Czesław Lewandowski (ur. 1928, Wólka Garwarska), ps. „Bystry”, powstaniec warszawski i harcerz Szarych Szeregów, więzień KL Stutthof o numerze 79152, pułkownik Ludowego Woj-ska Polskiego. Pochodzi z robotniczej rodziny, wychowywał się w północnych dzielnicach Warszawy (Bielany, Wawrzyszew, Marymont) – rodzina kilkakrotnie zmieniała miejsce za-mieszkania ze względu na pracę ojca. Jego ojciec został zamordowany przez Niemców w maju 1940 r. za rzekomy sabotaż, niedługo potem rodzinę opuściła matka, więc Czesław Le-wandowski jako najstarszy musiał zająć się młodszym rodzeństwem. Z trudem zdobywał po-żywienie, wszyscy wówczas głodowali, aż Rada Główna Opiekuńcza zainteresowała się lo-sem sierot i umieściła wszystkich w domach dziecka. Gdy Czesław Lewandowski po dwóch miesiącach uciekł z sierocińca, okazało się, że jego dom rodzinny zajęli już inni ludzie. Dawni koledzy z podwórka wciągnęli go do pracy w konspiracji, wstąpił do Szarych Szeregów, złożył przysięgę. Walczył w powstaniu warszawskim na Marymoncie i Żoliborzu, brał udział w nie-udanym szturmie na Dworzec Gdański. Wzięty do niewoli przez Niemców, został wywieziony do KL Stutthof, jako jeden z niewielu przeżył „marsz śmierci”. Po wyzwoleniu przez Armię Czerwoną leczył się i dochodził do siebie w szpitalu w Lęborku. Wrócił do Warszawy, gdzie zajął pokój w częściowo zburzonej kamienicy na Żoliborzu. Odnalazł także matkę, która przebywała u rodziny niedaleko Ciechanowa. Dawni znajomi z Szarych Szeregów zapropo-nowali mu udział w „akcji”, która okazała się napadem na bank. Czesław Lewandowski od-mówił udziału, za co dostał podziemny wyrok śmierci. Jedynym ratunkiem było wstąpienie do Ludowego Wojska Polskiego – ukończył szkołę podchorążych we Wrocławiu, służył w Bra-niewie, potem w 1 Batalionie Ochrony Garnizonu Warszawa. Był wykładowcą taktyki na Kur-sie Oficerów Służb Technicznych, potem był zastępcą szefa wydziału szkoleń Wojsk Chemicz-nych MON. Ukończył Akademię Obrony Przeciwchemicznej w Moskwie. Był świadkiem wy-buchu jądrowego na poligonie w Kazachstanie. Po powrocie do Polski służył w Warszawskim Okręgu Wojskowym, był wykładowcą w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Chemicznych w Krakowie oraz w Akademii Sztabu Generalnego w Rembertowie. W Ludowym Wojsku Pol-skim dosłużył się stopnia pułkownika.
więcej...
mniej
[00:00:06] Ojciec był ateistą, a matką osobą religijną. Pochodzili z sąsiednich wsi w powiecie ciechanowskim. Ojciec skończył szkołę zawodową w Warszawie i tu podjął pracę jako ślusarz. Rodzina mieszkała w stolicy od 1927 r. Boh. urodził się w domu babci Łukasiakowej w Wólce Garwarskiej, potem przyjechał z matką do Warszawy.
[00:02:30] Incydent podczas Pierwszej Komunii, po przeprowadzce na Marymont rodzina zamieszkała przy ul. Leśnej 40 – zadania podczas przyjęcia do ferajny. Boh. szybko został przywódcą bandy dzieciaków. Kolegami byli: Zdzisiek Praski, syn kierowcy, Krysia Retko, córka maszynisty kolejowego, Sylwek Wasilewski, syn szewca, Tadek Więch, syn wozaka, Gienek Piecyk. Starcia dzieciaków z różnych ulic i dzielnic, bitwy o dziewczyny – strzelanie z procy i rzucanie kamieniami. Grano w piłkę i palanta. Podczas okupacji zanikły dzielnicowe antagonizmy – wzajemna pomoc.
[00:09:15] W piłkę grano na improwizowanym boisku – fundusze na piłkę. Boh. chodził do szkoły oddalonej o 4 km – samodzielność dzieci. Częstym miejscem zabaw była polana w Lesie Bielańskim. Pewnego dnia podczas zabawy w lesie nadciągnęła burza, dzieci schowały się pod drzewem, w które uderzył piorun. Incydent z udziałem jednej z koleżanek.
[00:15:32] Boh. bywał na Placu Wilsona, często chodzono nad Wisłę w miejsce, gdzie wypływał burzowiec. Nad rzeką mieszkali piaskarze. Wypoczynek warszawiaków – festyny w okolicach klasztoru kamedułów, rola karczmy Bochenka. Przygotowania do budowy kajaka przerwał wybuch wojny. Zabawy nad brzegiem rzeki.
[00:21:30] Wypadek boh. podczas kąpieli w rzece. Podczas okupacji nad rzeką odbywały się zbiórki harcerskie. Pewnego dnia spotkano żydowskiego chłopca, który uciekł razem z matką z getta i ukrywał się u Polaków. Matka zmarła, a chłopaka wypędzono. Zabrano go i chłopak nocował w komórce dla królików, po jakimś czasie zniknął, potem okazało się, że granatowi policjanci zastrzeli go nad Wisłą. [+]
[00:28:25] Wizyty na welodromie – składki na wypożyczenie roweru. Dorośli nie wiedzieli, że dzieciaki opiekują się żydowskim chłopcem. Granatowa policja podczas okupacji – boh. nie znał okoliczności zastrzelenia chłopca. Działając w konspiracji boh. był dwa razy w getcie. [+]
[00:34:16] Wyprawy na drugi brzeg Wisły. Przed wojną boh. chodził do szkoły przy ul. Marii Kazimiery, w 1939 r. budynek spłonął. Podczas okupacji ukończył VI i VII klasę w szkole przy ul. Siemiradzkiego. Szkolnictwo podczas okupacji – program i warunki nauczania. W klasie była jedna dziewczynka i ponad dwudziestu chłopaków. Tajne nauczanie historii i geografii podczas lekcji przedmiotów zawodowych, wspomnienie wychowawcy pana Misiurskiego.
[00:45:56] Religii uczył ksiądz, który chętnie wymierzał kary cielesne – okoliczności, w których boh. cisnął w niego kałamarzem, za co został zawieszony na dwa tygodnie. W tym czasie ojciec już nie żył, a matka nie interesowała się edukacją syna – wezwanie do dyrektora szkoły, który pozwolił boh. wrócić, ale zabronił chodzenia na lekcje religii. Jako uczeń VII klasy boh. był zaangażowany w konspirację. Rozdanie świadectw po ukończeniu VII klasy – boh. nie dostał świadectwa, w lipcu 1944 r. boh. spotkał się z kierownikiem szkoły, który dał mu świadectwo z wpisaną przez siebie oceną z religii. [+]
[00:56:18] Prezeska Towarzystwa Przyjaciół Warszawy poprosiła boh. o napisanie o udziale w tajnym nauczaniu – znalezienie świadectwa ze szkoły, gdzie widnieje podpis wychowawcy.
[00:59:10] W 1942 r. boh. wstąpił do Szarych Szeregów. Dzięki koleżance-harcerce Krystynie Dorant zainteresował się książkami. Przy ul. Siemiradzkiego działała tajna biblioteka i boh. tam wypożyczał książki – pierwsze lektury, książki historyczne – poszerzenie horyzontów. [+]
[01:05:25] W parku było boisko, na którym rozgrywano mecze. Przy ul. Suzina działo kino „Tęcza” – akcje małego sabotażu.
[01:08:05] Boh. po wybuchu powstania nie miał kontaktu z Krystyną Dorant. Po wojnie jej rodzice nie wrócili do swojego mieszkania.
[01:09:36] Latem 1939 r. mówiono o wojnie, ale dzieci nie rozumiały o czym mówią dorośli. Efekty mobilizacji. Skutki pierwszych nalotów na Warszawę. Boh. i koledzy postanowili zgłosić się jako żywe torpedy.
[01:14:24] Ulica Leśna była pierwszą ulicą Marymontu od strony Bielan, dochodziła do niej Podleśna. Między domami przy Leśnej a Lasem Bielańskim stały chaty zamieszkane przez biedotę, osiedle zwano Pekinem. Podczas okupacji dzieci z Pekinu chodziły do Niemców po zupę. Po rozstrzelaniu ojca pozwolono zabrać ciało i jeden z mieszkańców Pekinu zrobił trumnę. Po zniknięciu matki, gdy boh. został sam z rodzeństwem, kobieta z Pekinu przynosiła mu kozie mleko dla dzieci. [+]
[01:18:55] Boh. nie pamięta ojca, który zginął w maju 1940 r. Pochowano go na cmentarzu Bródnowskim w części dla biednych. Matka poprosiła księdza o udział w pogrzebie – jego zachowanie. Po egzekucji ojca za rzekomy sabotaż Niemcy zostawili ciało pod ścianą, skąd zabrali je koledzy ojca.
[01:21:30] Okoliczności odejścia matki. Dostawy żywności dla Warszawy, handel rąbanką. Matka chciała się zająć handlem, choć nie znała okupacyjnych realiów. W tym czasie boh. handlował bimbrem, m.in. na bazarze Różyckiego sprzedawał alkohol na kieliszki. Boh. oddawał pieniądze matce i ta pod koniec 1942 r. wzięła kapitał i pojechała na wieś. Po pierwszej udanej wyprawie wyjechał drugi raz i zniknęła. Wróciła po wojnie i nie chciała powiedzieć, co w tym czasie robiła. Boh. wywnioskował, że porzuciła dzieci celowo. [+]
[01:26:54] Zmiana sytuacji w domu – opieka nad piątką dzieci uniemożliwiła boh. zarabianie. Dwie najmłodsze siostry (Basia i Joasia) trafiły do domu dziecka przy ul. Nowogrodzkiej. Honorata, Krystyna i Jerzy byli u sióstr zakonnych przy ul. Czerniakowskiej. Boh. znalazł się w domu wychowawczym prowadzonym przez księży przy ul. Lipowej – powody ucieczki. Boh. wrócił do domu i sypiał w komórce, wznowił też naukę w szkole. Potem dowiedział się, że dwie najmłodsze siostry zmarły. Brat Jurek także zmarł, siostry Honorata i Krystyna przeżyły powstanie na Czerniakowie, po ewakuacji znalazły się w Szamotułach, w zakładzie prowadzonym przez siostry zakonne. [+]
[01:31:43] Boh. dwukrotnie został wysłany do getta celem doręczenia paczki – wejście od strony ul. Muranowskiej. Wrażenia z getta, zachowanie żydowskiej policji. Niektórzy z granatowych policjantów pomagali wchodzić do getta i stamtąd wychodzić – przejazd tramwaju przez getto. [+]
[01:37:40] Pewnego dnia boh. miał zanieść paczkę na Czerniaków, wskazano mu trasę, ale boh. poszedł na skróty przez Aleję Róż, zamieszkałą przez Niemców i folksdojczów. Boh. zobaczył niemiecki patrol – pomoc nieznanej kobiety.
[01:41:00] Jadąc tramwajem ulicą Słowackiego boh. znalazł się w strefie łapanki. Niemcy zatrzymali tramwaj i wyprowadzili pasażerów – ucieczka boh.
[01:43:08] Boh. nie był świadkiem ulicznych egzekucji. Handlował alkoholem na Kercelaku i bazarze Różyckiego, chodziły tam patrole niemieckie – zachowanie Niemców, bicie ludzi.
[01:45:12] Boh. znał Polaków, którzy wysługiwali się Niemcom, byli też zdrajcy. Koledzy z batalionu „Pięść” wykonywali wyroki, kobietom zadającym się z Niemcami golono głowy. Różne postawy podczas okupacji.
[01:49:30] Lipiec 1944 – przejazdy rozbitych jednostek niemieckich i węgierskich przez miasto, przekonanie, że okupacja się kończy. Z Warszawy ewakuowano niemieckie urzędy. Na Pragę przeszły trzy dywizje pancerne – wzmożenie terroru. Odgłosy zbliżającego się frontu. Przygotowania do wybuchu powstania – drużyna, do której należał boh., miała punkt zborny w szkole przy ul. Czarnieckiego – oczekiwanie harcerzy na rozkazy. Odwołanie pogotowia i rozejście się do domów. W okolicy Radzymina miała miejsce bitwa pancerna przegrana przez Armię Czerwoną. Sytuacja na froncie przed wybuchem powstania. Do boh. rozkaz dotarł 2 sierpnia. Walki na Żoliborzu zaczęły się 1 sierpnia ok. godziny 14 – zajście na ul. Krasińskiego.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.