tam większe racje chleba – stosunek do niego innych Polaków.
01:00:07 Znajomość rosyjskiego przydała się boh. na studiach – rosyjskie podręczniki.
01:00:47 Brak życia religijnego wśród zesłańców. Podręcznik do historii z zaklejonymi kartkami – boh. rozkleił je i znalazł wiadomości o Bucharinie oraz Trockim. [+]
01:01:50 Brak wiadomości o sytuacji na froncie – w kołchozie nie było elektryczności, nie przywożono gazet, ustne przekazywanie informacji. Zmiana na froncie – radziecka ofensywa stworzyła rodzinie możliwość wyjazdu z kołchozu. [+]
01:02:33 W kołpaszewskim więzieniu siedział przewodniczący kołchozu i buchalter. Chitrow (buchalter) mieszkał w komórce koło stajni i woził funkcjonariuszy NKWD i NKGB. Boh. odwiedzał go w więzieniu. Spotkanie mamy z przewodniczącym Drużynkinem, który z grupą więźniów szedł po wodę – mama wysłała jego list do Stalina. Podczas pobytu rodziny nad Morzem Kaspijskim przyszedł od niego list, że został uwolniony i nie musi wracać do kołchozu. [+]
01:05:31 Transport repatriacyjny do kraju, przepuszczanie pociągów wojskowych jadących na wschód.
01:06:07 Przyczyny napaści na Polskę w dwa tygodnie po ataku hitlerowskich Niemiec. Mijane w drodze do kraju transporty wiozące żołnierzy do Mandżurii.
01:08:08 Podróż znad Moza Kaspijskiego – jedzenie od Rosjan, materiały na ubrania. Opis wnętrza wagonu.
01:09:17 Z repatriantami jechał enkawudzista z bronią, który odparł próbę napadu na pociąg. [+]
01:09:52 Przekraczanie granicy w Rawie Ruskiej, przesiadka z powodu zmiany torów. Przyjazne powitanie na granicy.
01:10:45 Różnice między wysiedlaniem Niemców z okolic Kłodzka przez polskie władze, a wysiedleniem ich przed zbliżającym się frontem.
01:12:05 Wysiedlenia Niemców z Kłodzka i okolic – transport ciężarówkami na stacje kolejową. Boh. miał kolegów Niemców, z którymi się pożegnał przed ich wyjazdem.
01:12:50 Wspólne mieszkanie w kamienicy z niemieckimi rodzinami, zabawy polskich i niemieckich dzieci.
01:13:55 Rodzina mieszkała w Kłodzku przy ulicy Armii Czerwonej [obecnie Armii Krajowej] w mieszkaniu opuszczonym przez Niemców i przydzielonym przez PUR. Skromne umeblowanie – przynoszenie do domu rzeczy z pustych mieszkań, działalność szabrowników.
01:15:08 ZSRR – Polska, przeskok cywilizacyjny: woda w kranie, elektryczność.
01:15:45 Zabawy dzieci na terenie twierdzy w Kłodzku, wejście do magazynów z niemieckimi mundurami.
01:16:22 Sąsiadami w Kłodzku była żydowska rodzina repatriowana z ZSRR, wyjazd kolegi do Izraela. Rodzina Orbachów pojechała w Łodzi.
01:18:05 Żydzi witający [w 1939] żołnierzy Armii Czerwonej, spotkanie znajomego Szlomo.
01:18:32 Powojenne losy rodziny: wyjazd boh. do Wrocławia, przeprowadzka mamy do Legnicy. Śmierć brata w wypadku, przeprowadzka drugiego brata do Wałbrzycha.
01:19:12 Boh. ukończył w 1963 r. Wydział Elektryczny Politechniki Warszawskiej.
01:19:31 Droga zawodowa: Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Poczty i Telegrafów, Zjednoczenie Maszyn [i Aparatów] Elektrycznych – poznanie żony.
01:20:00 Zakup gospodarstwa w okolicach Grodziska Maz., sprzedaż działek i zgromadzenie kapitału. Boh. był od lat 70. pilotem wycieczek, w czasie stanu wojennego miał dwa paszporty, zdawanie paszportu.
01:21:54 Podczas pobytu na Węgrzech w 1976 r. boh. dowiedział się o zamieszkach w Radomiu – pokusa, by wyjechać do Austrii.
01:22:50 Otwarcie szkoły policealnej o profilu turystycznym, potem szkoły wyższej. Zakup budynku na siedzibę szkoły i pałacu w Palczewie. Droga z kołchozu do pałacu.
01:25:35 W drodze do Kałmucji pociąg przejeżdżał w okolicach Stalingradu, stosy sprzętu wojskowego: dział, czołgów, samolotów. Zwłoki niemieckich żołnierzy. [+]
01:27:06 Węże na stepach Kałmucji. Kołchozowe lepianki z gliny mieszanej z piołunem, zabijanie węży. Braki wody do picia, w studniach była słona woda. Sól na polach. Pobyt w sowchozie nr 107, najbliższa stacja kolejowa była w Diwnoje. [+]
01:29:40 Deportacja w lutym 1940, porównanie warunków wywózki zimą i latem. Boh. widział ludzi jadących na wozach, zachowanie osób deportowanych. Pociągi stały na stacji w Żabince (lub w Kobryniu).
01:31:02 Obawa, że rodzina także zostanie wywieziona. Zapowiedzi, że ze strefy pogranicznej zostaną wysiedleni wszyscy Polacy.
01:31:32 Przygotowania do wywózki, gromadzenie worków. Enkawudziści przyszli koło 3 nad ranem, a o 6 rodzinę wywieziono. Babcia została siłą posadzona na wozie.
01:32:18 Koledzy w kołchozie: Pietinow przezywał boh., ale z Kolą Szubowem i innymi chłopcami boh. się dogadywał.
01:33:04 W rosyjskiej szkole boh. nie nawiązał bliższych znajomości. Droga do szkoły oddalonej o 4 kilometry, chodzenie do szkoły zimą – nieobecność dozwolona, gdy temperatura spadała poniżej 40 stopni. Boh. chodził rano do biura przewodniczącego, by sprawdzać temperaturę na wiszącym tam termometrze. Stosunek do Polaków w kołchozie. [+]
01:34:00 W mieście trzeba było uważać na to, co się mówi, bo wielu ludzi donosiło władzom. Brat odwiedził Chitrowa w więzieniu i ukradł trochę owsa koniom, po drodze zatrzymała go milicjantka, porzucenie worka i ucieczka brata. Groźba aresztowania mamy i zabrania braci do sierocińca. [+]
01:35:26 Kolega boh. stracił mamę i zabrano go do sierocińca, skąd został wcielony do NKWD. Kolega był strażnikiem w więzieniu, do Polski wrócił w latach 60. i nie mówił o przeszłości.
01:36:28 Załatwianie emerytury dla mamy – rozmowa w ZUS-ie.
01:37:10 Kolega enkawudzista – Gienio, opowiadał o pracy w więzieniu, skutki rzucania kamieniami przez więźniów. Kolega został zwolniony z pracy dlatego, że był Polakiem.
01:38:32 Refleksja na temat wagi wspomnień.
01:39:08 Tulipany kwitnące wiosną na stepie w Kałmucji. Zbiory piołunu służącego zimą za opał. Boh. nie spotkał żadnego Kałmuka, ponieważ wszyscy zostali wywiezieni na Kamczatkę.
01:40:12 Podróż do Moskwy i Leningradu, widok kobiet wykonujących ciężkie prace.
01:41:12 Porównanie zabudowy kazachskiej w latach 40. i obecnie. Wspomnienie węży.
01:41:53 Porównanie warunków zesłania na Syberii z warunkami w Afryce, w jakich przebywały dzieci ewakuowane z Andersem.
01:42:30 Bracia boh.: Wiktor zginął w latach 50. Anatol mieszkał i pracował w Wałbrzychu. Boh. przyjechał do Warszawy w 1958 r. Rozważania na temat imienia: Emanuel.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.