Maria Irena Górska-Zajączkowska (ur. 1929, Wilejka) dorastała w Kraśnem nad Uszą, gdzie jej ojciec pracował jako sekretarz nadleśnictwa. W czerwcu 1941 ojciec został aresztowany, a ona z matką, babcią i nianią wywiezione do Kamienia n/Obem na Syberii. Po pięciu latach powrócili (wraz z ojcem) do Polski i zamieszkali w Gorzowie Wielkopolskim. Pani Maria po studiach biologicznych na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu podjęła pracę w poznańskim Ogrodzie Botanicznym. Przepracowała tam 55 lat. W 2008 roku przeszła na emeryturę. Mieszka w Poznaniu.
[00:00:10] Przedstawienie bohaterki – urodziła się w 1929 w Wilejce.
[00:00:24] Losy rodziny przed II wojną, dzieciństwo boh. – ojciec był pracownikiem nadleśnictwa, w 1932 przeniesiono go do Kraśnego nad Uszą – życie codzienne w miasteczku (zakłady pracy, handel) i stosunki narodowościowe – lekcje religii w szkole prowadzone przez księdza, popa i rabina.
[00:02:10] 17 września 1939 – wkroczenie Armii Radzieckiej. Okupacja sowiecka – represje wobec ludności polskiej, aresztowania. Język białoruski językiem wykładowym w szkole.
[00:02:50] Opis deportacji – działanie machiny organizacyjnej podczas wywózek.
[00:03:40] Rodzina została wywieziona podczas czwartej deportacji 20 czerwca 1941 – enkawudziści postawili ojca pod ścianą, nie pozwalając mu na pomoc w pakowaniu, potem wyprowadzili go i ślad po nim zaginął. Reszta rodziny (mama, babcia i niania) dojechała wozem do stacji Usza i została zapakowana do pociągu – opis wagonu.
[00:04:50] Podróż na zesłanie – wyżywienie. Postoje pociągu z dala od stacji, by wywożeni nie mieli kontaktu z miejscową ludnością.
[00:05:55] Przesiadka na statek w Nowosybirsku i podróż do Kamienia nad Obem. Po wyładowaniu władze odebrały zesłańcom polskie dokumenty – matka ocaliła metryki. Spis deportowanych i wybór miejsca zesłania.
[00:07:10] Przyjazd do Zagotskotu [gospodarstwo zajmujące się hodowlą bydła]. Dwie polskie rodziny zamieszkały w baraku kobiety, której mąż był na froncie – warunki mieszkaniowe, pluskwy – przeniesienie się do stajni.
[00:09:15] Życie na zesłaniu: mama zachorowała podczas podróży, a babcia i niania były zbyt stare, więc to boh. pracowała Zagotskocie przy wyrobie kiziaków (nawóz zmieszany ze słomą służący za opał).
[00:10:25] Wyżywienie na zesłaniu – brak owoców, niskie przydziały chleba, wymiana na jedzenie rzeczy zabranych z domu. Głód w 1943 – sroga zima, brak rzeczy na wymianę – zdobywanie produktów żywnościowych.
[00:12:35] Katastrofa podczas przepędzania bydła przez zamarznięty Ob – jedzenie dla zesłańców z naturalnej lodówki. [+]
[00:14:00] Przyjazd męża jednej z deportowanych Polek i pierwsza wiadomość o ojcu.
[00:15:35] Nawiązanie kontaktu z ojcem mieszkającym w Tobolsku i jego przyjazd 30 kwietnia [1943] pierwszym statkiem, który przepłynął rozmarznięty Ob. Zmieniony wygląd ojca.
[00:16:45] Opowieść o pobycie ojca w tobolskim więzieniu – próby zwerbowania go jako donosiciela. Życie po wypuszczeniu z więzienia – próby znalezienia pracy, kłopoty ze zdrowiem.
[00:17:40] Przeniesienie ojca i jego praca w Ptice Kombinacie (hodowla drobiu) – poprawa warunków życia rodziny.
[00:18:35] Wiadomości o Armii Andersa dotarły do zesłańców już po ewakuacji polskiego wojska do Iranu. Werbunek do Armii Berlinga, trudności w dotarciu do formującej się armii zniechęciły część zesłańców.
[00:19:25] W 1945 pozwolono Polakom wrócić do kraju – podczas spisu osób, które mogły wyjechać, należało udokumentować polskie pochodzenie – rodzinie przydały się uratowane metryki.
[00:20:20] Pierwszy transport do kraju ruszył w marcu [1946]. Rodzina wyjechała drugim transportem – droga ciężarówkami do Nowosybirska. Oczekiwanie na wyjazd do Polski. Choroba ojca.
[00:21:30] Wyjazd z Nowosybirska 18 kwietnia [1946]. Podróż w bydlęcych wagonach (były czyste i nie zamykano ich z zewnątrz). Transport skierowano do Szczecinka, potem Dębna Lubuskiego.
[00:22:05] Podczas postoju w Gorzowie (3 czerwca) ojciec udał się do Dyrekcji Lasów Państwowych, gdzie z miejsca dostał pracę. W Urzędzie Repatriacyjnym rodzina otrzymała zapomogę i ubrania. Znalezienie pustego mieszkania – poszukiwanie i zdobywanie mebli.
[00:24:00] Edukacja boh., która pomimo szkoły na Syberii miała duże braki. Nauka łaciny, języka polskiego. Matura w 1949.
[00:25:35] Boh. zdała egzamin na studia we Wrocławiu, ale nie została przyjęta z powodu limitów dla inteligencji – praca w dziale produkcji niedrzewnej Dyrekcji Lasów.
[00:26:50] Egzamin na wydział biologii w Poznaniu – pytania komisji podczas egzaminu ustnego. Przyjęcie na studia.
[00:30:10] Perturbacje z imieniem: Maria – bohaterka dopiero podczas matury dowiedziała się, że ma drugie imię.
[00:31:00] Wymogi uczelni – świadectwo moralności od osób, które nie poszły na studia zaraz po maturze – zdobycie dokumentu z Ministerstwa Sprawiedliwości.
[00:33:05] Zatrudnienie boh., studentki piątego roku, w Ogrodzie Botanicznym kierowanym przez prof. Zygmunta Czubińskiego – praca w ogrodzie do emerytury.
[00:34:50] Praca naukowa (doktorat, zajęcia ze studentami) przerwana po urodzeniu syna. Śmierć rodziców.
[00:35:45] Wspomnienie pierwszego bochenka chleba kupionego w gorzowskiej piekarni Kostusiaka.
[00:36:30] Pogoda na Syberii – podróż ojca z Nowosybirska do Barnaułu podczas buranu.
[00:36:35] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[00:39:00] Przedstawienie rodziców boh. – Antonina Górska z domu Kiewlicz i Antoni Górski. Przed wybuchem wojny ojciec był sekretarzem Nadleśnictwa w Uszy.
[00:39:09] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:39:38tr5487] Więzienie w Kraśnem nad Uszą – wspomnienie pieśni śpiewanych przez więźniów rano i wieczorem.
[00:41:05] Rodzina mieszkała w Kraśnem przy ul. 3 Maja, po drugiej stronie ulicy mieściła się jednostka Korpusu Ochrony Pogranicza. Boh. chodziła do przedszkola wojskowego – objazd ulic konnym wozem i zabieranie dzieci do przedszkola.
[00:41:35] Reakcja dzieci w przedszkolu na wieść o śmierci Józefa Piłsudskiego, stosunek do Marszałka na Kresach. Uroczystości po jego śmierci: defilada, akademia.
[00:42:15] Zgodne życie mniejszości narodowych w miasteczku. Białorusini byli przeważnie rolnikami, Żydzi zajmowali się handlem. Boh. słyszała, że po wojnie zostało w Kraśnem dwoje Żydów. Podczas wywózki Żydzi podchodzili do wagonów i, jeśli strażnicy pozwalali, podawali paczki z jedzeniem. Rodzina boh. wynajmowała mieszkanie w żydowskim domu.
[00:44:40] Sąsiadem rodziny był kapitan KOP, boh. przyjaźniła się z jego córką Wandzią.
[00:46:05] Wspomnienie świąt żydowskich.
[00:45:35] Obchody świąt narodowych: 3 Maja i „podwójne” obchodzenie świąt religijnych – według obrządku katolickiego i prawosławnego.
[00:46:05] Wejście sowietów we wrześniu 1939 – wygląd żołnierzy. Reakcje mieszkańców miasteczka – wielu Żydów witało z radością czerwonoarmistów.
[00:46:45] Boh. lubiła oglądać śluby w cerkwi.
[00:49:20] Niepewność życia pod okupacją sowiecką, aresztowania wśród mieszkańców miasteczka.
[00:49:45] Podczas pobytu rodziny na Syberii przyjechało NKWD i zabrało mamę, babcię i nianię boh. (kobiety wróciły po trzech dniach). Enkawudziści pytali o ojca – gdzie jest, czy walczył w 1920.
[00:51:20] Zesłańcom pomagała miejscowa ludność. Boh. po powrocie do Polski pisała do szkolnych koleżanek-Rosjanek, ale nigdy nie otrzymała odpowiedzi. Jedna z koleżanek chorowała na galopujące suchoty i matka boh. bała się, że córka się od niej zarazi.
[00:52:35] Choroby boh. na zesłaniu: bronchit leczony bańkami.
[00:53:05] Warunki życia na zesłaniu: głód i zimno, do których nie można było się przyzwyczaić. Krótkie syberyjskie lato. Odzież zesłańców: na nogach walonki „pimy” (dwie pary na cztery osoby).
[00:54:30] Skutki głodu – obsesyjne myśli o jedzeniu. Gotowanie zupy z lebiody, dzikiej cebuli, zbieranie szczawiu. Brak owoców, tylko nad brzegami rzek rosła dzika czarna porzeczka (smorodina) i oblepicha [rokitnik]. Choroby wśród zesłańców: szkorbut, ślepota, dur brzuszny – brak leków, nawet w szpitalach. Przywitanie przez władze na zesłaniu: „Polacy mają tu pracować i zdechnąć”.
[00:56:45] Rodzinie udało się zabrać na zesłanie: pościel, ubrania (swoje i ojca), kilka garnków, naczyń. Postawa enkawudzistów podczas pakowania – jeden z nich kazał zabierać wszystko, bo wiedział, że każda rzecz się przyda.
[00:57:55] Boh. zabrała jedynie „Trylogię” Sienkiewicza i z tych książek uczyła się polskiego. Braki materiałów piśmienniczych – pisano na niezadrukowanych kawałkach gazet atramentem z ołówków chemicznych.
[00:58:40] Przedstawienie babci Walerii Kiewlicz i niani Zofii Łukowskiej. Podczas deportacji niania mogła zostać w Kraśnem, ale wolała pojechać na zesłanie z rodziną. Obie kobiety wróciły do Polski i mieszkały w Gorzowie.
[01:00:00] Pierwsza deportacja w lutym 1940 – zabrano wielu leśników, także rodzinę boh. Po przyjeździe do Mołodeczna okazało się, że nie znaleziono zastępstwa w pracy dla ojca i kazano im wrócić do domu. Grupa, którą wywieziono w lutym [1940] trafiła do Kazachstanu – wymiana korespondencji z zesłańcami, wysyłanie im paczek z żywnością.
[01:01:40] Obchody 1 Maja na Syberii – dzieci dostawały po 10 dkg cukierków.
[01:02:02] Po lutowej próbie wywózki rodzina spodziewała się, że zostanie deportowana. Mama ususzyła trochę chleba, który przydał się w podróży.
[01:02:40] Utopienie się bydła w Obie – naturalna lodówka – ojciec chodził do rzeki po mięso. Rozmarzanie rzeki.
[01:04:34] Radość po powrocie taty. Boh. zobaczyła go, gdy schodził z parostatku – powitanie na brzegu. Wygląd taty: wychudzony, spuchnięte nogi.
[01:06:30] Tata po powrocie był bardzo skryty, nie chciał mówić o więzieniu. Dopiero później opowiedział o conocnych przesłuchaniach. Był skazany na 5 lat, wypuszczono go podczas amnestii dla Polaków. Przyjechał do rodziny 30 kwietnia 1943.
[01:08:12] Wiadomość o śmierci gen. Sikorskiego nie dotarła do zesłańców.
[01:08:30] Skupisko Polaków koło Kamienia nad Obem liczyło ok. 700 osób – słaby dopływ wiadomości, brak męża zaufania w Kamieniu – niewielka pomoc z UNRR-y kierowana z Barnaułu i Nowosybirska.
[01:09:10] Zajęcia na zesłaniu – boh. chodziła do szkoły, zimą sprzątała stajnie i obory. Mama i babcia nie pracowały.
[01:10:10] Dzieci w szkole nie bawiły się – pomagały dorosłym w zdobywaniu pożywienia. Koleżanki-Rosjanki nie wiedziały, co to zabawa, brak zabawek w ich domach.
[01:11:30] Narodowości na zesłaniu – Kazachowie, Tatarzy, Niemcy Zawołżańscy – porozumiewanie się z nimi.
[01:12:25] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[01:12:49] Rodzina nie widziała o formowaniu się Armii Andersa. Gdy formowała się Dywizja Kościuszkowska, pojechali tam młodzi ludzie, bo droga była zbyt długa i niepewna dla starszych.
[01:13:44] Uczucie wyobcowania po przyjeździe do Polski – różnice ubioru.
[01:14:35] Uczucie wyobcowania po przyjeździe na studia do Poznania – stosunek poznaniaków do repatriantów. Charakterystyka kresowiaków i poznaniaków – zachowanie koleżanek z Wielkopolski.
[01:16:35] Brak psychicznych śladów zesłania.
[01:17:00] Repatriacja – w Białej Podlaskiej transport został obrzucony kamieniami z powodu powracających Żydów. Reakcje deportowanych.
[01:18:25] Odmienne postawy Rosjan wobec zesłańców Żydów i Polaków.
[01:19:30] Pierwsze wrażenia z Polski – możliwość chodzenia do kościoła, uczestnictwo w pierwszej mszy w Gorzowie.
[01:21:10] Wrażenia z Gorzowa – emocje boh.
[01:22:00] Rodzina nie miała innej możliwości, jak tylko wyjazd na Ziemie Odzyskane. Postawa repatriantów w pierwszych latach po wojnie – obawa przed powrotem Niemców. Poczucie krzywdy z powodu niemożności powrotu do domów na Kresach.
[01:24:30] Wygląd Gorzowa – zniszczone śródmieście, ruiny wokół ocalałej katedry.
[01:25:25] Rodzina zamieszkała w domu przy ul. Mieszka I. Mieszkańcy miasta tuż po wojnie.
[01:26:30] Działalność szabrowników.
[01:27:30] Stosunek mieszkańców miasta do repatriantów.
[01:27:50] Referendum w 1946 – boh. była za młoda, by brać w nim udział.
[01:28:10] Stosunek władzy ludowej do ojca – przesłuchania przez milicję.
[01:28:45] Pisanie życiorysów – podawanie faktu pobytu na zesłaniu w sposób zawoalowany. Naciski, by boh. wstąpiła do partii. Większa swoboda wypowiedzi dopiero w drugiej połowie lat 50. Droga zawodowa – boh. rozpoczęła pracę w 1955 i pracowała przez 55 lat. Stosunek do bycia emerytką.
[01:30:40] Realia studiów w czasach stalinowskich – nakazy pracy po ukończeniu uczelni.
[01:32:05] Reakcje na śmierć Stalina – radość gospodyni domu, w którym mieszkała boh., nadzieja na zmiany.
[01:33:00] Propaganda komunistyczna – uczestnictwo politruków w zajęciach dydaktycznych na uczelni.
[01:34:05] Wydarzenia poznańskie [1956] – zaskoczenie boh. Pochód ludzi z hasłami kierujący się na ul. Kochanowskiego, gdzie była siedziba UB. Boh. idąc do pracy widziała na ul. Dąbrowskiego żołnierzy, którzy opuścili czołg i oddali go cywilom. Strzały w mieście. Refleksja na temat poznańskiego zrywu.
[01:38:30] Powracające sny o pobycie na zesłaniu, wspomnienia buranów. Rola psów: ciągnęły zaprzęgi, a z ich sierści robiono rękawice.
[01:40:20] Opis bujnej syberyjskiej przyrody wczesną wiosną.
[01:42:30] Szkoła na zesłaniu – odcięto boh. guziki od płaszcza, zabrano wstążki, które miała we włosach – bieda mieszkańców Syberii.
[01:44:00] Stosunki w rodzinie – wzajemne relacje mamy i babci oraz babci i ojca. Dziadek Kiewlicz zmarł w czasie I wojny światowej. Dziadkowie Górscy zmarli, gdy ich syn Antoni był dzieckiem – chłopca wychował starszy brat.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.