Jan Grzyb (ur. 1932, Łukowa) wspomina wrzesień 1939 r., lata okupacji w rodzinnej wsi i dwa wysiedlenia mieszkańców trzech powiatów z okolic Biłgoraju w lipcu 1943. Opowiada o pobycie z matką i rodzeństwem na Majdanku oraz na robotach przymusowych w niemieckim Solingen. Po wyzwoleniu przez Amerykanów rodzina przebywała w obozie dla dipisów „Warszawa”. W 1946 przyjechali do Polski. Pan Jan podjął studia z ekonomii politycznej.
[00:00:10] 8 czerwca 1932 r., we wsi Łukowa k. Biłgoraja, woj. lubelskie, rodzice Marianna Grzyb dd. Kraczek, ojciec Józef. Rodzice prowadzili gospodarstwo rolne o powierzchni 7 ha. Starsza siostra Janina, młodszy brat Józef. Śmierć ojca we wrześniu 1939 r. prawdopodobnie na raka żołądka. Pogrzeb po wkroczeniu Niemców do wsi, zebranie wszystkich mężczyzn w kościele, by zapobiec akcjom odwetowym.
[00:03:40] 1 września 1939 r.: przejazd Niemców czołgami przez wieś, walka pod Podsośniną, początek okupacji, posterunek granatowej policji we wsi. Obowiązkowe dostawy zboża, mięsa, mleka, część wynagrodzenia wypłacana w wódce.
[00:05:48] Początek partyzantki: napady na niemieckie posterunki, wysadzanie torów z pociągami wiozącymi zaopatrzenie frontu. Pierwsze wysiedlenia ludności: pacyfikacja Zamojszczyzny (powiaty zamojski, biłgorajski, tomaszowski), gdzie działali partyzanci. Partyzantka radziecka wspomagała polskich partyzantów: Bataliony Chłopskie, AK.
[00:07:32] Przewidując wysiedlenie, rodzina ukrywała się w lesie – wypłoszenie przez patrolujące niemieckie samoloty (noktowizory). 3 lipca 1943 r. o świcie wysiedlenie rodziny, zebranie całej wsi pod kościołem, wywiezienie samochodami do Majdanka. Pół godziny na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy. Przybywanie na Majdanku do 15 sierpnia [1943], transport do Niemiec na roboty. Wuj przez przypadek pozostał we wsi.
[00:11:10] Zasiedlenie wsi przez Ukraińców. Partyzanci powracali do wsi po zaprowiantowanie u Ukraińców. Wielu partyzantów pochodziło z tej wsi, zabierali zwierzęta gospodarskie – przekładanie kolczyków identyfikacyjnych.
[00:13:14] Akcja partyzancka: nocny napad na posterunek policji, podpalenie budynku, strzelanina (maj-czerwiec 1943 r.). Brak wcześniejszych kontaktów z Ukraińcami. Wuj musiał się przenieść do sąsiedniej wsi.
[00:15:48] Przewiezienie rodziny na Majdanek, informacja o tym „dużym transporcie mężczyzn, kobiet i dzieci z Łukowej” z 3 lipca 1943 r. w dzienniku obozowym. Drugi transport 5 lipca 1943 r. 15 sierpnia przewiezienie w wagonach towarowych transportem nr 1 (w sumie wysiedlono 150 tys. osób) do Essen do pracy w zakładach Kruppa. Odległość z Łukowej do Majdanka: 90 km, brak świadomości, dokąd jadą. Karne kierowanie do KL Majdanek chłopów za uchylanie się od dostaw kontyngentu.
[00:19:05] Pobyt na Majdanku: baraki, piętrowe łóżka, słoma zamiast materacy, piec na środku baraku, latryny na zewnątrz. Wyżywienie: niemyte buraki z liśćmi w całości, czasem ziemniak, czarny chleb, kawa. Pozostanie we własnych ubraniach. Selekcja medyczna do pracy: starsi i chorzy do pracy w pobliskich kamieniołomach (wielu przeżyło), młodzi do Rzeszy. Oczekiwanie na transport. „Normalne” traktowanie przez Niemców cywilów, brak przemocy i poniżania.
[00:23:52] W drodze do Essen w Zagłębiu Ruhry przystanki – droga przez 3 dni. Wyżywienie we własnym zakresie. Po przyjeździe zawiezienie furgonetkami do miasta Solingen z przeznaczeniem do robót miejskich, komunalnych (Stadtarbeiter): obsługa tramwajów, dróg, ogrodów warzywnych przy szpitalach, sprzątanie.
[00:26:28] Ogrody warzywne przy szpitalach zapewniały stałe zaopatrzenie w warzywa, wspólna praca Niemców i Polaków, wspólne posiłki, zakwaterowanie w tym samym baraku. Rozpoczęcie pracy przez boh. w wieku 12 lat przy sprzątaniu tramwajów w zajezdni.
[00:28:33] Kartki na żywność (mleko, mięso, chleb, cukier), samodzielne przyrządzanie posiłków. Wypłata w markach na żywność i piwo, mieszkanie z rodziną. Zdobywanie ubrań z magazynów starej odzieży i obuwia.
[00:31:05] Zabawy z dziećmi polskimi i niemieckimi. Niemieckie rodziny ze zbombardowanego Düsseldorfu. Praca w zajezdni od godz. 7.30 do 16.
[00:34:30] Warunki socjalne: w czasie choroby (zmiażdżony palce) zwolnienie lekarskie, opieka lekarza. Praca chałupnicza Niemców przy pakowaniu galanterii metalowej, np. żyletek. W rodzinach niemieckich wyłącznie mężczyźni powyżej 60 lat.
[00:37:22] Pierwszy nalot w 1 listopada 1944 r., zniszczenie ściany baraku (luftbomby), przeniesienie do Gräfrath, praca na cmentarzu, pochówki „paru tysięcy” zabitych podczas bombardowania: przewożenie przez boh. ciał wózkiem do zbiorowej mogiły, uprzednio ściąganie odzieży z ciał. „Człowiek się do pewnej sytuacji przyzwyczaja”.
[00:40:45] Wyzwolenie 13 kwietnia [1945]. Dezorganizacja życia po bombardowaniu, brak kartek na żywność. Drugie bombardowanie Solingen w czasie Bożego Narodzenia [1944], brak obrony niemieckiej, transporty żywności ostrzeliwane przez aliantów. Zbieranie głąbów pozostałych na polach po wycięciu kapusty („mamałyga”), podkradanie zmarzniętych ziemniaków ze zbombardowanej piwnicy bauera.
[00:43:50] Pogłębiające się niedożywienie. Pomoc Polaków pracujących u bauerów w okolicy Solingen – przywożenie pszenicy dla pracowników. [++] Mama pracowała z siostrami boh., młodszy brat siedział w domu.
[00:46:30] W miarę zbliżania się aliantów zmiana nastawienia do robotników przymusowych. Boże Narodzenie i Wielkanoc „normalne”. Brak bliższych stosunków z Niemcami sąsiadami z baraku. Możliwość uprawiania niewielkiego ogrodu przy baraku, chodzenia do niemieckiego kościoła.
[00:49:40] Obowiązek przygotowania schronu w razie bombardowań w każdym domu, kryjówka rodziny w transzei przykrytej dwumetrową warstwą ziemi. Alarmy lotnicze, zbombardowanie domu.
[00:51:58] Wyzwolenie przez aliantów na początku wiosny: czołgi amerykańskie, „wyprasowane na kant” mundury. Naszywki dla Polaków: fioletowe „P” na żółtym kwadracie, amerykańskie smakołyki rzucane dzieciom. Amerykańscy oficerowie polskiego pochodzenia, wielu czarnych żołnierzy. Opieranie polskich oficerów przez matkę.
[00:55:33] „Wielka frajda, radość niesamowita”. W maju [1945] organizowanie Obozu Polskiego „Warszawa”: wysiedlenie kilkunastu ulic na skraju Solingen, zasiedlanie Polakami z Zagłębia Ruhry, Westfalii i Nadrenii. Szkoła polska, kościół, polscy kapelani (Kamiński i Krauze), boh. służył jako ministrant. Harcerstwo dla dzieci, obozy, imprezy, wyżywienie z amerykańskich paczek, obiady w zbiorowej kuchni w hali fabryki, „fajnie było”. [+]
[00:58:13] Zasiedlone mieszkania poniemiecke, ulice nazywane literami alfabetu: adres rodziny boh: ulica C, dom C (d. Blumenstrasse). Ogrody wokół domów. Niemcy wysiedleni bez najpotrzebniejszych rzeczy. 3,5 tys. Polaków w obozie.
[01:00:01] Francuzi, Belgowie, Ukraińcy wśród robotników przymusowych. Ukraińcy gnębieni represjami po powrocie do ZSRR, liczne małżeństwa Ukrainek z Polakami, by zostać w Polsce. Dzieci chodziły do szkoły, „dorośli nic nie robili”. Pobyt w obozie „Warszawa” od maja 1945 do kwietnia 1946 r.
[01:03:17] Ulegli, usłużni wobec Amerykanów Niemcy „aż przykro było patrzeć”. Handel wymienny za kawę i czekoladę z amerykańskich paczek. Nocne napady Polaków na okolicznych bauerów – zabieranie świń, wyposażenia domów.
[01:05:03] Zmiana strefy okupacyjnej z amerykańskiej na brytyjską – zmiana sytuacji Niemców. Brytyjczycy „proniemieccy służbiści”, karanie napadających Polaków.
[01:06:40] „To było fantastyczne życie”, „wszyscy odżyli”, „odzyskanie wigoru”. Świadomość sytuacji w Polsce, namawianie przez emisariuszy, by wracać do Polski, propaganda antyradziecka ze strony Amerykanów. Możliwość wyjazdu do Kanady i Australii. Decyzja o likwidacji obozu. Normalizacja życia w Niemczech pomimo okupacji aliantów.
[01:09:27] Zakończenie wojny. W obozie „Warszawa” tylko polskie flagi, obchodzenie świąt narodowych. Wielu warszawiaków w obozie, Barbara Wiatrowska.
[01:11:30] Przekonanie rodziny o tym, by wrócić do Polski. Organizacja wyjazdu: amerykańskie ciężarówki, dużo pakunków. Załadunek w porcie w Lubece na statek towarowy do przewozu bydła, wyładunek w Szczecinie, przesiadka do pociągu. Wojsko radzieckie rozkradające dobytek., „myśmy upilnowali”. Droga przez Łódź Kaliską, Zawady na Lubelszczyźnie, Biłgoraj.
[01:14:17] Przejście boh. 28 km do Łukowej, by zawiadomić rodzinę. Droga przez kolejne wsie, pobielane wapnem chałupy, świąteczna atmosfera. Dom rodzinny rozrabowany przez Ukraińców, zamieszkanie u wuja. Trudne początki, otrzymane konie belgijskie, dorabianie się. „W czasie wysiedlenia człowiek nie zdawał sobie sprawy, co traci”. [++]
[01:17:25] Ciężka praca w gospodarstwie, pomoc wyrobnika Kusiaka, otrzymywał zapłatę w naturze. Po jego wyjeździe na Ziemie Odzyskane pracą w gospodarstwie zajął się świeżo poślubiony przez siostrę szwagier. Boh. z bratem kontynuowali naukę w mieście: „już na wieś nie wróciliśmy”.
[01:19:23] Nauka w gimnazjum męskim w Biłgoraju, następnie w Liceum Rachunkowości Rolnej w Nisku (klasa handlu rolnego), matura, studia w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Łodzi, Wydział Handlu, po 3 latach przeniesienie na Wydział Ekonomii Politycznej Uniwersytetu Warszawskiego: kształcenie wykładowców ekonomii politycznej. Duże zapotrzebowanie na wykładowców: „ekonomia polityczna na każdym wydziale każdej uczelni”, nowa powojenna profesja. [+]
[01:20:52] Zatrudnienie w Spółdzielczym Instytucie Badawczym, pensja 1800 zł. Przeniesienie do Huty Warszawa (2800 zł + premie i dodatki, opracowywanie planów rozwoju techniczno-ekonomicznego), następnie do księgowości kosztów, dalej jako zastępca głównego księgowego. Jedocześnie nauczanie ekonomii politycznej w Technikum Hutniczym, Technikum Ekonomicznym dla Dorosłych nr 3 na Stawkach.
[01:23:27] Działalność społeczna w partii i samorządzie pracowniczym – wybrany wiceprzewodniczącym rady robotniczej. Odejście na emeryturę w 1993 r. Przystąpienie do PZPR na UW jako podstawowy obowiązek wykładowcy ekonomii politycznej – poparcie konkretnej opcji politycznej.
[01:25:50] Oskar Lange, wykładowca ekonomii politycznej kapitalizmu w USA, po powrocie do Polski wykładał ekonomię socjalizmu. Seminarium z Langem. Główne tezy zawarte w pracy zaliczeniowej boh.: „Krytyka teorii trwałości w drobnych gospodarstwach chłopskich”. Według teorii Grabskiego w czasie kryzysu ekonomicznego lepiej dawały sobie radę drobne gospodarstwa chłopskie niż wielkie gospodarstwa obszarnicze.
[01:28:14] Przyjazne stosunki boh. z wykładowcą Andrzejem Grabskim (syn Władysława Grabskiego) z Łodzi. Postawa Grabskiego wobec krytyki przedwojennej teorii Grabskiego przez boh. [+]
[01:29:55] Prawdziwość teorii Grabskiego „sprawdzonej w praktyce”. Działalność Instytutu Ekonomiki Rolnictwa. Temat pracy magisterskiej: „Koszty i opłacalność produkcji rolnej w gospodarstwach chłopskich”, wnioski: większe gospodarstwa mniej rentowne, samowystarczalność małych gospodarstw – niemożność wyceny pracy własnej rodziny chłopskiej „nikomu w rodzinie się nie płaciło”. Uznanie promotora.
[01:34:30] Powiększenie przez siostrę i szwagra gospodarstwa rodziców z 7 do 15 ha. Duże zmiany na wsi – brak zwierząt gospodarskich i tradycyjnych upraw zbożowych, zamiast tego uprawa pracochłonnego, choć dochodowego tytoniu. Opis pracy hodowcy tytoniu. Bogacenie się i modernizacja wsi.
[01:37:03] Przedwojenni wyrobnicy bez ziemi po wojnie wyjechali na zachód Polski. Przemiany społeczne, odpływ młodych ludzi do miasta, zdobywanie wyższego wykształcenia. Przed wojną w Łukowej mieszkało 5 tys. ludzi. Po powrocie mama pracowała do 1973 r., zmarła na raka jelita grubego.
[01:39:13] Żołnierze Armii Czerwonej „grabili wszystko”. Wyprowadzanie przez żołnierzy do ZSRR bydła z Ziem Odzyskanych, grabieże fabryk i domów. Opowieści o powszechnych gwałtach polskich kobiet przez kałmuków z Armii Radzieckiej.
[01:41:26] Elektryfikacja Łukowej zaraz po wojnie. Szabrownicy: sąsiad jeździł na Ziemie Odzyskane po elektryczne maszyny rolnicze. Konne zwiady rosyjskie dochodziły do Łukowej przed wojną – bez hełmów, karabiny na sznurkach, „dziadowskie wojsko”.
[01:44:03] Cyganie/Romowie w Łukowej – tabory. Handel końmi, kradzieże w obejściu. Żydzi zajmowali się handlem rybami, artykułami spożywczymi, żydowscy krawcy, stolarze. Uczniowie żydowscy w szkole. Bożnica w domu krytym blachą – rzucanie kamieniami w czasie nabożeństwa szabasowego, „gówniarskie wybryki”. Niemcy zabrali wszystkich Żydów, egzekucja 5 Żydów z Łukowej: wykopali sobie grób na polu, do którego wpadli po rozstrzelaniu przez pluton egzekucyjny – boh. był świadkiem. [+]
[01:48:10] Ukrywanie się Żydów po wsiach, mama ukrywała 5-osobową rodzinę w brogu na sianie przez ok. 2 tygodnie. Nosiła im jedzenie bez wiedzy boh., część Żydów ukrywała się w lasach. Żydzi nie stawiali oporu przed egzekucją. [+]
[01:52:36] Getto w Szczebrzeszynie, typowo żydowskim miasteczku. Zygmunt Klukowski, „Długosz ziemi zamojskiej”, lekarz z lokalnego szpitala, pisał dziennik od czasu odzyskania niepodległości do 1939 oraz z lat okupacji, a następnie do 1956 r. Obraz antysemityzmu na Zamojszczyźnie. [+]
[01:56:10] Żydowski charakter Szczebrzeszyna, typowa zabudowa. Antysemityzm przed wojną, bojkot żydowskich sklepów. Zabieranie Żydów z Łukowej, „nikt nie wiedział gdzie i po co”. Wzmianka z dziennika z Majdanka: 19 listopada 1943 r. masowa egzekucja (rozstrzelanie) wszystkich Żydów w Majdanku. Opowieść Danuty z koła byłych więźniów Majdanka o przebiegu egzekucji.
[02:00:08] „Zeszyty Majdanka”, materiały źródłowe, teksty piosenek, twórczość plastyczna więźniów. „Przemoc, poniewierka i poniżenie” – drobiazgowe opracowanie historii pracy przymusowej u niemieckich bauerów w czasie wojny. Rozstrzeliwanie polskich mężczyzn za kontakty z Niemkami.
[02:04:35] Żaden Żyd nie wrócił po wojnie do Łukowej. Z powodu antysemityzmu ucieczki niektórych Żydów do ZSRR przed wojną, potem wyjechali do Izraela. Małżeństwa polsko-żydowskie, Żydówki pod stałą opieką gminy żydowskiej. Żydzi z mieszanych rodzin nie byli zabierani przez Niemców, zostali przechrztami, zmieniali nazwiska. Poznany w szpitalu Żyd Longin Gwarek.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.