Moroz Emanuel
Emanuel Moroz (ur. 1931, Dobuczyn k/Brześcia n/Bugiem) urodził się i wychował w rodzinie zawodowego wojskowego, który zaginął podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku. Emanuel wraz z matką i braćmi został deportowany w czerwcu 1941 do kołchozu w okolicach Kołpaszewa na Syberii. W 1944 roku znaleźli się w kołchozie „Murawiejnik” koło miejscowości Elista w Kałmucji. W kwietniu 1946 – po pięciu latach pobytu na zesłaniu – transportem repatriacyjnym powrócili do Polski i zamieszkali w Kłodzku. Pan Emanuel skończył studia i zawodowo zajął się turystyką. Obecnie wraz z małżonką prowadzi Wyższą Szkołę Turystyki i Języków Obcych w Warszawie.
more...
less
00:00:01 Boh. urodził się 19 lipca 1931 w Dobuczynie k/Brześcia, wspomnienie rodziny.
00:00:40 Wkroczenie Armii Czerwonej – boh. uciekł ze szkoły przez okno.
00:01:07 Rodzina mieszkała na przedmieściach Brześcia. Ojciec wyjechał na front i rodzina więcej go nie zobaczyła. Deportacja ze względu na przeszłość ojca.
00:02:10 Deportacja 20 lipca [czerwca] 1941. Rodzina miała dwie godziny na spakowanie się. Mama była w Rosji w czasie I wojny, więc wiedziała, co może czekać rodzinę. Przyjazd na stację i załadunek do wagonów, oczekiwanie na bocznicy. Wyjazd pociągu nocą 22 czerwca – atak Niemiec na Związek Radziecki.
00:03:30 Podróż pociągiem, nalot bombowy w okolicach Mińska – ludzie machający białymi chustkami, by Niemcy nie zbombardowali pociągu. Przejazd przez Moskwę. Otwieranie drzwi wagonu, gdy pociąg stał na bocznicy przed odjazdem.
00:04:58 Warunki w podróży. Boh. został wywieziony z mamą i dwoma braćmi. Droga przez Moskwę na Ural.
00:05:42 Pobór do Armii Czerwonej – tłumy ludzi na stacjach kolejowych, odprowadzanie żołnierzy przez rodziny.
00:06:33 Przejazd przez Ufę i Czelabińsk – widok ziemianek w nasypie kolejowym.
00:07:07 Wydawanie wrzątku na postojach, jedzenie podczas podróży.
00:08:20 Przyjazd do Nowosybirska, przesiadka na kutry i droga w dół Obu. Przybycie do Kołpaszewa. Skierowanie do kołchozu, gdzie przebywali gospodarze rozkułaczeni w latach 30.
00:09:44 W kołchozie była szkoła, w której boh. zaczął się uczyć. Przejazd polskich rodzin furmankami z Kołpaszewa do kołchozu.
00:10:20 Konieczność pracy na zesłaniu – postawy Polaków. Rozmowy mamy, znającej język rosyjski, z mieszkańcami kołchozu. Otrzymanie karty zesłańca, obowiązek meldowania się dorosłych co trzy dni – wizyty NKWD, sprawdzanie czy nikt nie uciekł. [+]
00:12:00 Amnestia dla Polaków, możliwość wyjazdu. Stosunek kołchoźników do Polaków, otrzymanie działki ziemi i kartofli do posadzenia, jesienne wykopki. Przewodniczący kołchozu Drużynkin był Mordwinem, a buchalter Chitrow Rosjaninem. [+]
00:14:07 Mama boh. miała ziemniaki, inni Polacy nie chcieli sadzić kartofli i nie mieli żywności na zimę, przychodzili więc, żeby dostać coś do jedzenia. [+]
00:14:44 Stosunki między Polakami. Pomoc z UNRR-y, utworzenie się komitetu rozdzielającego dary. Matka nic nie dostała, bo „za dobrze jej się powodziło”. [+]
00:16:08 Wyjazd części Polaków do Kołpaszewa jesienią 1941. Rodzina boh. została na miejscu – rady kołchoźników. Boh. chodził na polowania, zastawianie pułapek. Przyjazd półtora roku później do Kołpaszewa, w którym już nie było Polaków. [+]
00:17:15 Wyjazd z kołchozu zimą 1943. Zapasy ziemniaków, suszenie plasterków na drogę.
00:18:27 Aresztowanie i zabranie do więzienia w Kołpaszewie przewodniczącego kołchozu i buchaltera, bo nie potraktowali dosłownie hasła „Wszystko dla frontu” i dawali trochę żywności kołchoźnikom. Buchalter Chitrow nie miał rodziny, sprzedał więc swoją krowę mamie. [+]
00:19:46 Trwająca dwa tygodnie droga z krową do Kołpaszewa, przeprawa przez zamarznięty Ob. Po drodze stały domki, w których podróżni mogli przenocować. Krowa w Kołpaszewie zachorowała i zarżnięto ją, a mama sprzedawała mięso na bazarze, handel wymienny. [+]
00:21:15 Pobyt w Kołpaszewie, brak kartek na chleb – wizyta mamy u prokuratora, wywalczenie kartek. Skromne przydziały chleba, ale większe dla uczniów, więc boh. poszedł do rosyjskiej szkoły. [+]
00:22:27 Wiosna 1944 – transport Polaków z Syberii do Kazachstanu, w tym czasie ewakuowano Polaków przez Morze Kaspijskie [boh. myli daty]. Przyjazd do kołchozu koło Elisty, stolicy Republiki Kałmucji. Wywiezienie Kałmuków na Kamczatkę, przywiezienie zesłańców do opuszczonych kołchozów.
00:23:56 Transport, którym przyjechał boh., nie zdążył dotrzeć do armii Andersa przed jej ewakuacją z ZSRR.
00:24:14 Koniec wojny, organizowanie transportu do Polski – wyjazd w kwietniu 1946. Pilnowanie transportu przez NKWD.
00:24:48 Amnestia dla Polaków po wybuchu wojny z Niemcami – przyjazd NKWD z Narymu, zabranie karty zesłańca i wydanie nowego dokumentu, zniesienie obowiązku meldowania się.
00:25:44 Wyjazd z Kałmucji do Polski. Ewakuacja Armii Andersa – Polacy, którzy nie mogli wtedy wyjechać, dołączyli do transportu w kwietniu 1946 r.
00:27:08 Przyjazd do Rawy Ruskiej, przekroczenie granicy. Dalsza podróż do Wrocławia.
00:27:25 Wejście wojsk radzieckich we wrześniu 1939 – boh. poszedł oglądać wojsko na drodze Brześć-Wołkowysk. Brama powitalna, żydowska biedota i polscy komuniści witający czerwonoarmistów. Boh. zobaczył znajomego Żyda Szlomo, który sprzedawał onuce. [+]
00:29:14 Przyjmowanie obywatelstwa rosyjskiego. Ci, którzy tego nie zrobili zostali deportowani. Listy do wywózek spisywane według informacji uzyskanych od miejscowych sympatyków komunizmu.
00:30:07 Powrót do Polski Żydów, którzy nie byli na zesłaniu, ale zostali ewakuowani przed frontem. Rodzina Orbach, która pomagała rodzinie boh., zamieszkała w Łodzi.
00:30:36 Organizowanie wyjazdu do Polski – NKWD zabrało mamie dokumenty. Znalezienie okładki przedwojennej książeczki oszczędnościowej. Wzajemne poświadczanie obywatelstwa przez Polaków. Rodzinie boh. polskie obywatelstwo poświadczyła żydowska rodzina Orbachów. [+]
00:32:30 Powojenne prośby do mamy, by poświadczyła wspólne przebywanie w kołchozie.
00:32:55 Edukacja boh. – w Związku Radzieckim był uczniem piątej klasy. W kołchozie koło Elisty czytał listy z frontu, przysyłane kołchoźnikom-analfabetom, i pisał odpowiedzi. [+]
00:33:54 Po przyjeździe do Polski boh. zapisywał polskie słowa w rosyjskim alfabecie.
00:34:18 Przyjazd do zniszczonego Wrocławia, skierowanie przez PUR do Kłodzka. Sytuacja rodziny – mama i starszy brat poszli do pracy, a boh. i drugi brat do szkoły. Mama pracowała w kłodzkim szpitalu.
00:35:22 Rodzice mamy mieszkali koło Brześcia i nie zostali deportowani. Dziadek zmarł w 1945, a babcia wyjechała do siostry do Kalinina. Wieloletnie starania o repatriację babci zakończyły się sukcesem w połowie lat 50.
00:36:21 Boh. zaczął studia we Wrocławiu, mama i babcia zostały w Kłodzku. Ukończenie studiów w Warszawie, praca i mieszkanie, sprowadzenie mamy i babci.
00:36:57 Przed wojną dziadkowie mieszkali niedaleko rodziny boh., wspomnienie babci.
00:37:29 Zmobilizowany ojciec wyjechał z jednostką i rodzina nie wiedziała, co się z nim stało. Podobno brał udział w walkach z Sowietami koło Grodna i tam zginął. Rodzina nie szukała jego grobu.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
00:38:23 Rodzina mieszkała w Dobuczynie koło Brześcia, mama zajmowała się domem, a ojciec był urzędnikiem w starostwie. Deportowanie grup zawodowych oraz chłopów z terenów przygranicznych.
00:39:23 Boh. nie był w twierdzy brzeskiej. Wkroczenie Niemców do Brześcia, oddanie miasta Sowietom.
00:40:07 Założenie rosyjskiej szkoły. Agitacja: zebrania z udziałem politruka. Postawy społeczeństwa wobec komunizmu (także po wojnie). Reakcja wsi na reformę rolną.
00:41:10 Okupacja sowiecka – czerwonoarmiści przychodzili do domu po chleb. Przymusowe zebrania dla ludności i przymus chodzenia do rosyjskiej szkoły. Podczas pobytu na zesłaniu szkoła nie była obowiązkowa, ale w sąsiednim kołchozie była szkoła i boh. do niej chodził. [+]
00:42:50 Boh. zachorował na tyfus i mama się od niego zaraziła – jej pobyt w szpitalu, groźba zabrania synów do sierocińca, skąd prowadzono nabory do NKWD. [+]
00:44:00 Zabranie mężczyzn z wagonów przed wyruszeniem w drogę w głąb Związku Radzieckiego. Mężczyźni pojechali do łagrów na Kołymę.
00:44:55 Rodzina zabrała na zesłanie odzież i buty, pakowanie się do kufra. Dziadek przywiózł jedzenie na drogę – brak wyżywienia podczas podróży. Dopiero po przyjeździe do kołchozy zesłańcy dostali jedzenie.
00:46:00 Pobyt w kołchozie „Murawiejnik” koło posiołka Sochta (sielsowiet Inkino), położenie kołchozu.
00:47:18 W kołchozie przebywało jeszcze pięć polskich rodzin, wszyscy po ogłoszeniu amnestii wyjechali do Kołpaszewa. Rodzina została w kołchozie, co zostało źle odebrane przez Polaków, którzy wyjeżdżali.
00:48:00 Przymus pracy w kołchozie tylko do amnestii, ale bez pracy nie było jedzenia, więc mama i bracia pracowali. Wymiana dokumentów przez Rosjan. Boh. nosił kaszę kołchoźnikom pracującym w polu.
00:49:17 Zapasy na zimę: zbieranie grzybów, strącanie szyszek cedrowych – sposób pozyskiwania orzechów. [+]
00:50:40 Przygnębienie po przyjeździe do kołchozu, brak nadziei na powrót do kraju. Mama była w Rosji podczas I wojny światowej i nie miała złudzeń. Pomoc miejscowej ludności. [+]
00:51:27 Próby ucieczki z zesłania na przylądek Dieżniowa. Grupy bandytów w Kołpaszewie, okradanie ludzi wychodzących z racjami chleba. [+]
00:52:57 Próba okradzenia inwalidy – zabójstwo złodzieja. [+]
00:53:40 Z rodziną deportowano babcię (mamę ojca), która zmarła w 1941. Babcia ze strony mamy, Łucja Bukacz, wróciła do Polski.
00:54:53 Boh. jeździł na nartach podbitych skórą łosia. Zastawianie pułapek w lesie. Przyroda Syberii. Zamarznięta rzeczka na terenie kołchozu – poszukiwanie siekiery pod lodem. [++]
00:57:30 Kąpiele w „bani” u Świrydowa, nad brzegiem rzeczki płynącej przez kołchoz. Rozważania o mentalności Rosjan.
00:59:35 Traktowanie boh. przez rówieśników. W Kołpaszewie boh. chodził do rosyjskiej szkoły, bo dostawał tam większe racje chleba – stosunek do niego innych Polaków.
01:00:07 Znajomość rosyjskiego przydała się boh. na studiach – rosyjskie podręczniki.
01:00:47 Brak życia religijnego wśród zesłańców. Podręcznik do historii z zaklejonymi kartkami – boh. rozkleił je i znalazł wiadomości o Bucharinie oraz Trockim. [+]
01:01:50 Brak wiadomości o sytuacji na froncie – w kołchozie nie było elektryczności, nie przywożono gazet, ustne przekazywanie informacji. Zmiana na froncie – radziecka ofensywa stworzyła rodzinie możliwość wyjazdu z kołchozu. [+]
01:02:33 W kołpaszewskim więzieniu siedział przewodniczący kołchozu i buchalter. Chitrow (buchalter) mieszkał w komórce koło stajni i woził funkcjonariuszy NKWD i NKGB. Boh. odwiedzał go w więzieniu. Spotkanie mamy z przewodniczącym Drużynkinem, który z grupą więźniów szedł po wodę – mama wysłała jego list do Stalina. Podczas pobytu rodziny nad Morzem Kaspijskim przyszedł od niego list, że został uwolniony i nie musi wracać do kołchozu. [+]
01:05:31 Transport repatriacyjny do kraju, przepuszczanie pociągów wojskowych jadących na wschód.
01:06:07 Przyczyny napaści na Polskę w dwa tygodnie po ataku hitlerowskich Niemiec. Mijane w drodze do kraju transporty wiozące żołnierzy do Mandżurii.
01:08:08 Podróż znad Moza Kaspijskiego – jedzenie od Rosjan, materiały na ubrania. Opis wnętrza wagonu.
01:09:17 Z repatriantami jechał enkawudzista z bronią, który odparł próbę napadu na pociąg. [+]
01:09:52 Przekraczanie granicy w Rawie Ruskiej, przesiadka z powodu zmiany torów. Przyjazne powitanie na granicy.
01:10:45 Różnice między wysiedlaniem Niemców z okolic Kłodzka przez polskie władze, a wysiedleniem ich przed zbliżającym się frontem.
01:12:05 Wysiedlenia Niemców z Kłodzka i okolic – transport ciężarówkami na stacje kolejową. Boh. miał kolegów Niemców, z którymi się pożegnał przed ich wyjazdem.
01:12:50 Wspólne mieszkanie w kamienicy z niemieckimi rodzinami, zabawy polskich i niemieckich dzieci.
01:13:55 Rodzina mieszkała w Kłodzku przy ulicy Armii Czerwonej [obecnie Armii Krajowej] w mieszkaniu opuszczonym przez Niemców i przydzielonym przez PUR. Skromne umeblowanie – przynoszenie do domu rzeczy z pustych mieszkań, działalność szabrowników.
01:15:08 ZSRR – Polska, przeskok cywilizacyjny: woda w kranie, elektryczność.
01:15:45 Zabawy dzieci na terenie twierdzy w Kłodzku, wejście do magazynów z niemieckimi mundurami.
01:16:22 Sąsiadami w Kłodzku była żydowska rodzina repatriowana z ZSRR, wyjazd kolegi do Izraela. Rodzina Orbachów pojechała w Łodzi.
01:18:05 Żydzi witający [w 1939] żołnierzy Armii Czerwonej, spotkanie znajomego Szlomo.
01:18:32 Powojenne losy rodziny: wyjazd boh. do Wrocławia, przeprowadzka mamy do Legnicy. Śmierć brata w wypadku, przeprowadzka drugiego brata do Wałbrzycha.
01:19:12 Boh. ukończył w 1963 r. Wydział Elektryczny Politechniki Warszawskiej.
01:19:31 Droga zawodowa: Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Poczty i Telegrafów, Zjednoczenie Maszyn [i Aparatów] Elektrycznych – poznanie żony.
01:20:00 Zakup gospodarstwa w okolicach Grodziska Maz., sprzedaż działek i zgromadzenie kapitału. Boh. był od lat 70. pilotem wycieczek, w czasie stanu wojennego miał dwa paszporty, zdawanie paszportu.
01:21:54 Podczas pobytu na Węgrzech w 1976 r. boh. dowiedział się o zamieszkach w Radomiu – pokusa, by wyjechać do Austrii.
01:22:50 Otwarcie szkoły policealnej o profilu turystycznym, potem szkoły wyższej. Zakup budynku na siedzibę szkoły i pałacu w Palczewie. Droga z kołchozu do pałacu.
01:25:35 W drodze do Kałmucji pociąg przejeżdżał w okolicach Stalingradu, stosy sprzętu wojskowego: dział, czołgów, samolotów. Zwłoki niemieckich żołnierzy. [+]
01:27:06 Węże na stepach Kałmucji. Kołchozowe lepianki z gliny mieszanej z piołunem, zabijanie węży. Braki wody do picia, w studniach była słona woda. Sól na polach. Pobyt w sowchozie nr 107, najbliższa stacja kolejowa była w Diwnoje. [+]
01:29:40 Deportacja w lutym 1940, porównanie warunków wywózki zimą i latem. Boh. widział ludzi jadących na wozach, zachowanie osób deportowanych. Pociągi stały na stacji w Żabince (lub w Kobryniu).
01:31:02 Obawa, że rodzina także zostanie wywieziona. Zapowiedzi, że ze strefy pogranicznej zostaną wysiedleni wszyscy Polacy.
01:31:32 Przygotowania do wywózki, gromadzenie worków. Enkawudziści przyszli koło 3 nad ranem, a o 6 rodzinę wywieziono. Babcia została siłą posadzona na wozie.
01:32:18 Koledzy w kołchozie: Pietinow przezywał boh., ale z Kolą Szubowem i innymi chłopcami boh. się dogadywał.
01:33:04 W rosyjskiej szkole boh. nie nawiązał bliższych znajomości. Droga do szkoły oddalonej o 4 kilometry, chodzenie do szkoły zimą – nieobecność dozwolona, gdy temperatura spadała poniżej 40 stopni. Boh. chodził rano do biura przewodniczącego, by sprawdzać temperaturę na wiszącym tam termometrze. Stosunek do Polaków w kołchozie. [+]
01:34:00 W mieście trzeba było uważać na to, co się mówi, bo wielu ludzi donosiło władzom. Brat odwiedził Chitrowa w więzieniu i ukradł trochę owsa koniom, po drodze zatrzymała go milicjantka, porzucenie worka i ucieczka brata. Groźba aresztowania mamy i zabrania braci do sierocińca. [+]
01:35:26 Kolega boh. stracił mamę i zabrano go do sierocińca, skąd został wcielony do NKWD. Kolega był strażnikiem w więzieniu, do Polski wrócił w latach 60. i nie mówił o przeszłości.
01:36:28 Załatwianie emerytury dla mamy – rozmowa w ZUS-ie.
01:37:10 Kolega enkawudzista – Gienio, opowiadał o pracy w więzieniu, skutki rzucania kamieniami przez więźniów. Kolega został zwolniony z pracy dlatego, że był Polakiem.
01:38:32 Refleksja na temat wagi wspomnień.
01:39:08 Tulipany kwitnące wiosną na stepie w Kałmucji. Zbiory piołunu służącego zimą za opał. Boh. nie spotkał żadnego Kałmuka, ponieważ wszyscy zostali wywiezieni na Kamczatkę.
01:40:12 Podróż do Moskwy i Leningradu, widok kobiet wykonujących ciężkie prace.
01:41:12 Porównanie zabudowy kazachskiej w latach 40. i obecnie. Wspomnienie węży.
01:41:53 Porównanie warunków zesłania na Syberii z warunkami w Afryce, w jakich przebywały dzieci ewakuowane z Andersem.
01:42:30 Bracia boh.: Wiktor zginął w latach 50. Anatol mieszkał i pracował w Wałbrzychu. Boh. przyjechał do Warszawy w 1958 r. Rozważania na temat imienia: Emanuel.
more...
less