Karol Kalwejt (ur. 1929, Grajewo) – syn rotmistrza 9. Pułku Strzelców Konnych, który zginął w niewyjaśnionych okolicznościach we wrześniu 1939 roku. W trakcie trzydniowej obrony Grodna przed Armią Czerwoną w dniach 20-22 września 1939 roku produkował butelki zapalające i dostarczał je starszym harcerzom na pierwszą linię walk. Był świadkiem zbrodni dokonywanych przez Żydów oraz Sowietów na polskich obrońcach Grodna we wrześniu 1939 roku. Podczas okupacji niemieckiej uczęszczał na tajne komplety. W wyniku denuncjacji został aresztowany i umieszczony w obozie pracy dla małoletnich w Grodnie. Po wyzwoleniu Grodna przez Armię Czerwoną w 1944 roku wspólnie z kolegami zorganizował akcję zniszczenia archiwum ratusza w Grodnie, po której zagrożony aresztowaniem przez NKWD, ostrzeżony przez jej funkcjonariusza, wyjechał do Sokółki. W 1946 roku wstąpił do Samodzielnego Batalionu Specjalnego Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Uczestniczył w Akcji „Wisła” w Bieszczadach, był świadkiem zbrodni dokonywanych przez oddziały UPA na polskiej ludności cywilnej. Po przeniesieniu do Ełku zwalczał Werwolf. Od 1948 do 1975 roku był funkcjonariuszem Milicji Obywatelskiej, służbę zakończył w stopniu starszego sierżanta sztabowego. Działacz Towarzystwa Przyjaciół Wilna i Grodna w Słupsku.
more...
less
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1929 r. w Grajewie.
[00:00:35] Przedstawienie rodziców: Kazimiery i Ignacego. Ojciec, rotmistrz kawalerii, służył w Pułku Strzelów Konnych. Rodzice nie mieszkali razem. Babcia Antonina Kalwejt prowadziła kasyno oficerskie, latem wyjeżdżała z jednostką na manewry. Wspomnienie radiowej transmisji z pogrzebu Marszałka Piłsudskiego. W 1937 r. matka przeprowadziła się do Grodna.
[00:03:17] Dom w Grodnie stał niedaleko cmentarza i boh. chodził na grób Elizy Orzeszkowej – lektura jej książek. Boh. chodził do szkoły powszechnej „Batorówki” – szkolne czapki. Z powodu trudnych warunków materialnych matka oddała syna do sierocińca. W takiej samej sytuacji jak boh. było kilku kolegów z klasy. Starszym kolegą z sierocińca był Tadzio.
[00:07:45] Boh. był ministrantem w kościele farnym. Dzieci z sierocińca spędzały wakacje w Dzikowie koło Pyszek nad Niemnem. W niedziele do kapliczki na terenie ośrodka przyjeżdżał ksiądz, który odprawiał mszę. Zuchami opiekowali się harcerze – kąpiele w rzece. Odwiedziny matki i babci w ośrodku opiekuńczym.
[00:13:55] Wspomnienie Grodna – zabytki miasta. W Nowym Zamku mieścił się szpital wojskowy. Najpierw mieszkano w domu koło cmentarza, potem w domu koło teatru. W mieście stacjonowało wojsko – udział żołnierzy w mszach. Defilady w święta narodowe.
[00:17:45] Atmosfera w sierpniu 1939 r. – msza na Placu Batorego, pożegnanie z żołnierzami, którzy ruszali na front. Spotkanie i pożegnanie z ojcem. Budynki sierocińca zajęła obrona przeciwlotnicza, wojsko zajęło także szkołę.
[00:21:18] Pożegnanie z dyrektorem szkoły, który został zmobilizowany do wojska. Nalot na Grodno 1 września 1939 r. Matka zabrała boh. z sierocińca – pożary w mieście. Boh. dostał od matki fotografię, na odwrocie były jego dane. W mieście było niewielu żołnierzy – szkolenia harcerzy i studentów. Boh. napełniał butelki benzyną. [+]
[00:26:20] Zachowanie ludności żydowskiej, gdy Armia Czerwona zbliżała się do miasta – ataki na Polaków. Na ulicy Dominikańskiej boh. widział Żyda strzelającego do żołnierzy, walki w mieście. Boh. zajmował się napełnianiem butelek benzyną. Widział policjantów, którzy rozdawali z samochodu broń cywilom. Uszkodzenie sowieckiego czołgu, który wjechał na most. Kobiety chciały iść na pomoc rannemu żołnierzowi, ale na plac wjechał czołg, który zaczął ostrzeliwać komisariat policji. [+]
[00:40:20] Żydzi zostali wyparci z parku, wielu z nich zginęło. Boh. brał udział w przenoszeniu amunicji z komisariatu nad Niemen. Pięć pierwszych czołgów, które wjechały do miasta zniszczono. Kolega z sierocińca Tadzio [Jasiński] rzucił butelkę zapalającą, ale został złapany przez sowietów, którzy przywiązali go do czołgu i wjechali do miasta. Za czołgiem biegła matka chłopca – okoliczności jego uwolnienia i śmierć kolegi. [+]
[00:44:38] Wejście Armii Czerwonej do miasta – zabijanie jeńców, zastrzelenie polskiego generała. Egzekucja harcerzy na Psiej Górce, wyłapywanie ludzi w mundurach. Zachowanie Żydów. Boh. po wojnie pracował w milicji, wezwano go do Wydziału Specjalnego (odpowiednik Informacji Wojskowej) i upomniano, by nie opowiadał kłamstw na temat Żydów.
[00:50:38] Sytuacja w czasie sowieckiej okupacji – kolejki po chleb, aresztowania i wywózki. Boh. wrócił do szkoły, w klasie nie było krzyża ani portretu Marszałka. Pobicie za mówienie po polsku. Boh. poszedł do szkoły, w której mówiono po polsku, ale chciano go tam zapisać do Pionierów – nauka nieprawomyślnego przyrzeczenia i wierszyków. Do szkoły chodziły dzieci sowieckich „komandirów”, które uczono antysowieckich powiedzonek. Zachowanie czerwonoarmistów. Rodzina została wysiedlona na ul. Prochową – głośne czytanie wiersza przez matkę, czego świadkiem był enkawudzista. [+]
[00:59:00] Atmosfera przed wybuchem wojny z Niemcami. Pewnej nocy do mieszkania weszło kilku enkawudzistów, w czasie pakowania usłyszano odgłosy wybuchów. Ucieczka sowieckich jednostek. Niemców witano w mieście kwiatami. [+]
[01:02:37] Niemcy utworzyli getto na ul. Prochowej i rodzina zamieszkała przy ul. Północnej. Boh. w czasie obydwu okupacji służył do mszy w kościele farnym. Udział w tajnym nauczaniu, które prowadziła matka kolegi. Na skutek denuncjacji grupa została aresztowana i boh. trafił do obozu dla nieletnich przy ul. Podolnej. Boh. pracował w warsztacie przy tokarce, w czasie przerwy recytował niemiecki wiersz i usłyszał to jeden z Niemców – awans na pomocnika tłumacza.
[01:06:30] W obozie boh. przebywał 2,5 roku, udało mu się uciec, gdy zbliżał się sowiecki front. W obozie były dwie nastolatki, Niemki: Eryka Schumann i Emma Kusber – ich zachowanie. Emma, pochodząca z Wałcza, ostrzegła boh. przed wywózką i kazała mu uciekać. Spotkanie z Emmą po wojnie.
[01:12:32] W ratuszu przy Placu Batorego były skrzynie z dokumentami przygotowane do wywiezienia w 1939 r. Sowieci po wkroczeniu czytali dokumenty i stąd czerpali wiedzę o zawodach Polaków – aresztowania leśników, lekarzy. Niemcy nie interesowali się dokumentami, ale wrócili do nich sowieci po ponownym zajęciu Grodna. Boh i jeden z kolegów postanowili je zniszczyć – zdobycie granatu i benzyny. Efekty przeprowadzonej akcji, po której boh. był poszukiwany przez NKWD – wyjazd transportem repatriacyjnym w styczniu 1945 r. [+]
[01:20:00] Podróż do Sokółki trwała dwa tygodnie – obawy, że pociąg pojedzie na Syberię. Pociąg był pilnowany przez czerwonoarmistów, przekroczenie granicy. Pociąg zatrzymał się przed stacją w Kuźnicy i podeszli do niego polscy żołnierze, którzy otworzyli wagony. Pomoc PUR – możliwość bezpłatnych przejazdów. Po półrocznym mieszkaniu w Sokółce, gdzie boh. pracował w ochronie poczty, wyjechano do Ełku. Tu boh. także pracował w ochronie poczty – potyczki z Werwolfem. Oddelegowanie do udziału w Akcji „Wisła” – służba w Samodzielnym Specjalnym Batalionie KBW, zapamiętane okropności, straty kompanii. Odznaczenia państwowe za udział w walkach.
[01:28:25] Po powrocie do Ełku boh. uczył się w szkole handlowej. Oddział KBW został przemianowany na Oddział Specjalny Milicji Obywatelskiej do walki z bandytyzmem. Boh. w 1975 r. przeszedł do rezerwy MO, potem powołano go do dziesięcioletniej służby.
[01:29:40] Boh. był oficerem dyżurnym w Komendzie Miasta w Olsztynie. Kolega z Grodna, Staszek Jaroszewicz, namówił go na przeprowadzkę i boh. został komendantem posterunku w Kobylnicy. Potem przez 15 lat pracował jako inspektor ruchu drogowego. Informacja z IPN, że unieważniono boh. część lat służby i zmniejszono mu emeryturę. Rozważania na temat służby w PRL. Boh. jako emeryt pracował w Spółdzielni „Bałtyk” w Słupsku.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.