Jakub Szadaj (ur. 1948, Gdańsk) – syn Mosze Liska, przedwojennego obywatela Wolnego Miasta Gdańska, polski działacz społeczności żydowskiej, działacz antykomunistyczny w okresie PRL. W latach 1967-68 należał do antykomunistycznej organizacji nazwanej przez SB Gdańską Młodzieżową Grupa Wywiadowczą, za co 3 kwietnia 1968 został aresztowany i skazany na 10 lat pozbawienia wolności. Przebywał w areszcie przy ul. Kurkowej w Gdańsku, potem w zakładach karnych w Mielęcinie i Potulicach. Zwolniony po pięciu latach, otrzymał dwuletnie przymusowe skierowanie do pracy. Wyrokiem Sądu Najwyższego z 15 stycznia 1992 został całkowicie oczyszczony z zarzutów postawionych mu w 1968 r. Jest założycielem i przewodniczącym Niezależnej Gminy Wyznania Mojżeszowego, przewodniczącym oddziału gdańskiego oraz członkiem Prezydium Zarządu Głównego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. W 2005 roku został odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi, w 2008 Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1948 r. w Gdańsku.
[00:01:34] Matka Emmi, urodziła się w Gdańsku. Babcia miała sklep kolonialny, a dziadek był właścicielem cegielni. Babcia została pobita w 1945 r. przez szabrowników i zmarła. Rodzice, sportowcy z zamiłowania, poznali się przed wojną – ojcu zaimponowała dziewczyna, która ćwiczyła na drążku. Podczas wojny matka wyszła za mąż – okoliczności, w których zdecydowała się zostać w Polsce z ojcem boh.
[00:06:10] Ojciec Mosze, przed wojną studiował stomatologię w Gdańsku. Dziadkowie mieli wytwórnię wód gazowanych w Kole. Przed wojną rodzina liczyła ok. 150 osób – wojnę przeżyły cztery osoby. Członkowie rodziny z Warszawy zginęli w powstaniu w getcie oraz powstaniu warszawskim. Śmierć dziadka i jego 10-letniego syna na Rynku w Poznaniu. Ciotka trafiła do Oświęcimia, ponieważ wydała ją koleżanka z klasy. Ojciec pomagał kuzynowi Heńkowi Lisakowi – po latach wujek był w grupie żołnierzy, która ustawiała czołg-pomnik w Gdańsku. [+]
[00:10:52] Ojciec urodził się w Kole w 1910 r., do Gdańska przyjechał na studia. Matka była gdańszczanką, urodziła się w 1919 r. Ojciec miał wyjechać na praktykę dentystyczną do Paryża, ale poznał przyszłą żonę i został w Gdańsku. W Paryżu mieszkał kuzyn, ojciec aktorki Simone Signoret – ojciec miał u nich mieszkać podczas praktyk.
[00:14:40] W obozie ojciec był zapaśnikiem, bokserem. Zabierał boh. na mecze bokserskie – wejście na ring i wygranie walki. Sparing z ojcem.
[00:16:10] Gdańsk pod koniec lat 30. – ojciec był silny i nikt go nie zaczepiał. Rodzice spotykali się w „Złotej karczmie”, na granicy Wolnego Miasta. Ojciec grał w piłkę nożną, był zawodnikiem klubu „Polonia”.
[00:18:54] Matka w czasie wojny wyszła za Szadaja, który zaginął. Po wojnie wyszła za Mosze Liska – boh. urodził się, gdy sąd poszukiwał Szadaja i w urzędzie zapisano dziecko pod nazwiskiem pierwszego męża. Potem okazało się, że Szadaj mieszkał w Niemczech, zmarł w 1962 r. Zawiłe sprawy narodowościowe – matka była Niemką żydowskiego pochodzenia, dziadkowie przeszli na katolicyzm.
[00:21:38] Rodzina matki nazywała się Roeder, nie podejrzewano ich o to, że są Żydami. Spotkanie z gdańszczanką, która pamiętała dziadków boh., od jego babci dostawała lizaki.
[00:24:52] We wrześniu 1939 r. ojciec był sanitariuszem w wojsku, gdy został ranny, pojechał do Gdańska, potem do Koła – dobrowolne pójście do obozu w Oświęcimiu, który dopiero budowano. Ojciec uważał, że w obozie ma szansę na przeżycie. W latach 70. ojciec dowiedział się, że jeden z obozowych strażników, major, stanie przed sądem – list w jego obronie. Okoliczności, w jakich ojciec miał zostać powieszony – postawa majora. Stosunek ojca do Niemców i Niemiec. Podczas wizyty w Niemczech boh. poznał kuzynkę, której ojciec pomógł wyjechać do Niemiec, ratując ją przez czerwonoarmistami. Matka miała jedenaścioro rodzeństwa, kilkoro przeżyło wojnę. Głód lat powojennych. [+]
[00:34:08] W 1945 r. matka została w Gdańsku opiekując się babką pobitą przez szabrowników – przyrodnie rodzeństwo boh. wyjechało do Niemiec. Po przyjeździe ojca matka zdecydowała się zostać w mieście, ale nalegała na sprowadzenie dzieci. Ojciec odziedziczył majątek po zamordowanych krewnych – opinia jego siostry na temat małżeństwa z „Niemką”. Ciotka, Róża Lisek, podobnie jak ojciec przeżyła Oświęcim. Dzięki staraniom szwedzkiego hrabiego [Folke Bernadotte] wyjechała do Szwecji, potem do Palestyny – powody zabójstwa hrabiego.
[00:38:14] W Oświęcimiu ojciec pracował w szpitalu. Niemiecki major, który uratował mu życie, został przez sąd uniewinniony. Traumatyczne wspomnienia z obozu.
[00:41:40] Izraelskie kontakty rodziny synowej boh. W 1968 r. naciskano, by ojciec wyjechał do Izraela, ale boh. był wtedy w więzieniu i ojciec nie wyjechał.
[00:43:37] Okoliczności nawiązania kontaktu z kuzynem-pułkownikiem mieszkającym w Izraelu. Rodzina młodszego syna, Dawida, relacje z synową.
[00:45:35] Ojciec opowiadał dzieciom o pobycie w Oświęcimiu – sceny obozowe. Okoliczności ucieczki z marszu śmierci.
[00:48:40] Ojciec tylko raz odwiedził boh. w więzieniu, ale dbał, by syn miał pieniądze. Rozmowa podczas widzenia.
[00:50:12] Wejście Armii Czerwonej do Gdańska – zachowanie żołnierzy, gwałty na kobietach. Ojciec załatwił matce zaświadczenie po polsku i rosyjsku, że pracuje dla wojska. Boh. wychowywała starsza siostra – wizyty w więzieniu. Siostra brała udział w podpalaniu Komitetu [PZPR], poszukiwana przez SB wyjechała do Niemiec.
[00:53:05] Po wyjściu z obozu ojciec ruszył do Gdańska, by odszukać matkę. Wspomnienie pobytu boh. w więzieniu – rola wizyt dziewczyny. Zachowanie strażnika.
[00:55:05] Boh. poznał Leszka Wróblewskiego, Jerzego Wolszczaka – działalność konspiracyjna młodych ludzi. Ulotki i marzenia o wysadzeniu radzieckiego konsulatu. Rozwieszanie plakatów antyradzieckich w mieście. Grupa miała swój sztandar. [+]
[00:58:55] Autorem plakatu był Leszek Wróblewski, wiersza Wasilek. Rozrzucanie ulotek koło klubu „Żak” – pałowanie studentów. Bójka z milicjantami koło teatru Wybrzeże. [+]
[01:03:17] Zarzuty wobec boh. po jego aresztowaniu 3 kwietnia [1968]. Boh. został przewieziony do Warszawy – zachęta do ucieczki. Członkowie grupy zostali aresztowani na skutek donosu. Przebieg przesłuchania – reakcja na przystawienie pistoletu do głowy. [+]
[01:08:20] Zachowanie kolegów podczas rozprawy – branie winy na siebie. Reakcja kolegi Leszka, gdy boh. bito w więzieniu. Choroby w więzieniu – leczenie w więziennym szpitalu – rada prokuratora. Zachowanie lekarki i pielęgniarek, którym powiedziano, że boh. jest amerykańskim szpiegiem. Pobyt w zakładach karnych w Mielęcinie i Potulicach – tu boh. przebywał w pawilonie dla przewlekle chorych – pomoc lekarki. Grypsowanie, więzienne obyczaje. Zachowanie strażnika na dzień przed zwolnieniem warunkowym. [+]
[01:18:15] Boh. był w więzieniu często karany zabieraniem wypiski i wstrzymaniem widzeń. Należał do grypsujących – traktowanie przez współwięźniów. Warunki w celi zimą. Boh. w więzieniu ważył 42 kg. – wspomnienie ojca, więźnia Oświęcimia. Stan psychiczny po widzeniach z dziewczyną. Pomoc jednego ze strażników. Oczekiwanie przez dwa tygodnie na zwolnienie warunkowe. Po 1989 r. prokurator pracował w banku – boh. powstrzymał kolegę, który chciał mu zaszkodzić. [+]
[01:24:40] Po wyjściu z więzienia boh. zachorował – pobyt w szpitalu zakaźnym, gdzie opiekowała się nim dr Trocha, rokowania lekarzy. Wpływ pobytu w więzieniu na stan zdrowia.
[01:30:10] Ojciec znał sopockiego jubilera Liwszyca – jego poparcie podczas wyborów na przewodniczącego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej – powody rozłamu w Gminie. Sprawa sądowa, którą boh. wygrał.
[01:36:45] Boh. chodził do klasy z Leszkiem Wróblewskim i Jerzym Wolszczakiem – założenie tajnej organizacji – zasady jej działania, sztandar grupy, konspiracyjne zebrania. Plany wysadzenie radzieckiego konsulatu. Antyradzieckie akcje ulotkowe w tramwajach, podrzucanie ulotek do Komitetu. Na boh. doniósł sąsiad, przyjaciel. Powody zapisania się kolegi Wasilka do ZMS. Bójka pod Teatrem Wybrzeże – milicjanci zatrzymywali tramwaje i wyciągali ludzi myśląc, że przyjechali, by brać udział w rozróbie. [+]
[01:43:33] Ojciec po wojnie miał przedsiębiorstwo transportowe – zniszczenie firmy domiarami. Odzyskanie rodzinnego majątku. Rodzice Leszka Wróblewskiego byli w Armii Andersa – szykany po powrocie do Polski. Organizacja nie miała nazwy, ale przez SB została nazwana Gdańską Młodzieżową Grupą Wywiadowczą. Składanie przysięgi na sztandar. [+]
[01:48:50] Boh. najpierw był sądzony z 36 artykułu, potem z 14 małego kodeksu karnego. Organizacja dysponowała trotylem i amunicją, stąd surowe kary. Jerzy Wolszczak był zwolennikiem wysadzenia konsulatu – obawy boh., że podczas akcji ktoś zginie. Boh. był szefem organizacji i dostał najwyższy wyrok – 10 lat – moment jego ogłoszenia. Różnica między pobytem w areszcie i więzieniu. [+]
[01:58:40] Boh. został odznaczony przez prezydenta Kaczyńskiego. Otrzymał także Krzyż Wolności i Solidarności – komentarz wnuczki.
[02:02:50] Propozycja Bogdana Borusewicza, by pomóc uciec na Zachód synowi niemieckiego opozycjonisty – podrobienie wizy. Z akt IPN boh. dowiedział się, że służby wiedziały, że pomaga przerzucać ludzi za granicę – polecenie dla WOP, by go złapać na gorącym uczynku. Incydent na promie z udziałem przyszłej żony. Boh. dowiedział się, że donosił na niego brat chłopaka siostry. [+]
[02:07:55] Stosunki z kościołem – duch ekumenizmu. Spotkania z klerykami w seminarium – przyznanie tytułu „Amicus Noster”. Wieloletnia przyjaźń z księdzem kanclerzem – pewnego dnia w latach 70. boh., właściciel dyskoteki w Sopocie, odwoził księdza – napad na samochód. [+]
[02:15:55] Wiosną 1968 boh. siedział w celi nr 5 aresztu przy ul. Kurkowej. Towarzysz z celi, Górka, okazał się konfidentem i zeznawał potem przeciwko niemu. Przeniesienie do innej celi – kontakt przez ścianę z Bogdanem Borusewiczem. Wspólne działania po wyjściu na wolność. Boh. zaprosił Borusewicza na urodziny, dostał od niego książkę z dedykacją przypominającą miejsce, gdzie się poznali.
[02:18:46] Po wyjściu boh. zajął się interesami, odziedziczył ziemię po ojcu. Matce odebrano majątek rodzinny – zachowanie ubeków, gdy boh. podjął próbę odzyskania.
[02:20:08] Życie w rodzinie dwóch religii. Próba wyswatania boh. z Żydówką. Boh. przyjaźni się z Selimem Chazbijewiczem, przewodniczącym Gminy Muzułmańskiej. Religia w domu rodzinnym – katolicyzm matki i judaizm ojca. Prośba Liwszyca, by ojciec odprawił za niego kadisz. Synom boh. dokuczano jako „Żydom”. Praca zawodowa – czas dla kota. [+]
[02:29:47] Pobyt w areszcie śledczym – „przewinienia” boh. i kary wymierzane przez esbeków oraz strażników. Porównanie aresztu i więzienia. W areszcie siedzieli zatrzymani polityczni, w tym ksiądz, oraz defraudanci. Boh. został rozdzielony z przyjaciółmi. Relacje ze współwięźniami w zakładzie karnym – zachowanie strażników. [+]
[02:35:15] Obecny stan zdrowia boh. – znajomość z antysemitą, który zmienił poglądy.
[02:36:18] Postawa w więzieniu. Po otrzymaniu odznaczenia boh. stanął przed sądem i otrzymał zadośćuczynienie za lata więzienia. Syn-prawnik prowadził sprawy jego nieżyjących kolegów Wróblewskiego, Wolszczaka i wygrał je. Syn miał dostęp do akt boh. – jego reakcja po lekturze. Rozważania na temat współczesnej polityki, stosunek do kościoła katolickiego.
[02:43:00] Znęcanie się nad boh. w więzieniu. Obecny stan zdrowia, aktywność fizyczna.
[02:44:48] Duma synów z przeszłości boh., pewność obranej drogi.
[02:45:40] W więzieniu boh. śnił o wolności, teraz śni mu się więzienie. [+]
[02:47:10] Po wyjściu z więzienia ojciec pomógł boh. założyć własną działalność – satysfakcja z oddania pożyczonych pieniędzy. Boh. prowadził bary i kawiarnię w Operze Leśnej oraz kilka innych lokali. Wspomnienie klubu „Maxim” w Gdyni, interesy z właścicielem Michałem Antoniszynem. Znajomość z „Nikosiem”, który był szkolnym kolegą żony – incydent po zakupie samochodu.
[02:53:40] Ojciec dostał odszkodowanie z Niemiec, ale nie przyjął pieniędzy – pomoc siostrze mieszkającej w Izraelu. Ojciec nie chciał emigrować z Polski. Religie w rodzinie. Ciężar bycia Żydem w Polsce.
[02:58:43] Rozważania o wojennej traumie – sny po opowieściach ojca, strach o niego. Sny ojca o ucieczce z obozu – zachowanie pielęgniarek w szpitalu. Ciężar obozowych przeżyć ojca i pobytu w więzieniu. [+]
[03:01:20] Kłopoty dnia codziennego. Rola księdza Dariusza Ławika. Więzienna trauma. Stan zdrowia boh.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.