Jerzy Pruszyński ps. „Młot” (ur. 1932, Pruszanka) – więzień Jaworzna, w czasie okupacji mieszkaniec Pruszanki. Po wojnie, już w Warszawie, założył z kolegami organizację konspiracyjną „Orlęta Warszawy”. Aresztowany w 1949 roku (miał wtedy 17 lat) został skazany na 10 lat więzienia. Wyrok odbywał w Progresywnym Więzieniu dla Młodocianych w Jaworznie. Zwolniony w 1956 roku na mocy amnestii. W 1968 roku ukończył wieczorowo wydział mechaniczny Politechniki Warszawskiej. Pracował w warszawskiej zajezdni MZK, w Fabryce Obrabiarek Specjalnych na stanowisku technologa, jako nauczyciel matematyki w Technicznych Zakładach Naukowych przy ul. Długiej oraz w Centrali Motoryzacji.
[00:00:07] Przedstawienie rodziców pochodzących z Podlasia.
[00:00:48] Boh. miał 15 lat, gdy przeprowadził się do Warszawy i podjął naukę w szkole przy ul. Czerniakowskiej. Słowa modlitwy, którą mówiono przed rozpoczęciem lekcji – wschodni akcent boh. Zamieszkanie na stancji – opieka nad synem właścicielki mieszkania. Relacje z kolegami w klasie – pytania o partyzantkę na Białostocczyźnie, rozmowy o przeczytanych książkach. Powstanie konspirującej grupy – wstąpienie do organizacji i przybranie pseudonimu „Młot”.
[00:07:00] Członkowie organizacji zajmowali się pisaniem haseł na murach. Zbierano stare żarówki, które napełniano farbą i rzucano nimi w portrety rozwieszane w mieście z okazji świąt państwowych, zrywano czerwone flagi. Boh. przeprowadził się do innego mieszkania w tej samej kamienicy. Znalezienie pistoletu i amunicji w jednej z piwnic na Solcu.
[00:10:45] Pewnego dnia boh. został aresztowany, w mieszkaniu zrobiono rewizję, ale niczego nie znaleziono, ponieważ broń chowano w piwnicy. Przy wsiadaniu do samochodu boh. uderzono w głowę. Bicie w aucie oraz w siedzibie UB przy Cyryla i Metodego. Boh. był najmłodszy w celi aresztu – pomoc po pobiciu. Współwięźniami byli: inżynier-chemik, przedwojenny oficer WP, szef NIK, lotnik, Świadek Jehowy i rolnik – ich rady i zachęta do nauki. [+]
[00:16:30] Rozmowy w celi między szefem NIK a Świadkiem Jehowy. Przesłuchania odbywały się w nocy – bicie więźniów. Spotkanie z prokuratorem. 23 grudnia 1950 r. Rejonowy Sąd Wojskowy skazał boh. na 10 lat więzienia – wyroki dla pozostałych członków organizacji. W więzieniu przy ul. Ratuszowej był oddział dla nieletnich – tu nie bito więźniów. Po wyroku rozpoczęto ponowne śledztwo – pobyt w mokrym karcerze przy minus 10 stopniach, oblanie wodą przez strażników. Stan zdrowia po wypuszczeniu z karceru. [+]
[00:22:40] Podróż więźniów – przypuszczenie, że pociąg jedzie na Syberię. Przyjazd do Szczakowej, droga pieszo do więzienia w Jaworznie – przemówienie naczelnika, warunki bytowe. Boh. usiadł podczas noszenia cegieł, zobaczył to naczelnik Salomon Morel – pobyt w karcerze. Boh. miał wysoki wyrok i nie wychodził do pracy poza więzieniem – praca w kartoflarni.
[00:30:00] W więzieniu powstała szkoła zawodowa i technikum. Boh., który wcześniej pomagał jednemu z oddziałowych w matematyce, zdał egzamin do technikum. Przed Bożym Narodzeniem zrobiono dokładną rewizję w celach. Zmiana strażników na żołnierzy – zachowanie więźniów podczas musztry. Plany wysłania karnej kompanii na wojnę w Korei – powstanie tajnej organizacji, która miała temu przeciwdziałać. Przysięgę, wzorowaną na przysiędze filomatów, zaproponował Jan Andrzejewski. Struktura organizacji. Boh. zajmował się kontrwywiadem – przepływ informacji. [+]
[00:41:45] Do celi przyszedł nowy więzień – oznaki, że jest kapusiem, zachowanie współwięźniów. Po latach dziennikarz Mateusz Wyrwich dotarł do oficera, który miał stworzyć z więźniów kompanię na wojnę w Korei – informacja o tym dostała się na Zachód i planów zaniechano. Boh. podjął naukę w technikum – powody rozwiązania szkoły, gdy był uczniem czwartej klasy.
[00:45:50] W Jaworznie pojawił się nowy więzień, Czesław Maziarz, przedwojenny oficer wywiadu, Sybirak, specjalista od nauczania dorosłych – utworzenie szkoły, do której boh. się zapisał. Nauka i praca w warsztatach mechanicznych. Nauczyciele z Katowic przyjeżdżali w soboty i niedziele. Boh. był uczniem IX klasy i jednocześnie nauczycielem matematyki w klasach IX-XI. Uczniom pozwalano na posiadanie zeszytu i ołówka. W 1956 r. pierwsza grupa więźniów zdała maturę.
[00:51:33] Do 1955 r. boh. pracował w zakładzie mechanicznym. Kierownik zauważył, że boh. kaszle krwią i przyprowadził lekarza – przyjęcie do szpitala więziennego. Skierowanie do pracy nauczyciela matematyki w szkole podstawowej dla więźniów kryminalnych – sposoby zainteresowania ich nauką. Incydent podczas lekcji – za uratowanie jednego z uczniów boh. dostał kiełbasę. [+]
[01:00:15] Do więzienia przyjeżdżała na inspekcje Julia Brystygierowa. Zmiana na stanowisku naczelnika – Morela zastąpił Zdzisław Jędrzejewski. Głód w więzieniu – boh. pierwszy raz najadł się leżąc w szpitalu. Chwilowa poprawa wyżywienia, gdy strażnikami zostali wojskowi. Więźniom pracującym w kopalni płacono i mogli coś kupić, boh. nie dostawał pieniędzy za swoją pracę.
[01:02:34] Tajna organizacja działała do końca istnienia więzienia. Przemówienie po śmierci Stalina – reakcja więźniów. Metody postępowania z więźniami. Pewnego dnia przed wyjściem do pracy czekano na jednego z więźniów – rozmowa ze strażnikiem o rządzie Stanów Zjednoczonych. Zachowanie strażnika zwanego „Krzykliwym Józiem”, po latach boh. spotkał go na imieninach kolegi – obustronna reakcja.
[01:09:15] Po wyjściu z więzienia boh. dostał się do technikum i zdał maturę. Podjęcie pracy na stanowisku ślusarza-elektryka w zajezdni MZK. Boh. miał zaświadczenie, że był nauczycielem w punkcie zamkniętym w Jaworznie i dzięki temu poprawił swój życiorys pomijając bycie więźniem. Dzięki temu został przyjęty na stanowisko technologa do Fabryki Obrabiarek Specjalnych. Boh. podjął studia na Politechnice Warszawskiej – wiadomość od Czesława Maziarza o wolnej posadzie nauczyciela matematyki w Technicznych Zakładach Naukowych przy ul. Długiej – okoliczności podjęcia pracy. Jednego roku zorganizowano dwie nowe klasy, ich uczniowie okazali się byłymi ubekami – spotkanie ze śledczym.
[01:15:15] Boh. nosił z kolegami cegły, jeden z nich brzydko wyraził się o przechodzącej prokurator Wolińskiej – karcer za to, że boh. nie zdradził kolegi. Spotkanie z Julią Brystigerową.
[01:18:02] W Jaworznie było ponad 500 funkcjonariuszy służby więziennej – napięcia między więźniami a strażnikami. Powody zatrudniania więźniów w kopalniach – prawa więźniów-górników, możliwość wypoczynku na skwerku. Okoliczności zastrzelenia jednego z więźniów 15 maja 1955 – bunt w więzieniu, atak na wieżyczkę strażniczą – interwencja KBW. Boh. był w grupie pilnującej porządku w kuchni i piekarni. Uwagi do książki Koźmińskiego o buncie w Jaworznie [Kazimierz Koźniewski „Bunt w więzieniu”] . Decyzja o likwidacji więzienia. Boh. opuścił Jaworzno w 1956 r.
[01:26:32] Wieczorami wyczytywano nazwiska osób zwalnianych następnego dnia. 30 kwietnia 1956 r. wyczytano nazwisko boh., który wziął z magazynu swoje cywilne ubranie – jego stan. 1 maja boh. nie wypuszczono. Sytuacja 6 maja – powrót do pracy i na listę aprowizacyjną. Okoliczności wyjścia z więzienia 11 czerwca – zatrzymanie ciężarówki na drodze do Katowic. Podróż pociągiem do Warszawy i droga do domu – spotkanie z psem, który poznał boh. Spotkanie z rodzicami. [+]
[01:37:04] Boh. zachorował i trafił do szpitala w Brańsku. Po powrocie do Warszawy poszedł do komisariatu przy ul. Wilczej, by się zameldować i został zatrzymany, ponieważ na karcie zwolnienia z Jaworzna była data 7 maja. Przebieg spotkania w więzieniu z funkcjonariuszem Centralnego Zarządu Zakładów Karnych, który niedługo potem zginął w podejrzanym wypadku na polowaniu.
[01:43:45] Boh. należał do tajnej organizacji „Orlęta Warszawy”. Jej członkowie zostali aresztowani po wpadce jednego z kolegów, który ich wydał w czasie przesłuchań. Boh. aresztowano 17 maja 1950 r., zarzucano mu przynależność do organizacji i posiadanie broni, którą znaleziono w skrytce. Recytowanie życiorysu. Sytuacja boh., który został aresztowany jako jeden z ostatnich członków organizacji. Powodem wysokiego wyroku było m.in. pochodzenie z Podlasia, gdzie działało podziemie antykomunistyczne oraz posiadanie broni przez organizację.
[01:50:12] W czasie akcji malowania haseł natknięto się na strażnika pilnującego składu desek, w wyniku strzelaniny strażnik został ranny i po kilku dniach zmarł. W czasie procesu na sali byli członkowie rodzin oskarżonych. Potem sędziemu zarzucano zbyt łagodne wyroki. Boh. znalazł się w więzieniu przy ul. Ratuszowej, gdzie wznowiono śledztwo. Śledczy kazał mu zaśpiewać piosenkę – słowa kolędy „Wśród nocnej ciszy” w wersji antysowieckiej. Pytania o partyzantkę na Białostocczyźnie.
[01:55:38] Po wyjściu z więzienia boh. pracował w MZK. Pewnego dnia, gdy wracał z pracy potrącił go samochód, który odjechał. Pobyt w szpitalu przy ul. Hożej – reakcja ordynatora po wizycie funkcjonariusza w długim płaszczu. Powody powrotu do domu na piechotę.
[01:59:22] Stan psychiczny boh. podczas pobytu w mokrym karcerze. W sąsiedniej celi siedział kolega, który znalazł kawałek szkła i podciął sobie żyły. Kolegę zabrano, a boh. wypuszczono z karceru. Okoliczności oblania wodą przez strażnika.
[02:03:00] Boh. przyjechał do Jaworzna jednym z pierwszych transportów wiosną 1951 r. Wcześniej trzymano tam folksdojczów, Ukraińców. Raz w tygodniu więźniów prowadzono do łaźni, były tam rury z wodą oraz służące do puszczania gazu – okoliczności uszkodzenia rury.
[02:07:00] Kolega ps. „Czarek” mawiał o sobie, że jest jedynym złodziejem, który siedzi za politykę i jedynym politycznym, który potrafi kraść. Kurza ślepota wśród więźniów. W czasie powrotu z pracy przed Bożym Narodzeniem „Czarek” zasymulował atak bólu i boh. został z nim. Kolega miał nóż, którym ściął gałązki świerku, potem zorganizował dwie świeczki i kolorowy papier – choinka w celi. Powody rewizji. [+]
[02:12:25] Metodą skłócania więźniów było podawanie przez radiowęzeł nieprawdziwych informacji o wzorowych więźniach i nagrodach dla nich. Salomon Morel – jego zachowanie w Jaworznie. Przypadki bicia więźniów przez strażników. Powody pierwszego buntu w Jaworznie – jego stłumienie, okoliczności obcięcia więźniowi palców.
[02:17:22] Próby ucieczek z więzienia – boh. zapisał się do chóru. Próby odbywały się w poniemieckim baraku, w części którego nie było podłogi – kopanie tunelu, brak możliwości kontynuowania prac po rozwiązaniu chóru. W jednej z piwnic stały tafle szkła, za nimi kopano tunel, który został odkryty. Jeden z więźniów wyjechał z warsztatu w skrzyni razem z wywożonymi silnikami – okoliczności złapania go na stacji kolejowej. Uciekło dwóch więźniów pracujących w kopalni, ale ich złapano. Boh. po zwolnieniu bał się, że zostanie złapany i wróci do więzienia. [+]
[02:24:10] Obietnice wcześniejszego zwolnienia za współpracę z władzami. Boh. słyszał o więźniach, którzy zdecydowali się na współpracę, ale nikogo takiego nie znał. Jemu współpracy nie proponowano. Ojciec wystąpił z prośbą do prezydenta o wcześniejsze zwolnienie syna – w opinii władz więzienia boh. nie zasługiwał na prezydencką łaskę.
[02:26:00] Tajna organizacja zawiązała się w więzieniu, gdy strażnikami zostali żołnierze. Organizacja nie miała nazwy, ale jej członkowie składali przysięgę. Zadania boh. – akceptacja nowych członków. Znajomość z Czesławem Maziarzem – jego opowieści na temat konspiracji w dawnych czasach. Celem organizacji był zorganizowany opór przeciwko wyjazdowi do Korei. Zmiana zadań po wycofaniu się wojska z projektu wykorzystania więźniów. Postawy więźniów kryminalnych – wykorzystywanie ich do zakłócania prasówek.
[02:32:48] Sytuacja po wyjściu z więzienia – trudności ze znalezieniem pracy. Boh. dostał się na Politechnikę po sfałszowaniu życiorysu. Zachowanie profesora w czasie ustnego egzaminu wstępnego. Przebieg obrony pracy dyplomowej.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.