Górska-Zajączkowska Maria Irena
Maria Irena Górska-Zajączkowska (ur. 1929, Wilejka) dorastała w Kraśnem nad Uszą, gdzie jej ojciec pracował jako sekretarz nadleśnictwa. W czerwcu 1941 ojciec został aresztowany, a ona z matką, babcią i nianią wywiezione do Kamienia n/Obem na Syberii. Po pięciu latach powrócili (wraz z ojcem) do Polski i zamieszkali w Gorzowie Wielkopolskim. Pani Maria po studiach biologicznych na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu podjęła pracę w poznańskim Ogrodzie Botanicznym. Przepracowała tam 55 lat. W 2008 roku przeszła na emeryturę. Mieszka w Poznaniu.
more...
less
[00:00:10] Przedstawienie bohaterki – urodziła się w 1929 w Wilejce.
[00:00:24] Losy rodziny przed II wojną, dzieciństwo boh. – ojciec był pracownikiem nadleśnictwa, w 1932 przeniesiono go do Kraśnego nad Uszą – życie codzienne w miasteczku (zakłady pracy, handel) i stosunki narodowościowe – lekcje religii w szkole prowadzone przez księdza, popa i rabina.
[00:02:10] 17 września 1939 – wkroczenie Armii Radzieckiej. Okupacja sowiecka – represje wobec ludności polskiej, aresztowania. Język białoruski językiem wykładowym w szkole.
[00:02:50] Opis deportacji – działanie machiny organizacyjnej podczas wywózek.
[00:03:40] Rodzina została wywieziona podczas czwartej deportacji 20 czerwca 1941 – enkawudziści postawili ojca pod ścianą, nie pozwalając mu na pomoc w pakowaniu, potem wyprowadzili go i ślad po nim zaginął. Reszta rodziny (mama, babcia i niania) dojechała wozem do stacji Usza i została zapakowana do pociągu – opis wagonu.
[00:04:50] Podróż na zesłanie – wyżywienie. Postoje pociągu z dala od stacji, by wywożeni nie mieli kontaktu z miejscową ludnością.
[00:05:55] Przesiadka na statek w Nowosybirsku i podróż do Kamienia nad Obem. Po wyładowaniu władze odebrały zesłańcom polskie dokumenty – matka ocaliła metryki. Spis deportowanych i wybór miejsca zesłania.
[00:07:10] Przyjazd do Zagotskotu [gospodarstwo zajmujące się hodowlą bydła]. Dwie polskie rodziny zamieszkały w baraku kobiety, której mąż był na froncie – warunki mieszkaniowe, pluskwy – przeniesienie się do stajni.
[00:09:15] Życie na zesłaniu: mama zachorowała podczas podróży, a babcia i niania były zbyt stare, więc to boh. pracowała Zagotskocie przy wyrobie kiziaków (nawóz zmieszany ze słomą służący za opał).
[00:10:25] Wyżywienie na zesłaniu – brak owoców, niskie przydziały chleba, wymiana na jedzenie rzeczy zabranych z domu. Głód w 1943 – sroga zima, brak rzeczy na wymianę – zdobywanie produktów żywnościowych.
[00:12:35] Katastrofa podczas przepędzania bydła przez zamarznięty Ob – jedzenie dla zesłańców z naturalnej lodówki. [+]
[00:14:00] Przyjazd męża jednej z deportowanych Polek i pierwsza wiadomość o ojcu.
[00:15:35] Nawiązanie kontaktu z ojcem mieszkającym w Tobolsku i jego przyjazd 30 kwietnia [1943] pierwszym statkiem, który przepłynął rozmarznięty Ob. Zmieniony wygląd ojca.
[00:16:45] Opowieść o pobycie ojca w tobolskim więzieniu – próby zwerbowania go jako donosiciela. Życie po wypuszczeniu z więzienia – próby znalezienia pracy, kłopoty ze zdrowiem.
[00:17:40] Przeniesienie ojca i jego praca w Ptice Kombinacie (hodowla drobiu) – poprawa warunków życia rodziny.
[00:18:35] Wiadomości o Armii Andersa dotarły do zesłańców już po ewakuacji polskiego wojska do Iranu. Werbunek do Armii Berlinga, trudności w dotarciu do formującej się armii zniechęciły część zesłańców.
[00:19:25] W 1945 pozwolono Polakom wrócić do kraju – podczas spisu osób, które mogły wyjechać, należało udokumentować polskie pochodzenie – rodzinie przydały się uratowane metryki.
[00:20:20] Pierwszy transport do kraju ruszył w marcu [1946]. Rodzina wyjechała drugim transportem – droga ciężarówkami do Nowosybirska. Oczekiwanie na wyjazd do Polski. Choroba ojca.
[00:21:30] Wyjazd z Nowosybirska 18 kwietnia [1946]. Podróż w bydlęcych wagonach (były czyste i nie zamykano ich z zewnątrz). Transport skierowano do Szczecinka, potem Dębna Lubuskiego.
[00:22:05] Podczas postoju w Gorzowie (3 czerwca) ojciec udał się do Dyrekcji Lasów Państwowych, gdzie z miejsca dostał pracę. W Urzędzie Repatriacyjnym rodzina otrzymała zapomogę i ubrania. Znalezienie pustego mieszkania – poszukiwanie i zdobywanie mebli.
[00:24:00] Edukacja boh., która pomimo szkoły na Syberii miała duże braki. Nauka łaciny, języka polskiego. Matura w 1949.
[00:25:35] Boh. zdała egzamin na studia we Wrocławiu, ale nie została przyjęta z powodu limitów dla inteligencji – praca w dziale produkcji niedrzewnej Dyrekcji Lasów.
[00:26:50] Egzamin na wydział biologii w Poznaniu – pytania komisji podczas egzaminu ustnego. Przyjęcie na studia.
[00:30:10] Perturbacje z imieniem: Maria – bohaterka dopiero podczas matury dowiedziała się, że ma drugie imię.
[00:31:00] Wymogi uczelni – świadectwo moralności od osób, które nie poszły na studia zaraz po maturze – zdobycie dokumentu z Ministerstwa Sprawiedliwości.
[00:33:05] Zatrudnienie boh., studentki piątego roku, w Ogrodzie Botanicznym kierowanym przez prof. Zygmunta Czubińskiego – praca w ogrodzie do emerytury.
[00:34:50] Praca naukowa (doktorat, zajęcia ze studentami) przerwana po urodzeniu syna. Śmierć rodziców.
[00:35:45] Wspomnienie pierwszego bochenka chleba kupionego w gorzowskiej piekarni Kostusiaka.
[00:36:30] Pogoda na Syberii – podróż ojca z Nowosybirska do Barnaułu podczas buranu.
[00:36:35] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[00:39:00] Przedstawienie rodziców boh. – Antonina Górska z domu Kiewlicz i Antoni Górski. Przed wybuchem wojny ojciec był sekretarzem Nadleśnictwa w Uszy.
[00:39:09] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[00:39:38tr5487] Więzienie w Kraśnem nad Uszą – wspomnienie pieśni śpiewanych przez więźniów rano i wieczorem.
[00:41:05] Rodzina mieszkała w Kraśnem przy ul. 3 Maja, po drugiej stronie ulicy mieściła się jednostka Korpusu Ochrony Pogranicza. Boh. chodziła do przedszkola wojskowego – objazd ulic konnym wozem i zabieranie dzieci do przedszkola.
[00:41:35] Reakcja dzieci w przedszkolu na wieść o śmierci Józefa Piłsudskiego, stosunek do Marszałka na Kresach. Uroczystości po jego śmierci: defilada, akademia.
[00:42:15] Zgodne życie mniejszości narodowych w miasteczku. Białorusini byli przeważnie rolnikami, Żydzi zajmowali się handlem. Boh. słyszała, że po wojnie zostało w Kraśnem dwoje Żydów. Podczas wywózki Żydzi podchodzili do wagonów i, jeśli strażnicy pozwalali, podawali paczki z jedzeniem. Rodzina boh. wynajmowała mieszkanie w żydowskim domu.
[00:44:40] Sąsiadem rodziny był kapitan KOP, boh. przyjaźniła się z jego córką Wandzią.
[00:46:05] Wspomnienie świąt żydowskich.
[00:45:35] Obchody świąt narodowych: 3 Maja i „podwójne” obchodzenie świąt religijnych – według obrządku katolickiego i prawosławnego.
[00:46:05] Wejście sowietów we wrześniu 1939 – wygląd żołnierzy. Reakcje mieszkańców miasteczka – wielu Żydów witało z radością czerwonoarmistów.
[00:46:45] Boh. lubiła oglądać śluby w cerkwi.
[00:49:20] Niepewność życia pod okupacją sowiecką, aresztowania wśród mieszkańców miasteczka.
[00:49:45] Podczas pobytu rodziny na Syberii przyjechało NKWD i zabrało mamę, babcię i nianię boh. (kobiety wróciły po trzech dniach). Enkawudziści pytali o ojca – gdzie jest, czy walczył w 1920.
[00:51:20] Zesłańcom pomagała miejscowa ludność. Boh. po powrocie do Polski pisała do szkolnych koleżanek-Rosjanek, ale nigdy nie otrzymała odpowiedzi. Jedna z koleżanek chorowała na galopujące suchoty i matka boh. bała się, że córka się od niej zarazi.
[00:52:35] Choroby boh. na zesłaniu: bronchit leczony bańkami.
[00:53:05] Warunki życia na zesłaniu: głód i zimno, do których nie można było się przyzwyczaić. Krótkie syberyjskie lato. Odzież zesłańców: na nogach walonki „pimy” (dwie pary na cztery osoby).
[00:54:30] Skutki głodu – obsesyjne myśli o jedzeniu. Gotowanie zupy z lebiody, dzikiej cebuli, zbieranie szczawiu. Brak owoców, tylko nad brzegami rzek rosła dzika czarna porzeczka (smorodina) i oblepicha [rokitnik]. Choroby wśród zesłańców: szkorbut, ślepota, dur brzuszny – brak leków, nawet w szpitalach. Przywitanie przez władze na zesłaniu: „Polacy mają tu pracować i zdechnąć”.
[00:56:45] Rodzinie udało się zabrać na zesłanie: pościel, ubrania (swoje i ojca), kilka garnków, naczyń. Postawa enkawudzistów podczas pakowania – jeden z nich kazał zabierać wszystko, bo wiedział, że każda rzecz się przyda.
[00:57:55] Boh. zabrała jedynie „Trylogię” Sienkiewicza i z tych książek uczyła się polskiego. Braki materiałów piśmienniczych – pisano na niezadrukowanych kawałkach gazet atramentem z ołówków chemicznych.
[00:58:40] Przedstawienie babci Walerii Kiewlicz i niani Zofii Łukowskiej. Podczas deportacji niania mogła zostać w Kraśnem, ale wolała pojechać na zesłanie z rodziną. Obie kobiety wróciły do Polski i mieszkały w Gorzowie.
[01:00:00] Pierwsza deportacja w lutym 1940 – zabrano wielu leśników, także rodzinę boh. Po przyjeździe do Mołodeczna okazało się, że nie znaleziono zastępstwa w pracy dla ojca i kazano im wrócić do domu. Grupa, którą wywieziono w lutym [1940] trafiła do Kazachstanu – wymiana korespondencji z zesłańcami, wysyłanie im paczek z żywnością.
[01:01:40] Obchody 1 Maja na Syberii – dzieci dostawały po 10 dkg cukierków.
[01:02:02] Po lutowej próbie wywózki rodzina spodziewała się, że zostanie deportowana. Mama ususzyła trochę chleba, który przydał się w podróży.
[01:02:40] Utopienie się bydła w Obie – naturalna lodówka – ojciec chodził do rzeki po mięso. Rozmarzanie rzeki.
[01:04:34] Radość po powrocie taty. Boh. zobaczyła go, gdy schodził z parostatku – powitanie na brzegu. Wygląd taty: wychudzony, spuchnięte nogi.
[01:06:30] Tata po powrocie był bardzo skryty, nie chciał mówić o więzieniu. Dopiero później opowiedział o conocnych przesłuchaniach. Był skazany na 5 lat, wypuszczono go podczas amnestii dla Polaków. Przyjechał do rodziny 30 kwietnia 1943.
[01:08:12] Wiadomość o śmierci gen. Sikorskiego nie dotarła do zesłańców.
[01:08:30] Skupisko Polaków koło Kamienia nad Obem liczyło ok. 700 osób – słaby dopływ wiadomości, brak męża zaufania w Kamieniu – niewielka pomoc z UNRR-y kierowana z Barnaułu i Nowosybirska.
[01:09:10] Zajęcia na zesłaniu – boh. chodziła do szkoły, zimą sprzątała stajnie i obory. Mama i babcia nie pracowały.
[01:10:10] Dzieci w szkole nie bawiły się – pomagały dorosłym w zdobywaniu pożywienia. Koleżanki-Rosjanki nie wiedziały, co to zabawa, brak zabawek w ich domach.
[01:11:30] Narodowości na zesłaniu – Kazachowie, Tatarzy, Niemcy Zawołżańscy – porozumiewanie się z nimi.
[01:12:25] [Przerwa techniczna, wyciemnienie]
[01:12:49] Rodzina nie widziała o formowaniu się Armii Andersa. Gdy formowała się Dywizja Kościuszkowska, pojechali tam młodzi ludzie, bo droga była zbyt długa i niepewna dla starszych.
[01:13:44] Uczucie wyobcowania po przyjeździe do Polski – różnice ubioru.
[01:14:35] Uczucie wyobcowania po przyjeździe na studia do Poznania – stosunek poznaniaków do repatriantów. Charakterystyka kresowiaków i poznaniaków – zachowanie koleżanek z Wielkopolski.
[01:16:35] Brak psychicznych śladów zesłania.
[01:17:00] Repatriacja – w Białej Podlaskiej transport został obrzucony kamieniami z powodu powracających Żydów. Reakcje deportowanych.
[01:18:25] Odmienne postawy Rosjan wobec zesłańców Żydów i Polaków.
[01:19:30] Pierwsze wrażenia z Polski – możliwość chodzenia do kościoła, uczestnictwo w pierwszej mszy w Gorzowie.
[01:21:10] Wrażenia z Gorzowa – emocje boh.
[01:22:00] Rodzina nie miała innej możliwości, jak tylko wyjazd na Ziemie Odzyskane. Postawa repatriantów w pierwszych latach po wojnie – obawa przed powrotem Niemców. Poczucie krzywdy z powodu niemożności powrotu do domów na Kresach.
[01:24:30] Wygląd Gorzowa – zniszczone śródmieście, ruiny wokół ocalałej katedry.
[01:25:25] Rodzina zamieszkała w domu przy ul. Mieszka I. Mieszkańcy miasta tuż po wojnie.
[01:26:30] Działalność szabrowników.
[01:27:30] Stosunek mieszkańców miasta do repatriantów.
[01:27:50] Referendum w 1946 – boh. była za młoda, by brać w nim udział.
[01:28:10] Stosunek władzy ludowej do ojca – przesłuchania przez milicję.
[01:28:45] Pisanie życiorysów – podawanie faktu pobytu na zesłaniu w sposób zawoalowany. Naciski, by boh. wstąpiła do partii. Większa swoboda wypowiedzi dopiero w drugiej połowie lat 50. Droga zawodowa – boh. rozpoczęła pracę w 1955 i pracowała przez 55 lat. Stosunek do bycia emerytką.
[01:30:40] Realia studiów w czasach stalinowskich – nakazy pracy po ukończeniu uczelni.
[01:32:05] Reakcje na śmierć Stalina – radość gospodyni domu, w którym mieszkała boh., nadzieja na zmiany.
[01:33:00] Propaganda komunistyczna – uczestnictwo politruków w zajęciach dydaktycznych na uczelni.
[01:34:05] Wydarzenia poznańskie [1956] – zaskoczenie boh. Pochód ludzi z hasłami kierujący się na ul. Kochanowskiego, gdzie była siedziba UB. Boh. idąc do pracy widziała na ul. Dąbrowskiego żołnierzy, którzy opuścili czołg i oddali go cywilom. Strzały w mieście. Refleksja na temat poznańskiego zrywu.
[01:38:30] Powracające sny o pobycie na zesłaniu, wspomnienia buranów. Rola psów: ciągnęły zaprzęgi, a z ich sierści robiono rękawice.
[01:40:20] Opis bujnej syberyjskiej przyrody wczesną wiosną.
[01:42:30] Szkoła na zesłaniu – odcięto boh. guziki od płaszcza, zabrano wstążki, które miała we włosach – bieda mieszkańców Syberii.
[01:44:00] Stosunki w rodzinie – wzajemne relacje mamy i babci oraz babci i ojca. Dziadek Kiewlicz zmarł w czasie I wojny światowej. Dziadkowie Górscy zmarli, gdy ich syn Antoni był dzieckiem – chłopca wychował starszy brat.
more...
less