Czerkas Henryk

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1819

16 listopada 2022, Lublin

2:08

Henryk Czerkas (ur. 1927, Karskie, zm. 2024, Lublin) pochodził z ubogiej rodziny chłopskiej. Gdy miał dwa lata, jego ojciec wyjechał zarobkowo do Kanady (wrócił w 1933), a rodzina przeprowadziła się do wsi Hołubla w powiecie siedleckim, gdzie Henryk rozpoczął edukację w siedmioklasowej szkole powszechnej. Podczas okupacji niemieckiej brał udział w akcjach partyzanckich, m.in. w lipcu 1944 w likwidacji przez oddziały AK i BCh niemieckiego składu sprzętu saperskiego do budowy umocnień na Bugu. Po wojnie wraz z rodziną osiedlił się na poniemieckich terenach w olsztyńskiem. Powołany do służby wojskowej, brał udział w akcji „Wisła” i walkach z Ukraińską Powstańczą Armią. W 1952 roku ukończył szkołę oficerską w Rembertowie. Był zastępcą dowódcy Pułku Obrony Terytorialnej Kraju w Olsztynie (do 1973), następnie pełnił służbę w 17 Centralnej Składnicy Mundurowej w Jawidzu pod Lublinem. W 1989 roku przeszedł na emeryturę. Pełnił funkcję prezesa Zarządu Wojewódzkiego Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Lublinie, zasiadał w Prezydium Zarządu Głównego Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Warszawie. Odznaczony m.in. złotym i srebrnym Krzyżem Zasługi, medalem Za Zasługi dla Obronności Kraju. Zmarł 17 lutego 2024 w Lublinie w wieku 95 lat, w stopniu podpułkownika Wojska Polskiego.
więcej...
mniej

[00:00:07] Ur. 6 sierpnia 1927 r., ppłk Wojska Polskiego, służba przez ok. 40 lat, odejście na emeryturę po transformacji ustrojowej, działalność w ZBoWiD. Urodzony w rodzinie małorolnego chłopa. Ojciec boh. uczestnik bitwy warszawskiej 1920 r., po zwolnieniu do rezerwy nie otrzymał pomocy od państwa. Zrujnowane i biedne gospodarstwo rolne ojca po wojnie. Decyzja ojca o wyjeździe zarobkowym do Kanady, praca przy budowie kolei. Po wybuchu wielkiego kryzysu praca u farmerów i przy wyrębie lasów, powrót do Polski, gdy boh. miał 6 lat. Powiększenie gospodarstwa, dokupienie gruntów przez mamę.
[00:05:15] Pęd boh. do wiedzy, namiętne czytanie „Trylogii” Sienkiewicza. W 1939 r. promocja do 7 klasy, „czuć było, że będzie wojna”, słaby dopływ informacji na wieś. Trzy odbiorniki kryształkowe we wsi. Radio z głośnikiem w szkole, wożenie akumulatorów do ładowania w Siedlcach.
[00:08:10] Po wyjeździe ojca do Kanady zamieszkanie rodziny u dziadków w Hołubli. Niezależne pismo „American Echo” przysyłane ojcu przez Polonię amerykańską – wspólne czytanie przez mieszkańców wsi, wysoka pozycja ojca wśród sąsiadów. Dom boh: „chałupina o powierzchni 15 m kw.”.
[00:11:35] Niski poziom wykształcenia na wsi przed wojną, brak możliwości rozwoju młodzieży. Infrastruktura we wsi Karskie: prężna straż pożarna, parafia, 7-klasowa szkoła, organizacja kobieca.
[00:13:25] Sprzedaż części gruntów, by opłacić bilet dla ojca na MS Batory do Kanady, przeprowadzka mamy do rodzinnego domu. Mieszkanie rodziny w czworakach, bez łazienki, woda ze studni, sławojka na podwórku zbudowana przez ojca po powrocie z Kanady. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych w sprawie sławojek, obowiązku bielenia kominów, naprawiania strzechy, odgrodzenia podwórka od ulicy płotem. [++]
[00:17:30] Brukowana droga do kościoła i chodniki we wsi. Rozproszone grunty gospodarstwa rodziców w kilku kawałkach, niewydajne gospodarowanie. Poczucie boh. braku perspektyw, chodzenie 18 km piechotą do Siedlec.
[00:19:36] Wrzesień 1939: spodziewany wybuch wojny, ogłoszenie mobilizacji w kraju. Skierowanie ojca, artylerzysty, na Wołyń, niemożność dotarcia do jednostki z powodu blokady kolei.
[00:22:22] Częste naloty, samoloty latające nisko nad ziemią. Bombardowanie Siedlec. Pasanie krowy przez boh., zdobywanie węgla. Powrót żołnierzy po kapitulacji Polski.
[00:25:40] Zdemobilizowani żołnierze, zbieranie broni przez chłopców. Rzucanie granatów do stawów rybnych. Samochód we wsi – niecodzienny widok. Pozytywne wrażenie sprawiane przez żołnierzy Wehrmachtu.
[00:28:55] Nauka w 7 klasie zimą 1939/40 r. Ograniczone pomoce naukowe, autorskie programy nauczania, język polski uczony z zeszytów miesięcznika „Ster”. Rozporządzenie Niemców, by oddać aparaty radiowe i broń. Z inicjatywy sołtysa ugoszczenie Niemców przez mieszkańców wsi. Przyjazd Niemców do wsi w poszukiwaniu proboszcza Pielasy i komendanta straży pożarnej Zieniuka. Ostrzeżenie proboszcza i komendanta przez boh. [+]
[00:37:30] Marzenie boh. o karierze oficerskiej. Handlujący towarami kolonialnymi (kakao, kawa, owoce tropikalne) przybysz mieszkający w domu zamożnego sąsiada. Zakaz pokątnej produkcji alkoholu i machorki za sanacji. [+]
[00:40:13] Kuzynka boh. Bronia z Łodzi wysłana do pracy przymusowej. Boh. złapany w łapance we wsi, ucieczka z wozu, zabranie za karę ojca do transportu na roboty. Organizujący łapankę agent handlowy – gestapowiec.
[00:46:30] Wybudowanie murowanego kościoła przez księdza [Franciszka?] Pielasę w czasie okupacji. Cegły z odzysku – ze spalonych żydowskich domów, blaszany dach położony przez żydowskich fachowców. Dzięki interwencji matki udało się zwolnić ojca z transportu na roboty przymusowe.
[00:48:18] W czasie okupacji pomaganie partyzantom, kontakty z AK. W 1944 r. podczas wycofywania się Niemców zgromadzenie sprzętu saperskiego w stodole ojca (narzędzia, trotyl, zapalniki, maski p-gaz, świece dymne, beczki z benzyną). Woda dla strażaków w stawie.
[00:52:20] Zabieranie koni i wozów przez Ukraińców pod wodzą Niemców, batalion ukraiński – wspólny wypas zwierząt na gminnym pastwisku. Zarekwirowanie konia i wozu boh. na podwodę, dyskusja Ukraińców z Niemcem, czy zostawić mieszkańców przy życiu. [+]
[00:57:08] Lipiec 1944 r.: przyjście Armii Radzieckiej, przyjacielskie powitanie. Mieszkanie przez dwa tygodnie w bunkrze ziemnym na wzgórzu, zalanie bunkra wodą deszczową. Dobytek ukryty w ziemi przed Rosjanami.
[01:00:26] Spotkania z partyzantką w domu boh., czytanie „Biuletynu informacyjnego” AK i okupacyjnej gadzinówki. Czytanie książek dzieciom przez ojca przy lampie naftowej.
[01:03:15] Zapasy zgromadzone przez Niemców „rozparcelowane” przez „ruch oporu”, podobnie sprzęt saperski ze stodoły i lekarstwa.
[01:05:41] Tymczasowy obóz jeniecki w Podnieśnie – głód wśród jeńców radzieckich, zjadanie trawy i liści. Obowiązkowe kontyngenty (ziemniaki, buraki), próby dokarmiania jeńców. Bunt jeńców i ucieczka z obozu jesienią na wschód, pomaganie uciekinierom. Udział jeńców w ruchu oporu w pobliskich lasach, potem dołączenie do partyzantki Kowpaka.
[01:09:45] Zmarnowany czas dorastania w czasie wojny, niewykorzystany na naukę i rozwój, życie w ciągłym strachu. Zamknięcie Żydów w gettach. Ucieczka Żydów do ZSRR, pomoc ojca – przewożenie furmanką przez granicę niemiecko-radziecką.
[01:13:11] Zorganizowany system przewozu Żydów do ZSRR w Siedlcach z udziałem mieszkańców pasa przygranicznego. Nocowanie Żydów w domu boh. na słomie na podłodze. Kosztowności przewożone przez Żydów przekazane mamie na przechowanie.
[01:19:20] Wojska niemieckie przez atakiem na ZSRR rozlokowane w okolicy, spanie żołnierzy w stodołach. Wieża obserwacyjna zbudowana przez Niemców. Wielu Ślązaków i Czechów w wojsku niemieckim, handel wymienny (jajka za koniak). Smak niemieckiej grochówki, przejażdżki niemieckim motocyklem.
[01:22:25] Przyjazd gestapo do wsi, poszukiwanie oficera dezertera, zastrzelony podczas ucieczki. Wybuch pocisku przechowywanego w stodole, w którą trafił piorun, śmierć jednej osoby. Kilka osób ze wsi zabrano na roboty, jedna nie wróciła. Komisja katyńska, Franciszek Wysokiński, dyrektor szkoły, zmobilizowany we wrześniu 1939, zginął w Katyniu. Opublikowane w okupacyjnej gadzinówce nazwiska zabitych w Katyniu – niedowierzanie wśród Polaków.
[01:25:45] Przekonanie o prowokacji niemieckiej w Katyniu. Przekazywanie informacji o Katyniu podczas studiów boh. w szkole wojskowej w latach 50., odsunięcie od nauczania niepokornego wykładowcy. [+]
[01:29:34] Koniec wojny: program PKWN akceptowany przez rodziców (bezpłatna opieka zdrowotna i edukacja, reforma rolna). Euforia na wsi, „każdy chciał żyć”. Krytyka rządu na uchodźstwie. Zachwyt boh. zagospodarowaniem Ziem Zachodnich. [+]
[01:32:45] Pospieszny wyjazd ojca na rekonesans na Ziemie Zachodnie, ostateczna decyzja o osiedleniu się w Prusach Wschodnich w 1945 r., bezpłatne wagony do przewozu mienia. Szabrownicy z okolicy niszczyli dobytek. Administracja radziecka, okoliczni Niemcy. Zabranie całego zboża przez Rosjan. Rozkradanie okolicy przez Rosjan.
[01:37:48] Opis zajmowania gospodarstwa: własny koń, dokupienie drugiego konia „z demobilu”, jałówka z przydziału, „krowina” z Hołubli zamieniona na lepszą [+]. Stopniowy rozwój gospodarstwa, knur rozpłodowy. Życzliwość ludzi.
[01:41:45] Akcja „Wisła”, wyrzucanie „niewinnych ludzi” z domostw w ramach walki z ukraińską partyzantką nacjonalistyczną. Zaprzyjaźnieni z ojcem Ukraińcy w Kanadzie, udział ojca w uroczystości narodowej – wierszyk o mordowaniu Polaków. [+]
[01:44:30] Kpt Ksawery Poniński, kolega z wojska, który stracił rodziców i siostrę w rzezi wołyńskiej. Opis sceny egzekucji. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1942-43. [++]
[01:49:23] Kłopoty z władzą ludową: likwidacja ruchu oporu wiosną 1944 r. Amunicja znajdowana w ziemi podczas kopania grządek. Obława wojskowa na boh., ukrycie się pod zbożem w stodole sąsiada. [+]
[01:55:55] Wstąpienie boh. do wojska. Udział w akcji „Wisła”. Wysiedleni Ukraińcy zamieszkali w poniemieckim folwarku w sąsiedztwie domu boh. Opowieści żołnierzy KBW o bestialstwie Ukraińców. Pod koniec wysiedleń mobilizacja boh. do KBW, służba w Lublinie.
[02:00:00] Jednostka wojskowa (brygada) zakwaterowana pod Lublinem, trzymiesięczne szkolenie. Służba boh. w II kompanii specjalnej (służba wartownicza, odszukiwanie zaminowanych bunkrów). Skierowanie jednostki do różnych zadań operacyjnych, „wyrzucenie z KBW”.
[02:06:15] Wypełnianie drobiazgowych kwestionariuszy personalnych w jednostce. Z czasem zatajanie niektórych faktów z życia przy wstępowaniu do wojska.
więcej...
mniej

Grygiel Małgorzata

Miziołek Michał

Instytut Pileckiego

Film