Nowodworska-Grohman Hanna
Hanna Nowodworska-Grohman (ur. 1929, Warszawa) pochodzi z rodziny prawniczej, jest córką znanego przedwojennego adwokata Leona Nowodworskiego. W czasie wojny w jej domu ukrywała się uciekinierka z getta warszawskiego Bronisława Bregman, której jej córka Barbara, była koleżanką Hanny z Szarych Szeregów. W czasie powstania warszawskiego Hanna Nowodworska została wraz z rodziną wyrzucona z mieszkania przy ulicy Królewskiej 7 i wykorzystana przez Niemców jako żywa tarcza podczas nieudanego ataku na barykadę powstańczą przy ulicy Świętokrzyskiej. Do 2 września 1944 roku przebywała na Starym Mieście, opuściła miasto w kolumnie cywili. Z obozu przejściowego w Pruszkowie trafiła do obozu we Frankfurcie nad Odrą, a następnie do obozu pracy w Schneidemühl (obecnie Piła). Po wyzwoleniu ukończyła Liceum im. Stefana Batorego oraz studia prawnicze. Studiując pracowała w archiwum Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, po ukończeniu studiów w 1952 roku i zrobieniu aplikacji w roku 1955 pracowała w Zespole Adwokackim nr 18.
more...
less
[00:00:08] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1929 r. w Warszawie.
[00:00:20] Boh. wywodzi się z rodziny prawniczej. Dziadek po I wojnie światowej był prezesem Sądu Najwyższego, ojciec był adwokatem, w 1939 r. dziekanem Rady Adwokackiej w Warszawie. Boh. miała starszą przyrodnią siostrę, w kwietniu 1939 r. urodziła się młodsza siostra. Rodzina mieszkała przy ul. Nowy Świat 7 – sytuacja podczas okupacji, lektura „Trylogii” przy kominku, w którym palono starymi aktami sądowymi.
[00:03:25] Na początku okupacji ojciec i inni członkowie Rady Adwokackiej musieli się wypowiedzieć w sprawie skreślenia Żydów z listy warszawskich adwokatów. Rada sprzeciwiła się i ojciec został skreślony z listy adwokatów – zdjęcie tabliczki z drzwi, stan zdrowia ojca. [+]
[00:05:20] W listopadzie 1939 r. ojciec został aresztowany i do Bożego Narodzenia przebywał w więzieniu na Pawiaku. Zmarł w grudniu 1941 r. – „milczący” pogrzeb na koszt Państwa Podziemnego. Ojciec w jego strukturach pełnił funkcję przewodniczącego Wydziału Sprawiedliwości. Po śmierci ojca rodzina została wyrzucona z mieszkania – przeprowadzka na ul. Królewską.
[00:08:37] W 1942 r. boh. wstąpiła do Szarych Szeregów i w zastępie „Dzięciołów” przeszła szkolenie na sanitariuszkę. Podczas powstania miała prowadzić punkt sanitarny w miejscu zamieszkania. 5 sierpnia [1944] Niemcy wyrzucili z domów mieszkańców ulicy Królewskiej – wykorzystanie ludzie jako żywych tarcz podczas próby zdobycia barykady na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ul. Świętokrzyskiej. Potem boh. przebywała na Starym Mieście.
[00:12:05] Podczas okupacji boh. chodziła do szkoły Kowalczykówny i Jaworkówny przy ul. Wiejskiej – przeniesienie na ul. Piękną. Nauka na tajnych kompletach, do wybuchu powstania ukończyła drugą klasę gimnazjum.
[00:13:10] W mieszkaniu przy ul. Królewskiej mieszkały także dwie Żydówki: pani Bregmanowa oraz matka pani Franaszkowej, żony właściciela fabryki na Woli. Pani Bregmanowa miała papiery na nazwisko Paulina Karczewska. Podczas okupacji matka pracowała w Patronacie – opieka nad więźniami i zbiórki funduszy. Powód wezwania matki na gestapo.
[00:17:55] Na Pawiaku więziono ciotkę Stefanię Olszowską, w której domu przy ul. Długiej Niemcy znaleźli tajną drukarnię. Mąż ciotki był ambasadorem w Niemczech, potem w Ankarze – starania o zwolnienie. Stefania Olszowska została zastrzelona na Pawiaku, a jej mieszkanie zapieczętowano. Matka zabrała kilka rzeczy z mieszkania ciotki – próba szantażu. Podczas pogrzebu zastrzelonego w Alejach Ujazdowskich kata Warszawy [Franza Kutschery] usunięto z domów mieszkańców ulicy Królewskiej. Zbiórki harcerskie odbywały się w różnych mieszkaniach, często modelem do bandażowania była młodsza siostra boh.
[00:23:20] Podczas powstania rodzinę odwiedzał ksiądz Kordecki. Stare Miasto podczas powstania. Zadania harcerek z Szarych Szeregów podczas okupacji – zdobywanie informacji o Niemcach. Przyspieszone dorastanie.
[00:26:48] 2 września [1944] rodzina została wywieziona do Pruszkowa i dalej do Niemiec – boh. z matką trafiły do obozu przejściowego we Frankfurcie nad Odrą, potem do obozu pracy w Schneidemühl (po wojnie Piła) – ciężka praca na kolei. Sytuacja boh. i matki, które niczego nie wywiozły z Warszawy. Po wyzwoleniu boh. przebywała w majątku ciotki w Sekursku, gdzie przebywały siostry oraz Paulina Karczewska z córką Basią – wyrzucenie z majątku po reformie rolnej. Rodzina zamieszkała w Warszawie przy ul. Smolnej – wyprawy po wodę. Boh. chodziła do gimnazjum im. Batorego – w 1948 r. zdała maturę, koledzy z klasy maturalnej.
[00:30:48] Żydówki ukrywane w mieszkaniu przy ul. Królewskiej nie wychodziły. Pani Paulina zajmowała się domem, w mieszkaniu była także przedwojenna pokojówka oraz opiekunka młodszej siostry. Utrzymanie rodziny po śmierci ojca – jego sylwetka, praktyka adwokacka. Gry w szachy z aplikantem, urządzenie saloniku, w którym oczekiwali klienci ojca. Wspomnienie psa, który mieszkał w domu. Gdy boh. ukończyła pięć lat, zatrudniono Francuzkę, która uczyła ją francuskiego.
[00:39:26] Znikanie ojca w Wigilię i wizyty Świętego Mikołaja – świąteczne obyczaje, przywiązanie do tradycji. Boh. lubiła chodzić do sklepu z zabawkami – wybieranie lalek w sklepie, umowa z ojcem w sprawie ostatniej lalki. [+]
[00:42:10] Postawa ojca, Leona Nowodworskiego, podczas okupacji – sprawa skreślenia Żydów z listy adwokackiej. We wrześniu 1939 r. planowano w Warszawie międzynarodowy zjazd adwokatów – przygotowania odbywały się w domu boh. Ojciec pisał wiersze, był autorem m.in. poematu o Sekursku.
[00:46:53] Zadania ojca podczas okupacji – prace nad powojenną legislacją i tajne szkolenia aplikantów. Aresztowanie ojca w listopadzie 1939 r. – zawożenie obiadów na Pawiak, sposób ukrywania grypsów. Ojca wypuszczono po interwencji adwokata niemieckiego pochodzenia Edwarda von Wendorffa.
[00:52:48] Matka była przewodniczącą Patronatu, ale była to praca społeczna – symboliczne pierścionki z kratą w miejscu oczka. Rodzinie pomagała ciotka Olszowska. Matka używała imienia Hanna, choć w dokumentach była zapisana jako Irena.
[00:56:08] Przygotowania przed wybuchem wojny. W sierpniu [1939] boh. i siostra przyjechały do Podkowy Leśnej, gdzie przebywała matka z najmłodszą siostrą i tam przeżyto oblężenie Warszawy. Ojciec był w mieście i współpracował z prezydentem Stefanem Starzyńskim.
[00:59:00] W szkole Kowalczykówny i Jaworkówny działały Szare Szeregi – wstąpienie do organizacji. Zastępowa Hanna Czarnocka wyznaczała harcerkom zdania, np. rozpoznanie niemieckich stanowisk w różnych punktach miasta. Strach podczas okupacji.
[01:02:15] Okoliczności śmierci zwolnionej z Pawiaka Stefanii Olszowskiej. Mąż ciotki [Kazimierz Olszowski] był przez kilka lat ambasadorem w Berlinie – starania o jej uwolnienie.
[01:03:53] Boh. poznała Barbarę Marlow w harcerstwie, po wyjściu Basi z getta. Nie wiedziała wtedy, kim jest matka koleżanki. Okoliczności zamieszkania pani Pauliny w mieszkaniu rodziny przy ul. Królewskiej. Basia także mieszkała przy tej ulicy, ale u kogoś innego. Koncerty organizowane przez Patronat w szkole muzycznej. Boh. nie wiedziała, że koleżanka uciekła z getta, na takie tematy wtedy nie rozmawiano.
[01:09:10] Zbiórki harcerskie często odbywały się w mieszkaniu boh., a tajne komplety na Mokotowie – poruszanie się po mieście, zagrożenie łapankami.
[01:11:00] Powstanie w getcie warszawskim. Pracownice Patronatu ukrywały żydowskie dzieci, którym udało się uciec z getta.
[01:12:14] Matka nie zgodziła się, by boh. była w punkcie sanitarnym na Placu Trzech Krzyży, gdzie przydzielono część koleżanek z drużyny – organizacja punktu sanitarnego w mieszkaniu. Szkolenia na potrzeby oczekiwanego powstania. Sytuacja po wybuchu powstania. Wybuch czołgu-pułapki na Podwalu. Po 5 sierpnia 1944 boh. przebywała na ulicy Długiej, potem na Kapitulnej.
[01:16:42] 5 sierpnia Niemcy wypędzili mieszkańców kamienicy przy ulicy Królewskiej 7, w tym babcię boh. i pięcioletnią siostrę – zostawienie dziecka i babci w siedzibie Towarzystwa Zapałczanego, skąd po kilku dniach zabrano je do Pruszkowa. Okoliczności ucieczki z pruszkowskiego obozu i wyjazd do Sekurska. Mieszkańców Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia gnano w stronę Świętokrzyskiej, by byli żywymi tarczami podczas zdobywania powstańczej barykady. Potem Niemcy podpalali opuszczone domy. Zbieranie rannych niemieckich żołnierzy w Ogrodzie Saskim. Dotarcie na Stare Miasto, gdzie rodzina przebywała do 2 września – sytuacja w dzielnicy, pomoc mieszkańców. Kanałami z Placu Krasińskich ewakuowano głównie powstańców. Wsparcie duchowe ze strony księdza Kordeckiego. [+]
[01:26:17] Pod koniec sierpnia próbowano przebić się ze Starego Miasta do Śródmieścia. Ukrywanie się w piwnicach – kłopoty z wodą i żywnością. Cioteczny brat boh., Jan Ciechanowski, będąc na emigracji w Londynie napisał krytyczną książkę o powstaniu, czym naraził się Polonii. Błędy dowódców powstania.
[01:31:47] 2 września boh. była w grupie, która wyszła z ulicy Daniłowiczowskiej – droga do Pruszkowa, warunki w obozie – segregacja. Boh. i matka zostały zakwalifikowane do wyjazdu na roboty. Warunki w podróży do Frankfurtu nad Odrą.
[01:34:15] Obóz pracy w Schneidemühl (obecnie Piła). Boh. pracowała z kilofem na torach kolejowych. Gdy zachorowała, lekarz obozowy wskazał matce lekarza laryngologa, który dał jej skierowanie do szpitala. Warunki w szpitalu. Powrót do pracy – pończochy od żony niemieckiego strażnika. [+]
[01:42:48] Spotkania z niemieckimi żołnierzami podczas podróży więźniów pociągiem. Dzięki staraniom babci boh. i matka została przeniesiona do pracy u bauera, który przed wojną był sąsiadem ciotki. Po wyzwoleniu pojechano do Sekurska – kradzieże popełniane przez sowieckich żołnierzy, wypędzenie z majątku.
[01:47:22] Rodzina wyjechała do Częstochowy, wiosną 1945 r. wrócono do Warszawy i zamieszkano przy ul. Smolnej – odbudowa stolicy. Boh. jako dziecko chciała być właścicielką sklepu z zabawkami, potem zdecydowała, że będzie adwokatem. Maturę zdała w 1948 r. i rozpoczęła studia prawnicze. Od drugiego roku studiów pracowała w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Początki w zawodzie – powód odwołania się do wiceministra Tadeusza Reka. Aplikacja i praca w Zespole Adwokackim nr 18.
[01:54:45] Wspomnienie dziadka Franciszka Nowodworskiego, posła do Dumy Państwowej, adwokata i felietonisty, pierwszego po odzyskaniu Niepodległości prezesa Sądu Najwyższego. Uroczysty pogrzeb dziadka w 1924 r. Ojciec ukończył studia prawnicze w Paryżu, po powrocie do Polski nostryfikował dyplom. Stryjeczny brat dziadka Michał Nowodworski był biskupem płockim. Na początku okupacji palono w kominku aktami sądowymi dziadka Franciszka.
[01:58:58] Boh. pracowała przez cztery lata w archiwum Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, gdzie zajmowała się katalogowaniem dokumentów i fotografii. W 1952 r. ukończyła studia, w 1955 r. zdała egzamin po aplikacji adwokackiej. Razem z boh. egzamin zdawał Stanisław Szczuka. Boh. była adwokatem i radcą prawnym – ostateczny wybór adwokatury. Boh. jest czwartym pokoleniem adwokackim w rodzinie, córka młodszej siostry także była adwokatem, ale zmarła w młodym wieku.
[02:04:55] Matka pani Franaszkowej ukrywała się w mieszkaniu przy ul. Królewskiej. Przed wybuchem powstania wyprowadziła się i przeżyła wojnę, jej córka [Janina Franaszek] zginęła wraz z rodziną podczas rzezi Woli. Sąsiadami w kamienicy byli folksdojcze, ale boh. nie miała z nimi kontaktu.
[02:08:06] Boh. należała do zastępu „Dzięciołów” w drużynie Czarnej Jedynki, miała pseudonim „Dzięcioł”, koleżanka Janina Suchorzewska była „Myszką”. W pierwszych dniach powstania boh. udzielała pomocy rannym.
[02:10:04] Boh. przez 58 lat do 83. roku życia pracowała jako adwokat. Skarga na boh. złożona w ministerialnym Wydziale ds. Adwokatury z powodu nie zapisania się do ZMP – pomoc mecenasa Pocieja, który rozmawiał o przypadku boh. z ministrem Rekiem.
[02:15:15] Aresztowanie jednego z kolegów pracujących w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich – wezwanie boh. do kadr i pytania o ojca.
[02:18:45] Ukrywana w mieszkaniu przy ul. Królewskiej Maria Jamiołkowska była matką Janiny Franaszkowej. Pani Jamiołkowska zamieszkała z rodziną boh., gdy tworzono getto. Bronisława Bregman ukrywała się jako Paulina Karczewska.
[02:21:27] Drugi mąż boh., Jerzy Grohman, pochodził z rodziny łódzkich przemysłowców. Podczas okupacji musiał uciekać z Łodzi, by nie podpisać volkslisty. Po wojnie majątek rodziny został znacjonalizowany, mąż, z zawodu ekonomista, pracował w Związku Kompozytorów Polskich.
[02:23:44] Wieczorem 12 grudnia [1981] boh. była z mężem u znajomych – wojsko na ulicach miasta. Podczas stanu wojennego była członkiem Rady Adwokackiej – spotkania w sądzie, uchwała Rady potępiająca stan wojenny. Po podpisaniu apelu boh. została wezwana „na dywanik”.
[02:28:00] Po wojnie boh. prowadziła drużynę harcerską – powody odejścia. Postrzeganie adwokatów przez peerelowskie władze, rozważania na temat adwokackiej profesji.
[02:31:18] Wezwanie na rozmowę i upomnienie po podpisaniu apelu przez boh.
more...
less