Krystyna Szacka (ur. 1933, Warszawa) wspomina wybuch wojny i bombardowanie Warszawy we wrześniu 1939, okupacyjne dzieciństwo, uwięzienie mamy na Pawiaku wiosną 1943, ciotkę rozstrzelaną w Lesie Kabackim i tułaczkę rodziny po powstaniu warszawskim. Rodzice za wszelką cenę starali się ochronić panią Krystynę przed koszmarem wojny – jej relacja jest świadectwem próby zachowania normalności w okupowanym mieście i pokazuje rzadko eksponowaną stronę tamtej rzeczywistości.
[00:00:10] Ur. 18 sierpnia 1933 r. w szpitalu przy ul. Karowej w Warszawie w 1933 r. Historia imion boh. Rodzice: Edward i Lucyna z d. Bielania. Po ślubie rodzice wynajęli mieszkanie na Żoliborzu (ul. Niegolewskiego), a następnie w Zielonce. Zapamiętane zabawy w piaskownicy, w dom ze starszą koleżanką.
[00:03:03] Przeprowadzka [do Warszawy], dom przy ul. Hołówki 3, zamieszkanie z dziadkami w 1936 r. Śmierć dziadka w 1938 r. Narodziny brata boh. w czerwcu 1939 r. Początek wojny, wyjście ojca z Warszawy w odpowiedzi na „apel Umiastowskiego”. Choroba matki po porodzie brata, symboliczne chrzciny „z wody”.
[00:04:50] Przeprowadzka do stryja na rogu ul. Miodowej i Długiej. Zamieszkanie w piwnicy z babcią, braciszkiem i gosposią. Czytane przez gosposię książki, m.in. „Dama kameliowa” do karmienia kaszką. Ciężkie oblężenie Warszawy.
[00:07:02] Bombardowanie, głód, woda przynoszona z Wisły. Po powrocie ojca powrót na ul. Hołówki – dziura w ścianie po bombie. Boh. zachorowała za zapalenie płuc.
[00:08:29] Przygotowanie posiłków dla brata Piotrusia nad świecą, wspólne posiłki sąsiedzkie. Kapuśniak dla niemowlęcia. Żołnierz odmówił mamie podzielenia się mlekiem w proszku [+]. „Przykrości ze strony Polaków większe czasem niż od Niemców”.
[00:10:45] Powrót na ul. Hołówki, leczenie boh. aspiryną i grzanym czerwonym winem. Trudna zima: okna zabite deskami, grzanie kozą w jednym pokoju. Możliwość uprawiania warzyw w ogródkach naprzeciwko domu. Pola i pastwiska wokół.
[00:13:00] Zdobywanie pożywienia, brak cukru. Ojciec dorabiał, szkląc okna. z kolegami z kamienicy, mama pracowała w opiece społecznej przy ul. Czerniakowskiej. Początek edukacji w szkole nazaretanek – wymagane warkoczyki. Silne przeżycie w szkole: odmowa obsadzenia boh. w roli aniołka w szopce z powodu ciemnych włosów. [+]
[00:17:03] Podczas okupacji szkoła udawała szkołę krawiecką. Zakazane książki. Sygnał dźwiękowy ostrzegający przed wizytacją, ukrywanie książek w skrytkach. Ćwiczenia fizyczne, strój do gimnastyki (tunika i szarawary). Gimnastyka w szkole zakazana przez Niemców. Przyzwyczajanie dzieci do „utajniania wszystkiego”. [+]
[00:19:40] W budynku nazaretanek mieścił się szpital żołnierzy węgierskich. W ramach edukacji nauka ogrodnictwa i tańców: mazur, taniec marynarski. Boh. została primabaleriną w męskiej czapce.
[00:21:32] W 1943 r. w 3 klasie boh. odmówiła tańczenia solowej partii Motyla z powodu zabrania mamy na Pawiak. Zakonnice zgorszone frywolnym strojem Motyla. Częste zapadanie na choroby w tym czasie, konsylium lekarskie ustaliło hemoterapię „przeszczepianie krwi” od matki: bolesne zastrzyki domięśniowe. [+]
[00:24:40] Najmłodsza siostra mamy (chrzestna boh.), w 1942 zabrana na Pawiak z drugą siostrą, rozstrzelaną 2 czerwca 1942 r. w Lesie Kabackim. Groby wielkanocne w kościele św. Anny, poświęcone męczeństwu tamtego okresu (wystawa w Kordegardzie).
[00:29:04] Korzyści w życia na skraju miasta: hodowanie przez boh. liszek i poczwarek motyli, rodzice chowali króliki na mięso, a sąsiedzi z 1 piętra trzymali kozy na mleko. Spacery ul. Nowosielecką (dziś Bartycka) nad Wisłę, plażowanie, kąpiele. Samotna wyprawa boh. nad Wisłę, strach pośród stada krów.
[00:32:35] Skrytki na książki u nazaretanek. W 1944 r. przystąpienie do Pierwszej Komunii. Szycie mundurków komunijnych, każda dziewczynka wyhodowała mirt na wianek, weloniki wykonane z gazy. Nakłonienie córki zamożnego kupca do przebrania się z wystawnej sukni w mundurek komunijny. Tablica powstańcza na ścianie klasztoru.
[00:37:12] W czasie okupacji matka pracowała w pomocy społecznej, ojciec w technikum komunikacyjnym, po pracy rodzice produkowali w domu mydło. Przypadkowe zapalenie się tłuszczów, interwencja boh. Instruktaż od ojca, jak się zachowywać w razie pożaru. Przeniesienie wytwórni mydła na ul. Belgijską, gdzie mieścił się punkt konspiracyjny. Przy wyrobie mydła pracowali z ojcem jego koledzy i zaprzyjaźniona p. Walewska. Złapanie Walewskiej z bibułą, zwolniona za wstawiennictwem matki boh. Przed wojną ojciec był inżynierem telekomunikacji, współtworzył Urząd Telekomunikacyjny na rogu ul. Nowogrodzkiej i Poznańskiej. Po wojnie odbudowywał ten urząd i został jego dyrektorem. Urządził dla dzieci telefonistek (i swojego syna) przedszkole na dachu urzędu. Zwolnienie ojca poprzez „kop w górę”.
[00:42:25] Elektryfikacja powojenna kraju połączona z laicyzacją. Ojciec dostał polecenie, by pod pretekstem rozciągania sieci przewodów niszczyć przydrożne krzyże i kapliczki. Z powodu odmowy został przeniesiony do Ministerstwa Telekomunikacji przy pl. Małachowskiego. Przed wojną elektryfikował Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe. Matka w czasie okupacji i po wojnie opiekowała się osobami w trudnej sytuacji materialnej. Zmiana zawodu na księgową.
[00:46:30] Lekcje angielskiego prowadzone przez p. Walewską. Aresztowanie matki zimą 1943 r., gryps z Pawiaka z prośbą o ciepły szlafrok, posłanie ze słomy na betonie w „Serbii”. Sposób przechowywania zimowych ubrań w mieszkaniu – w zimnych pokojach, w skrzyniach, przesypane naftaliną. Kradzież ciepłych ubrań rodziny po kapitulacji Warszawy. Na Pawiaku mama pracowała w kartoflarni. „Nielegalne” gotowanie obierek przez więźniarki.
[00:51:00] Rodzina sąsiadów Korompayów, trzy córki. Najstarsza zginęła podczas oblężenia Warszawy, Elżbieta, działaczka podziemia, zamęczona w al. Szucha [gestapo], zmuszanie matki do patrzenia na katowanie córki. Ojciec stracony w Starobielsku [Charkowie]. Najmłodsza wstąpiła do zakonu. [++]
[00:52:50] Jako pracownica opieki społecznej matka rozprowadzała tran dla dzieci, „coś obrzydliwego”. Dokuczliwe zimno w czasie okupacji, izolacja z gazet. Ewakuacja rodziny po powstaniu, po drodze kapusta kiszona z tranem otrzymanym z RGO. Powód aresztowania matki: jako przełożona Walewskiej, którą zatrzymano za posiadanie bibuły.
[00:55:45] Dwukrotne przesłuchiwanie matki w al. Szucha, oficer przesłuchujący: „gdybym nie był dżentelmenem, byłaby z pani miazga”. Oświadczenie matki o „korzeniach aryjskich”. [+]
[00:57:50] Obecnie brak zainteresowania dalszej rodziny boh. pamiątkami i fotografiami z czasu wojny. Aleksandra Walewska wysłana do Auschwitz. Po wyjściu pracowała w gazecie jako korektorka, zwolniona karnie za przeoczenie literówki zamiast elektryfikacji „elektrofikcja”. Wyjechała do Stanów Zjednoczonych, po powrocie popełniła precyzyjnie przygotowane samobójstwo – zatrucie gazem w mieszkaniu przy ul. Filtrowej długo po wojnie.
[01:01:55] Okoliczności drugiego przesłuchania mamy – z powodu przyjęcia do pracy nowego pracownika, brawurowe zniknięcie pracownika, działał w podziemiu.
[01:03:52] Uprawianie ziemniaków na rodzinnej działce, pieczenie w ognisku. Siostry mamy, Natalia Bielania i Józefa Bielania, trafiły na Pawiak. Józefa została rozstrzelana w Lesie Kabackim, Natalia przeżyła. Pożegnalny gryps od Józefy na papierowej serwetce z wypisanym szpileczką pożegnaniem (eksponowany w Muzeum Pawiaka), wydał ją szef. Trzecia siostra mamy przeżyła wojnę na wsi, jej mąż służył w wojsku angielskim. [++]
[01:07:15] Współczesne wyprawy boh. do Lasu Kabackiego, miejsca pamięci w Powsinie. Józefę rozstrzelano 2 czerwca 1942 r., Niemcy powiadomili rodzinę. Bardzo dobrze zorganizowany system kontaktów więźniów Pawiaka a ludźmi na wolności. [++]
[01:09:56] Lekarz z Pawiaka Loth przeżył wojnę, leczył boh. złamaną nogę po wojnie. Matka została aresztowana wiosną 1943 r., na Pawiaku przebywała ok. dwóch miesięcy. Przypuszczalne powody zwolnienia matki z więzienia.
[01:12:39] Nerwowa, niespokojna sąsiadka, matka K.K Baczyńskiego, oblewała hałasujące na podwórku dzieci wodą. Wspomnienia z podwórka: zabawy w policjantów i złodziei: „z nas też były numery”, wlewanie nielubianej sąsiadce wody przez szparę w drzwiach, „mądrości” starszego kolegi. Opieka boh. nad młodszym bratem podczas nieobecności rodziców. Dokuczliwe zaczepki kolegów, obrzucanie żabami i pająkami. [+]
[01:17:35] Rozmowy rodziców na temat powstania warszawskiego. Ciągłe alarmy bombowe. System przejść między piwnicami kamienicy dawał możliwość ucieczki. Zabawy dzieci w piwnicach w policjantów i złodziei, „nikt nie chciał być policjantem”.
[01:20:08] Przebicie przejść w piwnicach kamienic wzdłuż ulic Czerniakowskiej, Podchorążych, Hołówki i wzdłuż Łazienek. Przebicie przejścia w murze jednostki przy ul. Podchorążych. Ciągłe przemieszczanie się wojsk niemieckich i powstańców.
[01:21:45] Niewiele informacji historycznych o przebiegu powstania na mokotowskich Sielcach. W czasie powstania dzieci siedziały w domu, przeczekiwanie w piwnicach, spakowane tobołki gotowe na wypadek ewakuacji. Wejście Niemców do mieszkań 19 [sierpnia 1944], przejścia wyburzone przez czołgi, podpalanie domów. Babcia ranna pociskiem, który przeleciał przez mieszkanie. [+]
[01:23:55] Przyjęcie urodzinowe z koleżankami Bogusią, Alą i bratem Piotrem, opis pocisku, który w tym czasie przeleciał przez mieszkanie. Wyprowadzenie poranionej babci, zabranie torby z dokumentami. [++]
[01:25:56] Selekcja zebranych mieszkańców na podwórzu: na „użytecznych” i przeznaczonych do rozstrzelania. Wydostanie się rodziny przez dziurę w murze na ulicę Podchorążych. Nocleg u gospodarzy w zapluskwionym łóżku. Dalsza droga: ul. Chełmską, Teresińską, do zakonu sióstr „józefek” [józefitek], zakwaterowanie w wozowni. Dostęp do warzyw z ogrodu, zupa gotowana bratu przez zakonnice.
[01:29:25] Postawa wywożonych z Pawiaka kobiet: „wszystkie starały się dobrze ubrać, wyprostować, żeby dobrze wyglądać”. Pomysły mamy na trzymanie fasonu w wojennych warunkach: prasowanie wstążek do włosów na ołówku. [+] Ostrzały terenu zakonu miotaczami ognia, ewakuacja Szpitala Ujazdowskiego na ul. Chełmską, na teren obecnego kościoła. Współczesna wystawa w Łazienkach pt. „Szpital Ujazdowski”. Nakrywanie głów kocem w celu zabezpieczenia przed płynem zapalającym [+]. Decyzja rodziców o wyjściu z Warszawy na południe przez Sadybę. Okop na [dzisiejszej] ul. Beethovena, kryjówka w piwnicy stodółki przed ul. Idzikowskiego z wrzeszczącym noworodkiem.
[01:35:45] Zatrzymanie ukrywających się przez żołnierzy Wehrmachtu. Strach przed oddziałami ukraińskimi i gestapo. Pędzenie ludzi ulicą Idzikowskiego w kierunku ul. Puławskiej obok Królikarni. Zburzona „krową” kamienica i wychodzący z niej oszołomieni ludzie w pyle i krwi, „straszny obraz”. Postój na Wyścigach. Dołączenie rodziny do grupy dzieci z sierocińca zakonnic spod Iwicznej. Pozostanie w domku ogrodniczym na polu pod Piasecznem, posłanie na snopku słomy. Zła kondycja chorej babci, zmarła w czerwcu 1945 r.
[01:39:45] Nieprzygotowanie rodziny do nadchodzącej zimy: letnia odzież, niedożywienie: potrawy z lebiody, herbata z obierek po jabłkach, kawa z żołędzi. Zakup worka pszenicy, mielenie ziarna na mąkę („bardzo dobre kluski”) lub kaszę. Bezwartościowe pieniądze okupacyjne. Handel wymienny na targu: dziecięca czapeczka za ziemniaki. Mama piekła i sprzedawała na rynku w Piasecznie ciasteczka-amoniaczki, ojciec wytwarzał mydło z tłuszczu wołowego.
[01:43:52] Droga po mleko przy cmentarzu żydowskim. Zbieranie opału, ścinanie sosen w lesie. Opowieść ojca, jak ścięta sosna spadła na druty telegraficzne na oczach oficera niemieckiego, który pomógł rodzicom przesunąć drzewo. [+]
[00:46:15] „Straszne widoki” palącej się Warszawy, przejście frontu. Strach przed żołnierzami rosyjskimi, chowanie się do piwnicy. Przyjazna rozmowa z młodym rosyjskim żołnierzem. Po przejściu frontu wyprawa rodziców do mieszkania przy ul. Hołówki: zniszczone sprzęty, stopione kryształy, zaginięcie zabytkowego mosiężnego zegara, zniszczone fotografie. Ocalały ciepłe ubrania. [+]
[01:50:15] Przejście ojca na Pragę po lodzie przez Wisłę, „tam już zaczęło się życie”. Rozpoczęcie pracy w Urzędzie Telekomunikacji przy ul. Nowogrodzkiej. Powrót rodziny po rozminowaniu miasta do otrzymanego mieszkania na V piętrze z balkonem. Porażenie słoneczne boh. na balkonie, leczenie kawą.
[01:52:52] Rozpoczęcie nauki w szkole im. Górskiego na rogu Emilii Plater i Nowogrodzkiej. Przed wojną była to szkoła męska, niechętne przyjmowanie dziewcząt, przeniesienie szkoły na ul. Smolną. Życie wśród ruin, przechodzenie do tramwaju poprzez gruzy, zimą zjazdy na z góry gruzów na przystanek na teczkach. Msze odprawiane w szkole, ryzykowne wyprawy do ocalałych budynków, wejście na zburzony budynek Prudentialu. Przejazdy tramwajem na Bielany „na cycku” między wagonami. [+]
[01:57:00] W momencie wybuchu powstania boh. miała 11 lat, „byłam dzieckiem”. Marzenie o działalności w harcerstwie w czasie okupacji. Dojrzała młodzież biorąca udział w powstaniu. Nauka topografii najbliższego terenu u nazaretanek. Ochrona dzieci przez rodziców: boh. nie zetknęła się ze śmiercią czasie wojny.
[02:02:20] Opis przemarszu rodziny boh. w kolumnie cywilów eskortowanej Niemców, widoki ludzi po drodze. Opieka boh. nad umierającą babcią pod nieobecność rodziców.
[02:04:51] Szkoła żydowska w pobliżu domu. Okupacyjny plakat niemiecki „Żydzi roznoszą wszy”. Sąsiad Żyd z ul. Hołówki, bezskutecznie namawiany przez sąsiadów, żeby nie przechodził do getta. „W czasie okupacji byłam właściwie zamknięta w rezerwacie”. [+]
[02:06:50] Letni wypoczynek nad Wisłą, w 1944 r. wyjazd kuracyjny do Michalina. Pospieszny powrót do domu furmanką tuż przed powstaniem, tłumy Niemców wychodzące „w popłochu” na zachód.
[02:08:50] Z opowieści ojca: wyciągnięcie kolegi Żyda z getta, jego żona została. Kolega ukryty w mieszkaniu przy Nowym Świecie, niefrasobliwe wychodził na przechadzki po ulicy, narażając gospodarzy. [+]
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.