Hanna Nowodworska-Grohman (ur. 1929, Warszawa) pochodzi z rodziny prawniczej, jest córką znanego przedwojennego adwokata Leona Nowodworskiego. W czasie wojny w jej domu ukrywała się uciekinierka z getta warszawskiego Bronisława Bregman, której jej córka Barbara, była koleżanką Hanny z Szarych Szeregów. W czasie powstania warszawskiego Hanna Nowodworska została wraz z rodziną wyrzucona z mieszkania przy ulicy Królewskiej 7 i wykorzystana przez Niemców jako żywa tarcza podczas nieudanego ataku na barykadę powstańczą przy ulicy Świętokrzyskiej. Do 2 września 1944 roku przebywała na Starym Mieście, opuściła miasto w kolumnie cywili. Z obozu przejściowego w Pruszkowie trafiła do obozu we Frankfurcie nad Odrą, a następnie do obozu pracy w Schneidemühl (obecnie Piła). Po wyzwoleniu ukończyła Liceum im. Stefana Batorego oraz studia prawnicze. Studiując pracowała w archiwum Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, po ukończeniu studiów w 1952 roku i zrobieniu aplikacji w roku 1955 pracowała w Zespole Adwokackim nr 18.
more...
less
[00:00:08] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1929 r. w Warszawie.
[00:00:20] Boh. wywodzi się z rodziny prawniczej. Dziadek po I wojnie światowej był prezesem Sądu Najwyższego, ojciec był adwokatem, w 1939 r. dziekanem Rady Adwokackiej w Warszawie. Boh. miała starszą przyrodnią siostrę, w kwietniu 1939 r. urodziła się młodsza siostra. Rodzina mieszkała przy ul. Nowy Świat 7 – sytuacja podczas okupacji, lektura „Trylogii” przy kominku, w którym palono starymi aktami sądowymi.
[00:03:25] Na początku okupacji ojciec i inni członkowie Rady Adwokackiej musieli się wypowiedzieć w sprawie skreślenia Żydów z listy warszawskich adwokatów. Rada sprzeciwiła się i ojciec został skreślony z listy adwokatów – zdjęcie tabliczki z drzwi, stan zdrowia ojca. [+]
[00:05:20] W listopadzie 1939 r. ojciec został aresztowany i do Bożego Narodzenia przebywał w więzieniu na Pawiaku. Zmarł w grudniu 1941 r. – „milczący” pogrzeb na koszt Państwa Podziemnego. Ojciec w jego strukturach pełnił funkcję przewodniczącego Wydziału Sprawiedliwości. Po śmierci ojca rodzina została wyrzucona z mieszkania – przeprowadzka na ul. Królewską.
[00:08:37] W 1942 r. boh. wstąpiła do Szarych Szeregów i w zastępie „Dzięciołów” przeszła szkolenie na sanitariuszkę. Podczas powstania miała prowadzić punkt sanitarny w miejscu zamieszkania. 5 sierpnia [1944] Niemcy wyrzucili z domów mieszkańców ulicy Królewskiej – wykorzystanie ludzie jako żywych tarcz podczas próby zdobycia barykady na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ul. Świętokrzyskiej. Potem boh. przebywała na Starym Mieście.
[00:12:05] Podczas okupacji boh. chodziła do szkoły Kowalczykówny i Jaworkówny przy ul. Wiejskiej – przeniesienie na ul. Piękną. Nauka na tajnych kompletach, do wybuchu powstania ukończyła drugą klasę gimnazjum.
[00:13:10] W mieszkaniu przy ul. Królewskiej mieszkały także dwie Żydówki: pani Bregmanowa oraz matka pani Franaszkowej, żony właściciela fabryki na Woli. Pani Bregmanowa miała papiery na nazwisko Paulina Karczewska. Podczas okupacji matka pracowała w Patronacie – opieka nad więźniami i zbiórki funduszy. Powód wezwania matki na gestapo.
[00:17:55] Na Pawiaku więziono ciotkę Stefanię Olszowską, w której domu przy ul. Długiej Niemcy znaleźli tajną drukarnię. Mąż ciotki był ambasadorem w Niemczech, potem w Ankarze – starania o zwolnienie. Stefania Olszowska została zastrzelona na Pawiaku, a jej mieszkanie zapieczętowano. Matka zabrała kilka rzeczy z mieszkania ciotki – próba szantażu. Podczas pogrzebu zastrzelonego w Alejach Ujazdowskich kata Warszawy [Franza Kutschery] usunięto z domów mieszkańców ulicy Królewskiej. Zbiórki harcerskie odbywały się w różnych mieszkaniach, często modelem do bandażowania była młodsza siostra boh.
[00:23:20] Podczas powstania rodzinę odwiedzał ksiądz Kordecki. Stare Miasto podczas powstania. Zadania harcerek z Szarych Szeregów podczas okupacji – zdobywanie informacji o Niemcach. Przyspieszone dorastanie.
[00:26:48] 2 września [1944] rodzina została wywieziona do Pruszkowa i dalej do Niemiec – boh. z matką trafiły do obozu przejściowego we Frankfurcie nad Odrą, potem do obozu pracy w Schneidemühl (po wojnie Piła) – ciężka praca na kolei. Sytuacja boh. i matki, które niczego nie wywiozły z Warszawy. Po wyzwoleniu boh. przebywała w majątku ciotki w Sekursku, gdzie przebywały siostry oraz Paulina Karczewska z córką Basią – wyrzucenie z majątku po reformie rolnej. Rodzina zamieszkała w Warszawie przy ul. Smolnej – wyprawy po wodę. Boh. chodziła do gimnazjum im. Batorego – w 1948 r. zdała maturę, koledzy z klasy maturalnej.
[00:30:48] Żydówki ukrywane w mieszkaniu przy ul. Królewskiej nie wychodziły. Pani Paulina zajmowała się domem, w mieszkaniu była także przedwojenna pokojówka oraz opiekunka młodszej siostry. Utrzymanie rodziny po śmierci ojca – jego sylwetka, praktyka adwokacka. Gry w szachy z aplikantem, urządzenie saloniku, w którym oczekiwali klienci ojca. Wspomnienie psa, który mieszkał w domu. Gdy boh. ukończyła pięć lat, zatrudniono Francuzkę, która uczyła ją francuskiego.
[00:39:26] Znikanie ojca w Wigilię i wizyty Świętego Mikołaja – świąteczne obyczaje, przywiązanie do tradycji. Boh. lubiła chodzić do sklepu z zabawkami – wybieranie lalek w sklepie, umowa z ojcem w sprawie ostatniej lalki. [+]
[00:42:10] Postawa ojca, Leona Nowodworskiego, podczas okupacji – sprawa skreślenia Żydów z listy adwokackiej. We wrześniu 1939 r. planowano w Warszawie międzynarodowy zjazd adwokatów – przygotowania odbywały się w domu boh. Ojciec pisał wiersze, był autorem m.in. poematu o Sekursku.
[00:46:53] Zadania ojca podczas okupacji – prace nad powojenną legislacją i tajne szkolenia aplikantów. Aresztowanie ojca w listopadzie 1939 r. – zawożenie obiadów na Pawiak, sposób ukrywania grypsów. Ojca wypuszczono po interwencji adwokata niemieckiego pochodzenia Edwarda von Wendorffa.
[00:52:48] Matka była przewodniczącą Patronatu, ale była to praca społeczna – symboliczne pierścionki z kratą w miejscu oczka. Rodzinie pomagała ciotka Olszowska. Matka używała imienia Hanna, choć w dokumentach była zapisana jako Irena.
[00:56:08] Przygotowania przed wybuchem wojny. W sierpniu [1939] boh. i siostra przyjechały do Podkowy Leśnej, gdzie przebywała matka z najmłodszą siostrą i tam przeżyto oblężenie Warszawy. Ojciec był w mieście i współpracował z prezydentem Stefanem Starzyńskim.
[00:59:00] W szkole Kowalczykówny i Jaworkówny działały Szare Szeregi – wstąpienie do organizacji. Zastępowa Hanna Czarnocka wyznaczała harcerkom zdania, np. rozpoznanie niemieckich stanowisk w różnych punktach miasta. Strach podczas okupacji.
[01:02:15] Okoliczności śmierci zwolnionej z Pawiaka Stefanii Olszowskiej. Mąż ciotki [Kazimierz Olszowski] był przez kilka lat ambasadorem w Berlinie – starania o jej uwolnienie.
[01:03:53] Boh. poznała Barbarę Marlow w harcerstwie, po wyjściu Basi z getta. Nie wiedziała wtedy, kim jest matka koleżanki. Okoliczności zamieszkania pani Pauliny w mieszkaniu rodziny przy ul. Królewskiej. Basia także mieszkała przy tej ulicy, ale u kogoś innego. Koncerty organizowane przez Patronat w szkole muzycznej. Boh. nie wiedziała, że koleżanka uciekła z getta, na takie tematy wtedy nie rozmawiano.
[01:09:10] Zbiórki harcerskie często odbywały się w mieszkaniu boh., a tajne komplety na Mokotowie – poruszanie się po mieście, zagrożenie łapankami.
[01:11:00] Powstanie w getcie warszawskim. Pracownice Patronatu ukrywały żydowskie dzieci, którym udało się uciec z getta.
[01:12:14] Matka nie zgodziła się, by boh. była w punkcie sanitarnym na Placu Trzech Krzyży, gdzie przydzielono część koleżanek z drużyny – organizacja punktu sanitarnego w mieszkaniu. Szkolenia na potrzeby oczekiwanego powstania. Sytuacja po wybuchu powstania. Wybuch czołgu-pułapki na Podwalu. Po 5 sierpnia 1944 boh. przebywała na ulicy Długiej, potem na Kapitulnej.
[01:16:42] 5 sierpnia Niemcy wypędzili mieszkańców kamienicy przy ulicy Królewskiej 7, w tym babcię boh. i pięcioletnią siostrę – zostawienie dziecka i babci w siedzibie Towarzystwa Zapałczanego, skąd po kilku dniach zabrano je do Pruszkowa. Okoliczności ucieczki z pruszkowskiego obozu i wyjazd do Sekurska. Mieszkańców Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia gnano w stronę Świętokrzyskiej, by byli żywymi tarczami podczas zdobywania powstańczej barykady. Potem Niemcy podpalali opuszczone domy. Zbieranie rannych niemieckich żołnierzy w Ogrodzie Saskim. Dotarcie na Stare Miasto, gdzie rodzina przebywała do 2 września – sytuacja w dzielnicy, pomoc mieszkańców. Kanałami z Placu Krasińskich ewakuowano głównie powstańców. Wsparcie duchowe ze strony księdza Kordeckiego. [+]
[01:26:17] Pod koniec sierpnia próbowano przebić się ze Starego Miasta do Śródmieścia. Ukrywanie się w piwnicach – kłopoty z wodą i żywnością. Cioteczny brat boh., Jan Ciechanowski, będąc na emigracji w Londynie napisał krytyczną książkę o powstaniu, czym naraził się Polonii. Błędy dowódców powstania.
[01:31:47] 2 września boh. była w grupie, która wyszła z ulicy Daniłowiczowskiej – droga do Pruszkowa, warunki w obozie – segregacja. Boh. i matka zostały zakwalifikowane do wyjazdu na roboty. Warunki w podróży do Frankfurtu nad Odrą.
[01:34:15] Obóz pracy w Schneidemühl (obecnie Piła). Boh. pracowała z kilofem na torach kolejowych. Gdy zachorowała, lekarz obozowy wskazał matce lekarza laryngologa, który dał jej skierowanie do szpitala. Warunki w szpitalu. Powrót do pracy – pończochy od żony niemieckiego strażnika. [+]
[01:42:48] Spotkania z niemieckimi żołnierzami podczas podróży więźniów pociągiem. Dzięki staraniom babci boh. i matka została przeniesiona do pracy u bauera, który przed wojną był sąsiadem ciotki. Po wyzwoleniu pojechano do Sekurska – kradzieże popełniane przez sowieckich żołnierzy, wypędzenie z majątku.
[01:47:22] Rodzina wyjechała do Częstochowy, wiosną 1945 r. wrócono do Warszawy i zamieszkano przy ul. Smolnej – odbudowa stolicy. Boh. jako dziecko chciała być właścicielką sklepu z zabawkami, potem zdecydowała, że będzie adwokatem. Maturę zdała w 1948 r. i rozpoczęła studia prawnicze. Od drugiego roku studiów pracowała w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Początki w zawodzie – powód odwołania się do wiceministra Tadeusza Reka. Aplikacja i praca w Zespole Adwokackim nr 18.
[01:54:45] Wspomnienie dziadka Franciszka Nowodworskiego, posła do Dumy Państwowej, adwokata i felietonisty, pierwszego po odzyskaniu Niepodległości prezesa Sądu Najwyższego. Uroczysty pogrzeb dziadka w 1924 r. Ojciec ukończył studia prawnicze w Paryżu, po powrocie do Polski nostryfikował dyplom. Stryjeczny brat dziadka Michał Nowodworski był biskupem płockim. Na początku okupacji palono w kominku aktami sądowymi dziadka Franciszka.
[01:58:58] Boh. pracowała przez cztery lata w archiwum Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, gdzie zajmowała się katalogowaniem dokumentów i fotografii. W 1952 r. ukończyła studia, w 1955 r. zdała egzamin po aplikacji adwokackiej. Razem z boh. egzamin zdawał Stanisław Szczuka. Boh. była adwokatem i radcą prawnym – ostateczny wybór adwokatury. Boh. jest czwartym pokoleniem adwokackim w rodzinie, córka młodszej siostry także była adwokatem, ale zmarła w młodym wieku.
[02:04:55] Matka pani Franaszkowej ukrywała się w mieszkaniu przy ul. Królewskiej. Przed wybuchem powstania wyprowadziła się i przeżyła wojnę, jej córka [Janina Franaszek] zginęła wraz z rodziną podczas rzezi Woli. Sąsiadami w kamienicy byli folksdojcze, ale boh. nie miała z nimi kontaktu.
[02:08:06] Boh. należała do zastępu „Dzięciołów” w drużynie Czarnej Jedynki, miała pseudonim „Dzięcioł”, koleżanka Janina Suchorzewska była „Myszką”. W pierwszych dniach powstania boh. udzielała pomocy rannym.
[02:10:04] Boh. przez 58 lat do 83. roku życia pracowała jako adwokat. Skarga na boh. złożona w ministerialnym Wydziale ds. Adwokatury z powodu nie zapisania się do ZMP – pomoc mecenasa Pocieja, który rozmawiał o przypadku boh. z ministrem Rekiem.
[02:15:15] Aresztowanie jednego z kolegów pracujących w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich – wezwanie boh. do kadr i pytania o ojca.
[02:18:45] Ukrywana w mieszkaniu przy ul. Królewskiej Maria Jamiołkowska była matką Janiny Franaszkowej. Pani Jamiołkowska zamieszkała z rodziną boh., gdy tworzono getto. Bronisława Bregman ukrywała się jako Paulina Karczewska.
[02:21:27] Drugi mąż boh., Jerzy Grohman, pochodził z rodziny łódzkich przemysłowców. Podczas okupacji musiał uciekać z Łodzi, by nie podpisać volkslisty. Po wojnie majątek rodziny został znacjonalizowany, mąż, z zawodu ekonomista, pracował w Związku Kompozytorów Polskich.
[02:23:44] Wieczorem 12 grudnia [1981] boh. była z mężem u znajomych – wojsko na ulicach miasta. Podczas stanu wojennego była członkiem Rady Adwokackiej – spotkania w sądzie, uchwała Rady potępiająca stan wojenny. Po podpisaniu apelu boh. została wezwana „na dywanik”.
[02:28:00] Po wojnie boh. prowadziła drużynę harcerską – powody odejścia. Postrzeganie adwokatów przez peerelowskie władze, rozważania na temat adwokackiej profesji.
[02:31:18] Wezwanie na rozmowę i upomnienie po podpisaniu apelu przez boh.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.