Paweł Bartosz (ur. 1929, Berezowiec) został 10 lutego 1940 wraz z rodzicami i pięciorgiem rodzeństwa wywieziony na Syberię. W 1942 roku udało im się opuścić Związek Radziecki wraz z Armią Polską. Kolejne lata spędzili rozsiani po świecie: ojciec walczył we Włoszech w 2 Korpusie, starszy brat trafił do Palestyny, a siostra z bratem do Indii. Z kolei pan Paweł dostał je się do obozu dla uchodźców w Afryce. W 1947 roku rodzina spotkała się w Anglii (poza matką i siostrą, które zmarły w ZSRR), a następnie wróciła do Polski i osiadła w Nowym Stawie k/Malborka.
Streszczenie relacji [z timecodem] [00:00:00] ojciec osadnik wojskowy, 20 ha na Nowogródczyźnie. Mieszkali 40 km od granicy rosyjskiej (dziś Białoruś). Wkroczenie Rosjan – ojciec ucieka, po pozostałych sąsiadach ślad zaginął. Trafia do niewoli w Lidzie, wywieziony do Ostaszkowa (Stołobnyj). W grudniu 1939 wraca do domu.
[00:05:00] kradzieże dokonywane przez Rosjan – zabrali konie, potem wszystko, co cenne: krowy, zboże.
[00:07:00] nękanie przez NKWD. 10 lutego 1940 nad ranem wywózka. Piosenka o wywózce na Sybir. Sześcioro dzieci. Przejazd sańmi. Wagony bydlęce – 50 osób w wagonie, czasem wrzątek i zupa, podróż dwa tygodnie. Zajechali do lasu, gdzie był obóz – obłast wołogodzka, rejon charowski, kwartał 44.
[00:13:00] najbliższy kołchoz oddalony o 20 km, zakaz opuszczania obozu. Drewniane baraki, pluskwy. Praca w lesie przy wyrębie: 400 g chleba dla pracujących w lesie, 200 g dla niepracujących. 400 osób w baraku. Kojce dla rodzin. Głód. Ojciec i starszy brat pracowali, potem boh. z drugim bratem – piłowali drewno.
[00:17:00] buty z lipowego łyka. Co sobotę „woszobojna” – kąpiel i wyparzanie wrzątkiem ubrań. Zima grzebało się ciała w śniegu.
[00:19:00] ojciec postanawił produkować cegły, zorganizował cegielnię – jak w domu. Udało się spłacić długi. Kobiety ugniatały glinę.
[00:21:00] w transporcie na postojach okoliczni Rosjanie przychodzili na stacje i zabierali zesłańcom jedzenie (zupę).
[00:23:00] strażnicy nie byli agresywni, liczyła się tylko praca. Śmierć następowała najczęściej z głodu. Wszy, gnidy, pluskwy – bardzo uciążliwe. Brakowało odzieży.
[00:25:00] gdy zaczęli wyrabiać cegły, poprawiła się sytuacja finansowa. Rozdzielnia jedzenia: chleb, cukier, kawa zbożowa.
[00:28:00] lato: maliny, jagody, grzyby – było łatwiej. Była tam cała rodzina: oboje rodzice i szóstka dzieci. Wszyscy przetrwali obóz.
[00:32:00] w obozie byli tylko Polacy. Jedna rodzina został skierowana do kołchozu, mieli łatwiej. Po podpisaniu układu Sikorski-Majski ojciec jedzie do Archangielska do konsulatu – zgoda na wyjazd. Przywozi skarpety, rękawice, kominiarki.
[00:34:00] wyjazd z obozu – sańmi na stację, przyjazd do Uzbekistanu - lato 1942 r. W Buzułuku nabór do Armii Andersa (ojciec) i do junaków (starszy brat) W Guzarze {G’uzor] w kolejnym naborze do junaków dostał się boh. i jego starszy brat, młodszy brat trafił do sierocińca.
[00:36:00] dojazd do obozu szkoleniowego Armii Polskiej w Kirmine [Karmana, dziś Nawoi, Navoiy]. Choroba matki, siostry i brata. Przeżyła tylko siostra. Junacy mieszkają w namiotach.
[00:39:00] w drodze do Uzbekistanu starszy brat był chory na tyfus, gorączkował – potem trafił do junaków. O śmierci matki i siostry boh. dowiedział się po 5 latach, w Ugandzie.
[00:41:00] obóz był przy jednostce wojskowej, dostawali regularne posiłki, marna odzież, bez butów. Potem dostali mundury i uzbrojenie, dojazd do Krasnowodzka [dziś: Türkmenbaşy] nad Morzem Kaspijskim.
[00:42:00] statek towarowy do Iranu (Persji) – niepewność na granicy, czy Rosjanie nie cofną z powrotem.
[00:43:00] port w Pahlewi (dziś Bandar-e Anzali), kwarantanna. Junacy chorzy i zabiedzeni. Chłopiec ginie w latrynie. Choroby junaków, którzy przyjechali z Syberii: kurza ślepota, malaria świerzb, egzema, jaglica. Mieli 10-14 lat. Zajęcia z przysposobienia wojskowego.
[00:46:00]:00 z Pahlewi do Teheranu, do Isfahanu, do Afryki. Piosenka junaków. Ciągłe poczucie głodu pomimo dostatku jedzenia. Wyjazd z Isfahanu 23 marca 1943, dotarcie do Afryki 10 kwietnia 1943 r.
[00:49:00] dotarcie do RPA, Związek Południowej Afryki, 500 dzieci (300 chłopców, 200 dziewcząt) + 50 wychowawców. Baraki przy szkole. Dwaj księża (Łobodziński i Czarniecki). Kary fizyczne, dyscyplina w obozie.
[00:53:00] bunt wychowanków przeciwko karom fizycznym – zmiana kierownika. Obóz pod Oudtshoorn – miasteczku z 10 tys. mieszkańców. Lotnisko. Wypadek braci Kordońskich.
[00:57:00] szkoły w obozie: gimnazjum kupieckie, gimnazjum ogólnokształcące, szkoła powszechna. Szkoła mechaniczna. Harcerstwo, polska drużyna, zlot harcerski.
[00:59:00] koniec wojny – w obozie Oudtshoorn boh. przebywa od 10 kwietnia 1943 do grudnia 1945. Siatkówka, piłka nożna , szczypiorniak, szachy, warcaby. Boh rysuje. Dom Polskich Dzieci Krzyż Południa w Oudtshoorn.
[01:01:00] wychowanie surowe, księża z Cypru. To było fajne beztroskie życie.
[01:03:00] likwidacja obozu Oudtshoorn, niektórzy trafiają do Ugandy – obóz dla jeńców wojennych Masindi w puszczy. Ksiądz Belg, kierownik obozu Anglik – organizował polowania, zabierał chłopców. Jedzenie słonia.
[01:05:00] w Oudtshoorn boh. był ministrantem, służył do mszy na bosaka, razem z Murzynem. Spowiedź.
[01:08:00] w Ugandzie w obozie Masindi było ok. 4 tys. ludzi podzielonych na 4 obozy. Spotkanie brata w sierocińcu. Szkoła kupiecka. Zamieszkał ze starszym bratem oraz z tym odnalezionym w sierocińcu.
[01:09:00] wyjazd do młodszego o 3 lata brata Stanisława, do sierocińca. Szałasy lepianki z trawy słoniowej i gliny, 8-osobowe, moskitiery. Boh. chodził do gimnazjum kupieckiego. Informacja od sąsiadów o śmierci mamy.
[01:13:00] w Masindi był od grudnia 1945 do 1947. Początek dorosłego życia. Zjedzenie chłopca przez krokodyle. Wąż w ogrodzie.
[01:17:00] ukończenie szkoły technicznej. Wyjazd do Anglii. Siostra z młodszymi braćmi w Indiach. Ojciec we Włoszech, najstarszy brat w Palestynie. Spotkanie rodziny w Anglii. Koniec wojny – bez wpływu na samopoczucie, nie zdawali sobie sprawy ze skutków.
[01:19:00] wyjazd do Egiptu, po miesiącu do Anglii – Southampton. Obóz przejściowy w Manchesterze. Spotkanie w ojcem.
[01:20:00] W Persji junacy dostawali połowę żołdu żołnierza, - kupowali arabskie przysmaki na bazarze (chałwa), w Anglii kieszonkowe 2 funty i 6 tumanów.
[01:25:00] spotkanie z rodziną w Anglii w obozie w Londynie – już byli razem. Decyzja o powrocie do Polski, obóz przejściowy w Glasgow. 10 czerwca 1948 [?] przyjechali do Gdyni. Zaskoczenie poziomem zniszczenia kraju. Nowy Staw – obóz przejściowy. Ojciec pracował w cukrowni. Władze traktowały ich jak wrogów.
[01:30:00] ojciec dostał 12 ha ziemi. Nauka w szkole w Tczewie, internat. Trudności w dostaniu się na studia. Służba wojskowa. Praca nauczyciela wf, prezes Gminnej Spółdzielni. Nie mógł dostać pracy za swój życiorys.
[01:37:00] przeprowadzka do Gdyni w 1954 r. Wszyscy bracia wyszli na ludzi.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.