Jadwiga Tomaszek z d. Piotrowska (ur. 1928, Brzeżany) w czerwcu 1940 roku została wraz z rodziną wywieziona na Syberię. Wraz ze sformowaną armią gen. Andersa opuściła ZSRRi przez Iran trafiła do Indii, gdzie dzięki pomocy maharadży Digvijaysinhji stopniowo zapominała o koszmarze wojny. W 1943 roku przyjechała do Afryki. Po powrocie do Polski przez wiele lat pracowała w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Po śmierci pierwszego męża wyszła ponownie za mąż za Jerzego Tomaszka, którego poznała w czasie wojny w Indiach.
00:00:10 Autoprezentacja boh. urodzonej w Brzeżanach w 1928 r. w rodzinie zawodowego wojskowego.
00:00:25 Przeprowadzka rodziny do Modlina. Ojciec po przejściu na emeryturę został plenipotentem w majątku hrabiego Smorczewskiego w Tarnogórze. W 1934 r. kupił majątek koło Krzemieńca.
00:01:55 W 1939 r. boh. była z mamą w Tarnogórze. Gdy wybuchła wojna, sztab sanitarny przejeżdżał przez majątek i mama załatwiła przejazd wojskowym transportem do Kowla, gdzie przebywał ojciec. Ostrzeliwanie uciekinierów przez niemieckie samoloty. Z powodu nalotów na Kowel rodzina zamieszkała na przedmieściach.
00:03:40 Wkroczenie Armii Czerwonej 17 września. Ojciec, dowódca garnizonu, został zmuszony do oddania miasta sowietom. Wyjazd grupy żołnierzy z miasta – nocne ostrzeliwanie kolumny przez Ukraińców. W drodze do Włodzimierza Wołyńskiego żołnierze wyrzucali broń, by nie oddać jej Rosjanom – rozbrojenie we Włodzimierzu, gdzie szeregowcom pozwolono odjechać, a oficerów z rodzinami zapakowano do pociągu i okradziono z zegarków. [+]
00:07:13 Rodzina po przyjeździe do Krzemieńca zatrzymała się u wuja – starania ojca o wyjazd do niemieckiej strefy. Podczas próby przejścia przez zieloną granicę ojciec został złapany przez Rosjan, którzy go wypuścili. Mama sprzedając rzeczy na targu dowiedziała się, że majątek rodziny w Stołpcach został zajęty – dostawy żywności od ludzi, którzy zamieszkali w majątku. Rodzina, ostrzeżona przez Żyda-milicjanta o możliwym aresztowaniu ojca, wyjechała do Lwowa, potem do Przemyśla – starania o wyjazd w lubelskie. [+]
00:10:40 Deportacja z Przemyśla na skutek pomyłki enkawudzisty, który pomylił piętra. Podróż towarowym wagonem – warunki higieniczne. Pierwszy kipiatok na stacji w Wołoczyskach. Ojciec uderzył Żyda wpychającego się do kolejki – rozmowa z kierownikiem transportu, który powiedział, że po przyjeździe na miejsce ojciec zostanie aresztowany. Zachowanie kierownika transportu przed przybyciem do Tomska. [+]
00:14:28 Po przyjeździe do Tomska zesłańcy zostali zaprowadzeni do baraków, gdzie dano im deski na zagospodarowanie się – ojciec postawił ścianę i zrobił drzwi. Mama powiesiła w pomieszczeniu obrazek Matki Boskiej – pytania młodego enkawudzisty o Matkę Boską. Rodzice pracowali w tartaku, dzieci zbierały drewno na brzegach Tomu, ale przeganiał je uzbrojony strażnik. Po wypadku ojca tylko mama pracowała – wysokie normy w tartaku, sposoby na dorabianie. Zimą ojciec został wysłany do tajgi, by zaplanować przyszłe zasiewy sowchozu – wyprawa na nartach. Podczas wizyty w bani mama poznała Polkę wywiezioną w latach 30., która czasem przynosiła mamie coś do jedzenia. [+]
00:19:37 Podczas choroby ojca mama pojechała po lekarza do Czeremosznik i dowiedziała się, że są tam polscy lekarze – dr Julian Zamenhof (bratanek Ludwika Zamenhofa) i jego żona Olga Nietupska, która wróciła z mamą i wyleczyła ojca z tyfusu. [+]
00:21:00 Ojciec dostał przepustkę i wybrał się do Tomska do biblioteki. Bibliotekarki pozwoliły mu korzystać z polskich książek leżących w piwnicy. Podczas jednej z wizyt ojciec usłyszał, że w tomskim więzieniu są polscy oficerowie. Po ogłoszeniu amnestii poszedł z gazetą, która zawierała informację o niej, do naczelnika więzienia, który zwolnił więźniów – polskich podchorążych. Wyjazd żołnierzy i rodzin, które wspólnie wykupiły wagon, do Buzułuku. W Nowosybirsku do wagonu przyszli Rosjanie, którzy zaprosili podróżnych na obiad. Podróż wagonem doczepianym do różnych składów, podkradanie jedzenia na stacjach kolejowych. [+]
00:24:20 Po przyjeździe do Buzułuku ojciec został zweryfikowany i skierowany do Kagany, potem Buchary, gdzie była delegatura rządu. W Bucharze ojciec zachorował na czerwonkę i zabrano go do szpitala. Mama przynosiła ojcu jedzenie i pewnego dnia spotkała na korytarzu chorego mężczyznę, który okazał się bratem Piłsudskiego [Kazimierz Piłsudski zmarł w Bucharze 19.12.1941]. W mieście był też drugi brat Jan Piłsudski, który po wojnie zamieszkał w Anglii. W Bucharze zmarł ojciec boh. [13.12.1941], a ona i mama zachorowały – pomoc małżeństwa Zamenhofów. Mama i boh. mieszkały u Uzbeka, a mama dorabiała wróżeniem. Po śmierci ojca Uzbek zorganizował deski, z których zbito trumnę dla ojca. Kazimierz Piłsudski został pochowany w polskim sztandarze, bo nie było desek na trumnę dla niego. W latach 50. koleżanka była w Bucharze, ale po polskim cmentarzu nie było śladu. [+]
00:28:23 Chora mama oddała boh. do polskiego sierocińca, w którym lekarzem był dr Jan Konarski, znajomy Zamenhofów. Na wiadomość o planowanym wyjeździe dzieci do Indii mama pojechała do Aszchabadu na spotkanie z hr. Tyszkiewiczem. Umożliwienie mamie dotarcia do Indii. [+]
00:30:09 Wyjazd w marcu 1942 do Meszhedu z transportem sierot, który zorganizowała Hanka Ordonówna. Droga lądowa do Indii, grupą opiekowali się konsul Tadeusz Lisiecki i dr Jan Konarski. Na granicy indyjskiej dzieci przesiadły się do pociągu, gotowanie posiłków przez kucharza. Przygoda z małpami na stacji kolejowej. Powitanie przez Anglików i Hindusów na dworcu w Delhi – gromadzenie jedzenie przez dzieci. [+]
00:32:58 Przyjazd do Bandry i rozlokowanie dzieci w trzech budynkach nad morzem, w szpitalu pracowała Wanda Ruszczyc, Hanka Ordonówna uczyła dzieci śpiewu. Kilka razy wystąpiła na koncertach w Bombaju, potem z powodu odnowionej gruźlicy wyjechała do Panchgani. [+]
00:35:05 Wyjazd sierocińca do Balachadi, gdzie jesienią przyjechała mama boh. Wigilia – podarki, które przyjechały na wielbłądach. Wspomnienie maharadży Jama Saheba Digvijayasinhaji. Urządzenie baraków w Balachadi, zajęcia dzieci – gra w piłkę. Podczas pobytu dzieci w Bombaju do portu zawinął SS „Kościuszko” i dzieci spędzały czas z marynarzami. Boh. od marynarza-Łotysza dostała zeszyt i pióro, by pisać pamiętnik. Wizyty maharadży w ośrodku dla polskich dzieci. Boh. pomagała kucharce podając dzieciom jedzenie – akcja antyszpinakowa. [+]
00:40:44 Razem z mamą boh. przyjechała mama Jurka Tomaszka (obecnie mąż boh.) – odwiedziny dzieci u matek. Mama miała kontakt z Zamenhofami, którzy przebywali w osiedlu Kondoa w Tanzanii, więc zdecydowano się na wyjazd do Afryki. Rejs do Mombasy, pobyt w obozie przejściowym – wyjazd do Kondoa. W osiedlu nie było szkoły, więc mama wyjechała do Tengeru, gdzie boh. przez rok chodziła do szkoły. Pobyt w obozie w Kidugali, kontakty z miejscową ludnością. Pani Tomaszkowa uczyła dzieci grać na fortepianie. Mama odnalazła brata, który mieszkał w Prudniku i zdecydowała się po wojnie na powrót do Polski – reakcja innych uchodźców.
00:46:10 Reakcja kolejarza na widok bagażu, z którym rodzina wróciła do kraju. Edukacja boh. – dyrektor szkoły kazał nauczycielom obniżać jej stopnie. Po dobrze zdanej maturze boh. chciała zdawać na SGGW, ale „porwana” przez kuzyna spóźniła się na egzamin. Podczas pobytu we Wrocławiu, gdzie w Wyższej Szkole Ekonomicznej można było jeszcze zdawać egzaminy, boh. z koleżanką przez tydzień nocowały na dworcu. Wynajęcie pokoju w mieszkaniu, w którym była melina. Po sfałszowaniu życiorysów boh. i koleżanka zamieszkały w akademiku – oblewanie wodą podpitych klientów lokalu, który mieścił się na dole. Awantura z ubekiem, który wdarł się do pokoju. [+]
00:55:48 Studenckie życie – zabawy w akademiku. Przechodzenie przez piwnice do sali, w której odbywały się płatne zabawy. Boh. miała koleżanki z biednych rodzin, które należały do ZMP.
00:59:45 Po studiach boh. dostała dwuletni nakaz pracy w PKO, potem pracowała w Spółdzielni Mieszkaniowej – pomoc w załatwianiu trudnych spraw. Historia pułkowników, którzy zamienili się żonami i dziećmi oraz ministra, który stał w kolejce. Spotkanie z kucharką Jaroszewiczów, którzy po jej przejściu na emeryturę kupili jej kawalerkę. Spotkanie po latach z kobietą, której boh. pomogła załatwić mieszkanie i spotkanie z dyrektorem w MSW. [+]
01:07:39 Boh. miała kontakt z kolegą z Indii Jurkiem Tomaszkiem, który często bywał w Warszawie. Na początku lat 50. mama i boh. wróciły do swojego przedwojennego mieszkania w Warszawie, mieszkało tam 14 osób, w łazience rezydował prosiak i kogut. Mama i boh. mieszkały przez 10 lat w kuchni. Stan mieszkania po wojnie, ostatnich lokatorów udało się wykwaterować w drugiej połowie lat 60. [+]
01:11:20 Mama pracowała w PKO przy placu Inwalidów, jej koleżanka z pracy zapisała boh. swoje mieszkanie. Refleksja na temat dobrych ludzi spotkanych w życiu. Po śmierci męża boh. wyszła za Jerzego Tomaszka – wyjazdy za granicę.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
01:14:39 Ojciec był piłsudczykiem, ale boh. była zbyt mała, by pamiętać uroczystości związane ze śmiercią Marszałka. Nastroje przed wybuchem wojny – hasła propagandowe, które nie stały się rzeczywistością, nadzieje na szybki koniec wojny.
01:17:07 Deportacja w czerwcu 1940 r., warunki w podróży. Rodzina w chwili wywózki miała dwie walizki z rzeczami – chleb od właściciela mieszkania, w którym rodzina się zatrzymała – enkawudzista nie miał ich na liście, ale i tak rodzina została zabrana. Zachowanie ludzi w wagonie, refleksja na temat głodu. W tartaku były wyśrubowane normy i zesłańcy nie byli w stanie ich wykonać, mama sprzedawała rzeczy przywiezione z Polski. Kary za niestawienie się w pracy.
01:21:15 Zachowanie strażników podczas podróży. Zesłańcy nie wiedzieli, dokąd jadą, ciasnota w wagonie spowodowana rzeczami, które ludzie mieli ze sobą. Rodzina boh. została deportowana w połowie czerwca – jazda podczas upałów. W transporcie było wielu Żydów. Mąż przyjaciółki, Żyd, został deportowany, a jego rodzina przebywająca w Polsce została zamordowana.
01:26:26 Boh. wiele lat po wojnie oprowadzała po mieście Żyda, którego rodzina przed wojną miała sklep na Pradze – odwiedziny w sklepie. Wyjazd na cmentarz żydowski. Propozycja, by boh. zawiozła do Siedlec Żydów, którzy chcieli zobaczyć swój dom – ich obawy przed podróżą bez „obstawy”. Reakcja boh. na antysemickie zachowanie w tramwaju. [+]
01:32:33 Przyjaciółka boh. wyszła za Żyda i wyjechała do Izraela. W 1964 r. boh. pojechała ją odwiedzić – rozmowy z Żydami o Polakach. Spotkanie z weterynarzem, polskim Żydem, który przed wojną nie mógł studiować w Polsce z powodu limitu miejsc dla Żydów i wyjechał na studia do Francji. Polscy Żydzi spotykali się, by wspólnie rozmawiać i pisać po polsku. Kwiaty od znajomego, któremu boh. pomogła w Polsce. [+]
01:36:35 Ojciec kupił majątek koło Krzemieńca, wokół mieszkali Ukraińcy, którym ojciec pożyczał maszyny rolnicze. Podczas sowieckiej okupacji nikt nie zdradził, że ojciec jest pułkownikiem Wojska Polskiego. Teściowa kuzyna jako jedyna z rodziny przeżyła rzeź na Wołyniu. Ludzie, którzy zajęli majątek rodziny, przynosili mamie produkty żywnościowe. Współczesny wyjazd do Stołpców – boh. nie odnalazła śladów swojego domu.
01:40:20 Rodzina na zesłaniu mieszkała w Czeremosznikach (obecnie dzielnica Tomska). Zamieszkanie w pustych barakach, stanie w kolejkach po chleb – boh. pobiła chłopaka z grupy, która ją zaczepiała. Wizyty enkawudzistów w baraku, młodszy pytał o Matkę Boską, a starszy rozmawiał z ojcem o polityce. [+]
01:43:15 Trudności życia na zesłaniu: głód, zimno i wszy. Możliwość wyjazdu dzięki Andersowi.
01:44:44 Boh. czytała książki, które ojciec przynosił z biblioteki w Tomsku – wrażenia po lekturze Słowackiego. Codzienne zajęcia: stanie w kolejkach, sprzątanie. Mama zrobiła ogródek koło baraku. Wyjazd do sowchozu – tu rodzina mieszkała w domu z Polakami wywiezionymi w latach 30. – wspólne Boże Narodzenie. Wyjazdy do Tomska oddalonego o 20 km. Burze na Syberii. Zbieranie grzybów i jagód w tajdze.
01:48:45 Pan Plater, jeden z ocalonych przez ojca z tomskiego więzienia, przywiózł do Buchary żołd dla niego, ale ojciec tego dnia zmarł i mama nic nie dostała. Ciotka boh. spotkała w obozie w Teheranie dziewczynę, której Plater dał na przechowanie biżuterię – podejrzenie sprzeniewierzenia pieniędzy, w tym kwoty, która należała się ojcu. Jan Plater został potem aresztowany przez Rosjan.
01:52:59 Podczas pobytu w sowchozie ojciec pracował, a boh. z mamą chodziły do tajgi po grzyby i jagody. W Czeremosznikach, gdzie obydwoje rodzice pracowali, boh. zbierała nad rzeką drewno na opał. Boh. nie chodziła do rosyjskiej szkoły, ale rodzice uczyli ją w domu.
01:55:00 Przed wyjazdem rodziny złożyły się i wykupiły wagon, który doczepiano do różnych pociągów – dwutygodniowa podróż.
01:55:55 Wigilia obchodzona wspólnie z polską rodziną: dania na stole, śpiewanie kolęd.
01:57:03 Przywitanie dzieci w Delhi przez Anglików i Hindusów, zabawy na plaży. Wyjazd do Indii w 1985 i współcześnie – zmiany zachodzące w kraju. Boh. jako dziecko bywała w pałacu maharadży.
01:59:51 Mama boh. i pani Tomaszkowa wyjechały do Afryki z powodu księdza Franciszka Pluty. [prośba świadka o nieupublicznianie tej wypowiedzi]
02:01:50 W sierocińcu była hrabina z czwórką dzieci. Boh. chorowała na malarię i zabrano ją do szpitala, pojechała z nią hrabina znająca angielski – zaproszenie na kolację, konfuzja hrabiny, która zapomniała, które sztućce do czego służą. [+]
02:03:22 Wpływ doświadczeń zesłania na dzieci przebywające w Indiach. Sierociniec wyjechał ze Związku Radzieckiego w marcu 1942, przez miesiąc dzieci przebywały w Meszhedzie, potem pojechano do Indii. Rodzina wyjechała do Afryki wiosną 1943 r. – pobyt w Kondoa i Kudugali.
02:06:10 Złe traktowanie miejscowej ludności w Indiach i Afryce przez Anglików. Jedna z Polek w Kidugali miała wyjść za lekarza pochodzącego z Madagaskaru – traktowanie pary w hotelu. Podział w autobusach na część dla białych i czarnych. [+]
02:07:48 Różnice między organizacją życia w Afryce, gdzie przebywały rodziny i w Indiach, gdzie były sieroty. Życie kulturalne w Afryce. W Indiach istniał zespół taneczny, w którym pani Tomaszkowa akompaniowała na fortepianie. W Afryce pani Tomaszkowa dostała fortepian i dawała lekcje gry na instrumencie.
02:09:38 Wspomnienie postaci maharadży. Po przyjeździe dzieci do Aszchabadu spalono wszystkie rzeczy i wydano dzieciom nowe ubrania – wszechobecna wszawica.
02:11:20 W Kidugali był ewangelicki kościół, uczestnictwo w mszach. Patriotyzm uchodźców, podtrzymywanie przez nich tradycji. Boh. należała do harcerstwa w Indiach i Afryce. Powody przywiezienia Polaków do Afryki i Indii, działalność sierocińca w Valivade.
02:14:28 Koniec wojny – rozczarowanie uchodźców, którzy wraz z utratą ziem na wschodzie stracili swoje domy. Większość Polaków z Afryki nie wróciła do kraju.
02:15:15 Boh. poznała w Indiach przyszłego męża. Zamenhofowie zaprosili mamę i panią Tomaszkową do Afryki pisząc, że są rodziną. Wspólne mieszkanie w Afryce z panią Tomaszkową i Jurkiem.
02:17:05 Przedstawienie pary boh.: Jadwigi i Jerzego Tomaszków. Spotkanie w Indiach, gdy do sierocińca przyjechały ich matki – początki znajomości. Spotkania po powrocie do Polski. Wspólne doświadczenia podwalinami udanego związku.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.