Czesław Lewandowski (ur. 1928, Wólka Garwarska), ps. „Bystry”, powstaniec warszawski i harcerz Szarych Szeregów, więzień KL Stutthof o numerze 79152, pułkownik Ludowego Woj-ska Polskiego. Pochodzi z robotniczej rodziny, wychowywał się w północnych dzielnicach Warszawy (Bielany, Wawrzyszew, Marymont) – rodzina kilkakrotnie zmieniała miejsce za-mieszkania ze względu na pracę ojca. Jego ojciec został zamordowany przez Niemców w maju 1940 r. za rzekomy sabotaż, niedługo potem rodzinę opuściła matka, więc Czesław Le-wandowski jako najstarszy musiał zająć się młodszym rodzeństwem. Z trudem zdobywał po-żywienie, wszyscy wówczas głodowali, aż Rada Główna Opiekuńcza zainteresowała się lo-sem sierot i umieściła wszystkich w domach dziecka. Gdy Czesław Lewandowski po dwóch miesiącach uciekł z sierocińca, okazało się, że jego dom rodzinny zajęli już inni ludzie. Dawni koledzy z podwórka wciągnęli go do pracy w konspiracji, wstąpił do Szarych Szeregów, złożył przysięgę. Walczył w powstaniu warszawskim na Marymoncie i Żoliborzu, brał udział w nie-udanym szturmie na Dworzec Gdański. Wzięty do niewoli przez Niemców, został wywieziony do KL Stutthof, jako jeden z niewielu przeżył „marsz śmierci”. Po wyzwoleniu przez Armię Czerwoną leczył się i dochodził do siebie w szpitalu w Lęborku. Wrócił do Warszawy, gdzie zajął pokój w częściowo zburzonej kamienicy na Żoliborzu. Odnalazł także matkę, która przebywała u rodziny niedaleko Ciechanowa. Dawni znajomi z Szarych Szeregów zapropo-nowali mu udział w „akcji”, która okazała się napadem na bank. Czesław Lewandowski od-mówił udziału, za co dostał podziemny wyrok śmierci. Jedynym ratunkiem było wstąpienie do Ludowego Wojska Polskiego – ukończył szkołę podchorążych we Wrocławiu, służył w Bra-niewie, potem w 1 Batalionie Ochrony Garnizonu Warszawa. Był wykładowcą taktyki na Kur-sie Oficerów Służb Technicznych, potem był zastępcą szefa wydziału szkoleń Wojsk Chemicz-nych MON. Ukończył Akademię Obrony Przeciwchemicznej w Moskwie. Był świadkiem wy-buchu jądrowego na poligonie w Kazachstanie. Po powrocie do Polski służył w Warszawskim Okręgu Wojskowym, był wykładowcą w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Chemicznych w Krakowie oraz w Akademii Sztabu Generalnego w Rembertowie. W Ludowym Wojsku Pol-skim dosłużył się stopnia pułkownika.
more...
less
[00:00:06] Ojciec był ateistą, a matką osobą religijną. Pochodzili z sąsiednich wsi w powiecie ciechanowskim. Ojciec skończył szkołę zawodową w Warszawie i tu podjął pracę jako ślusarz. Rodzina mieszkała w stolicy od 1927 r. Boh. urodził się w domu babci Łukasiakowej w Wólce Garwarskiej, potem przyjechał z matką do Warszawy.
[00:02:30] Incydent podczas Pierwszej Komunii, po przeprowadzce na Marymont rodzina zamieszkała przy ul. Leśnej 40 – zadania podczas przyjęcia do ferajny. Boh. szybko został przywódcą bandy dzieciaków. Kolegami byli: Zdzisiek Praski, syn kierowcy, Krysia Retko, córka maszynisty kolejowego, Sylwek Wasilewski, syn szewca, Tadek Więch, syn wozaka, Gienek Piecyk. Starcia dzieciaków z różnych ulic i dzielnic, bitwy o dziewczyny – strzelanie z procy i rzucanie kamieniami. Grano w piłkę i palanta. Podczas okupacji zanikły dzielnicowe antagonizmy – wzajemna pomoc.
[00:09:15] W piłkę grano na improwizowanym boisku – fundusze na piłkę. Boh. chodził do szkoły oddalonej o 4 km – samodzielność dzieci. Częstym miejscem zabaw była polana w Lesie Bielańskim. Pewnego dnia podczas zabawy w lesie nadciągnęła burza, dzieci schowały się pod drzewem, w które uderzył piorun. Incydent z udziałem jednej z koleżanek.
[00:15:32] Boh. bywał na Placu Wilsona, często chodzono nad Wisłę w miejsce, gdzie wypływał burzowiec. Nad rzeką mieszkali piaskarze. Wypoczynek warszawiaków – festyny w okolicach klasztoru kamedułów, rola karczmy Bochenka. Przygotowania do budowy kajaka przerwał wybuch wojny. Zabawy nad brzegiem rzeki.
[00:21:30] Wypadek boh. podczas kąpieli w rzece. Podczas okupacji nad rzeką odbywały się zbiórki harcerskie. Pewnego dnia spotkano żydowskiego chłopca, który uciekł razem z matką z getta i ukrywał się u Polaków. Matka zmarła, a chłopaka wypędzono. Zabrano go i chłopak nocował w komórce dla królików, po jakimś czasie zniknął, potem okazało się, że granatowi policjanci zastrzeli go nad Wisłą. [+]
[00:28:25] Wizyty na welodromie – składki na wypożyczenie roweru. Dorośli nie wiedzieli, że dzieciaki opiekują się żydowskim chłopcem. Granatowa policja podczas okupacji – boh. nie znał okoliczności zastrzelenia chłopca. Działając w konspiracji boh. był dwa razy w getcie. [+]
[00:34:16] Wyprawy na drugi brzeg Wisły. Przed wojną boh. chodził do szkoły przy ul. Marii Kazimiery, w 1939 r. budynek spłonął. Podczas okupacji ukończył VI i VII klasę w szkole przy ul. Siemiradzkiego. Szkolnictwo podczas okupacji – program i warunki nauczania. W klasie była jedna dziewczynka i ponad dwudziestu chłopaków. Tajne nauczanie historii i geografii podczas lekcji przedmiotów zawodowych, wspomnienie wychowawcy pana Misiurskiego.
[00:45:56] Religii uczył ksiądz, który chętnie wymierzał kary cielesne – okoliczności, w których boh. cisnął w niego kałamarzem, za co został zawieszony na dwa tygodnie. W tym czasie ojciec już nie żył, a matka nie interesowała się edukacją syna – wezwanie do dyrektora szkoły, który pozwolił boh. wrócić, ale zabronił chodzenia na lekcje religii. Jako uczeń VII klasy boh. był zaangażowany w konspirację. Rozdanie świadectw po ukończeniu VII klasy – boh. nie dostał świadectwa, w lipcu 1944 r. boh. spotkał się z kierownikiem szkoły, który dał mu świadectwo z wpisaną przez siebie oceną z religii. [+]
[00:56:18] Prezeska Towarzystwa Przyjaciół Warszawy poprosiła boh. o napisanie o udziale w tajnym nauczaniu – znalezienie świadectwa ze szkoły, gdzie widnieje podpis wychowawcy.
[00:59:10] W 1942 r. boh. wstąpił do Szarych Szeregów. Dzięki koleżance-harcerce Krystynie Dorant zainteresował się książkami. Przy ul. Siemiradzkiego działała tajna biblioteka i boh. tam wypożyczał książki – pierwsze lektury, książki historyczne – poszerzenie horyzontów. [+]
[01:05:25] W parku było boisko, na którym rozgrywano mecze. Przy ul. Suzina działo kino „Tęcza” – akcje małego sabotażu.
[01:08:05] Boh. po wybuchu powstania nie miał kontaktu z Krystyną Dorant. Po wojnie jej rodzice nie wrócili do swojego mieszkania.
[01:09:36] Latem 1939 r. mówiono o wojnie, ale dzieci nie rozumiały o czym mówią dorośli. Efekty mobilizacji. Skutki pierwszych nalotów na Warszawę. Boh. i koledzy postanowili zgłosić się jako żywe torpedy.
[01:14:24] Ulica Leśna była pierwszą ulicą Marymontu od strony Bielan, dochodziła do niej Podleśna. Między domami przy Leśnej a Lasem Bielańskim stały chaty zamieszkane przez biedotę, osiedle zwano Pekinem. Podczas okupacji dzieci z Pekinu chodziły do Niemców po zupę. Po rozstrzelaniu ojca pozwolono zabrać ciało i jeden z mieszkańców Pekinu zrobił trumnę. Po zniknięciu matki, gdy boh. został sam z rodzeństwem, kobieta z Pekinu przynosiła mu kozie mleko dla dzieci. [+]
[01:18:55] Boh. nie pamięta ojca, który zginął w maju 1940 r. Pochowano go na cmentarzu Bródnowskim w części dla biednych. Matka poprosiła księdza o udział w pogrzebie – jego zachowanie. Po egzekucji ojca za rzekomy sabotaż Niemcy zostawili ciało pod ścianą, skąd zabrali je koledzy ojca.
[01:21:30] Okoliczności odejścia matki. Dostawy żywności dla Warszawy, handel rąbanką. Matka chciała się zająć handlem, choć nie znała okupacyjnych realiów. W tym czasie boh. handlował bimbrem, m.in. na bazarze Różyckiego sprzedawał alkohol na kieliszki. Boh. oddawał pieniądze matce i ta pod koniec 1942 r. wzięła kapitał i pojechała na wieś. Po pierwszej udanej wyprawie wyjechał drugi raz i zniknęła. Wróciła po wojnie i nie chciała powiedzieć, co w tym czasie robiła. Boh. wywnioskował, że porzuciła dzieci celowo. [+]
[01:26:54] Zmiana sytuacji w domu – opieka nad piątką dzieci uniemożliwiła boh. zarabianie. Dwie najmłodsze siostry (Basia i Joasia) trafiły do domu dziecka przy ul. Nowogrodzkiej. Honorata, Krystyna i Jerzy byli u sióstr zakonnych przy ul. Czerniakowskiej. Boh. znalazł się w domu wychowawczym prowadzonym przez księży przy ul. Lipowej – powody ucieczki. Boh. wrócił do domu i sypiał w komórce, wznowił też naukę w szkole. Potem dowiedział się, że dwie najmłodsze siostry zmarły. Brat Jurek także zmarł, siostry Honorata i Krystyna przeżyły powstanie na Czerniakowie, po ewakuacji znalazły się w Szamotułach, w zakładzie prowadzonym przez siostry zakonne. [+]
[01:31:43] Boh. dwukrotnie został wysłany do getta celem doręczenia paczki – wejście od strony ul. Muranowskiej. Wrażenia z getta, zachowanie żydowskiej policji. Niektórzy z granatowych policjantów pomagali wchodzić do getta i stamtąd wychodzić – przejazd tramwaju przez getto. [+]
[01:37:40] Pewnego dnia boh. miał zanieść paczkę na Czerniaków, wskazano mu trasę, ale boh. poszedł na skróty przez Aleję Róż, zamieszkałą przez Niemców i folksdojczów. Boh. zobaczył niemiecki patrol – pomoc nieznanej kobiety.
[01:41:00] Jadąc tramwajem ulicą Słowackiego boh. znalazł się w strefie łapanki. Niemcy zatrzymali tramwaj i wyprowadzili pasażerów – ucieczka boh.
[01:43:08] Boh. nie był świadkiem ulicznych egzekucji. Handlował alkoholem na Kercelaku i bazarze Różyckiego, chodziły tam patrole niemieckie – zachowanie Niemców, bicie ludzi.
[01:45:12] Boh. znał Polaków, którzy wysługiwali się Niemcom, byli też zdrajcy. Koledzy z batalionu „Pięść” wykonywali wyroki, kobietom zadającym się z Niemcami golono głowy. Różne postawy podczas okupacji.
[01:49:30] Lipiec 1944 – przejazdy rozbitych jednostek niemieckich i węgierskich przez miasto, przekonanie, że okupacja się kończy. Z Warszawy ewakuowano niemieckie urzędy. Na Pragę przeszły trzy dywizje pancerne – wzmożenie terroru. Odgłosy zbliżającego się frontu. Przygotowania do wybuchu powstania – drużyna, do której należał boh., miała punkt zborny w szkole przy ul. Czarnieckiego – oczekiwanie harcerzy na rozkazy. Odwołanie pogotowia i rozejście się do domów. W okolicy Radzymina miała miejsce bitwa pancerna przegrana przez Armię Czerwoną. Sytuacja na froncie przed wybuchem powstania. Do boh. rozkaz dotarł 2 sierpnia. Walki na Żoliborzu zaczęły się 1 sierpnia ok. godziny 14 – zajście na ul. Krasińskiego.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.