Józef Caban (ur. 1915, Łaszew) – przed wybuchem II wojny światowej działał w Stronnictwie Narodowym (koło w Wieluniu). W 1937 roku przebywał na emigracji zarobkowej w III Rzeszy. Od marca 1938 roku odbywał zasadniczą służbę wojskową w 78.pułku piechoty. Podczas kampanii wrześniowej 1939 walczył w bitwie pod Mławą i w obronie Warszawy, gdzie został ranny. Po klęsce wrześniowej trafił do niewoli niemieckiej, z której zbiegł. Okupację niemiecką spędził w pow. wieluńskim, gdzie podjął pracę zarobkową. W 1945 roku wyjechał na Ziemie Odzyskane. Jako osadnik wojskowy osiedlił się w Pałówku koło Słupska, gdzie mieszka do dzisiaj.
[00:00:07] Boh. urodził się w sierpniu 1915 r. w Łaszewie (pow. wieluński).
[00:00:28] Ucieczka do Niemiec, gdzie była sezonowa praca w rolnictwie. Pobyt w więzieniu po powrocie do Polski za nielegalne przekroczenie granicy.
[00:01:38] Powołanie do wojska w 1928 r. [1938], boh. był telegrafistą w jednostce w Baranowiczach.
[00:02:24] Mobilizacja alarmowa jednostki w marcu 1939 – wyjście z koszar. Od marca do września boh., rezerwiście, nie wypłacono żołdu i wraz z dwoma kolegami radiotelegrafistami objeżdżał okoliczne wioski, spanie w stogach. Dobrowolny wybór oddziału przez rezerwistów, także w czasie wojny. [+]
[00:05:50] Droga przez Puszczę Białowieską do Modlina, przyjście do Warszawy. Walki w stolicy we wrześniu 1939. Ostrzelanie budynku w okolicach cmentarza żydowskiego – zranienie boh.
[00:07:22] Boh. był w szpitalu św. Łazarza, ale nie został opatrzony – ucieczka przed bombardowaniem szpitala. Jednostka, w której służył boh. stacjonowała na ul. Św. Wincentego. Kapitulacja miasta.
[00:08:17] Boh. nie mógł wrócić do domu, bo z okolicy wywożono na roboty do Niemiec. Próba wysiedlenia mamy pomimo dokumentu od brata, mieszkającego w Niemczech, który pozwalał jej na pozostanie w domu. Powrót mamy z obozu dla przesiedleńców w Wieluniu. [+]
[00:09:56] Ojciec zmarł, gdy boh. był w wojsku w Baranowiczach. Ojciec był żołnierzem armii carskiej, walczył podczas wojny rosyjsko-japońskiej i przez 11 miesięcy przebywał w japońskiej niewoli – warunki pobytu, wyjazdy żołnierzy pochodzenia żydowskiego do Stanów Zjednoczonych. Ojciec wrócił do domu, a potem wyjeżdżał do pracy do Niemiec.
[00:11:35] Sytuacja biedoty przed wojną – żebracy wchodzili do domów i oferowali odmówienie modlitwy za jedzenie. Zarobki niewystarczające na życie. [+]
[00:13:04] Boh. starał się podczas okupacji uniknąć wywiezienia na roboty do Niemiec.
[00:13:30] Brak możliwości wzięcia udziału w Powstaniu Warszawskim. Podczas oblężenia stolicy w 1939 r. warszawiacy ukrywali broń.
[00:14:01] Zdawanie broni w Ogrodzie Zoologicznym, boh. oddał karabin z ostatnim pociskiem i odwiedzionym kurkiem. [+]
[00:15:11] Zakopywanie przez warszawiaków broni krótkiej. [+]
[00:15:37] Kolega boh., strzelec, walczył na przedpolach stolicy – pożegnania z boh.
[00:16:34] W bitwie pod Mławą boh. strzelał do niemieckich samolotów – wzięcie do niewoli podporucznika Luftwaffe, który wyskoczył z płonącego samolotu. [+]
[00:17:40] Boh. zamieszkał na Ziemiach Zachodnich w 1945 r., samopoczucie w wieku 104 lat, opieka córki i zięcia.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[00:19:20] Boh. pracował a Niemczech na roli – warunki pracy, przerwy na posiłki. Porównanie z warunkami pracy robotników sezonowych w Polsce – ciężka i nisko płatna praca kosiarzy, wysokie dzienne normy.
[00:21:20] Zarobki boh. w Niemczech – ceny krów w Polsce. [+]
[00:22:21] Przejście do Niemiec przez zieloną granicę, przeprawa grup ludzi przez Prosnę. Odbieranie robotników z karczmy przez niemieckich gospodarzy, traktowanie Polaków przez Niemców. Zachowanie polskich i niemieckich służb granicznych. [+]
[00:24:16] Warunki pracy w Polsce (w majątku konsula vel Grudziądz), zupa ze wspólnego kotła. Zachowanie właściciela majątku wobec robotników – porównanie z zachowaniem niemieckiego właściciela gospodarstwa.
[00:26:03] W majątku vel Grudziądza boh. otrzymywał wypłatę co miesiąc, w innych majątkach wypłacano pieniądze, gdy robotnik na zimę wyjeżdżał – okazje do nadużyć.
[00:27:30] Służba wojskowa, wyżywienie w koszarach – wybredni poznaniacy.
[00:29:17] Boh. dostał krótki karabinek. Po ukończeniu szkolenia strzelca wyborowego sierżant łącznościowiec zabrał go do siebie. Obsługa aparatu radiowego.
[00:31:20] Fala w Ludowym Wojsku Polskim – boh. nie zetknął się z tym przed wojną.
[00:32:50] Wyżywienie podczas kampanii wrześniowej, brak bielizny na zmianę. Boh. służył w 78 Pułku Piechoty.
[00:33:50] Reakcja żołnierzy na sytuację na Litwie i Zaolziu, stan gotowości w wojsku. Odprowadzanie rezerwistów na stację kolejową przez rodziny – pożegnania wśród krzyków i płaczu. [+]
[00:36:12] Mieszkańcy Nowogródczyzny, osadnicy wojskowi, obawiali się konfliktu ze Związkiem Radzieckim. Bieda miejscowej ludności (Białorusinów), ich służba w Wojsku Polskim.
[00:37:48] Kampania wrześniowa – pułk boh. nie przystąpił do walki na froncie, wycofywanie się spod Mławy za 80 Pułkiem Piechoty.
[00:39:50] Złapanie przez żandarmerię grupy dezerterów i wysłanie ich z powrotem na front.
[00:40:50] Przymusowy pobór do wojska.
[00:41:47] [Przed wojną] boh. należał do Stronnictwa Narodowego. Obwinianie Żydów o zabieranie miejsc pracy i inne niegodziwości wobec Polaków. Akcje antysemickie – oklejanie kartkami z inwektywami klientów żydowskich sklepów, w których było taniej niż w polskich. [+]
[00:44:26] Wielu kolegów i znajomych boh. wstąpiło do Stronnictwa Narodowego, ale byli i tacy, którzy nie chcieli tam należeć.
[00:45:12] Wybijanie szyb w żydowskich domach. W Łaszewie mieszkało osiem żydowskich rodzin – mieszkańcy okolicznych wsi zniszczyli żydowskie domy i wypędzili ich mieszkańców do Wielunia. Boh. trafił do więzienia za udział w akcjach antyżydowskich. [+]
[00:46:18] We wsi mieszkał były żołnierz Legionów, który podburzał mieszkańców przeciwko Żydom.
[00:46:55] Boh. uczestniczył w zjazdach Stronnictwa Narodowego. Narodowiec, ksiądz Stanisław Guzik, prowadził działalność duszpasterską w czasie niemieckiej okupacji.
[00:47:58] Po kapitulacji Warszawy zostawiano broń w Ogrodzie Zoologicznym.
[00:49:05] Moment kapitulacji stolicy: cisza, woda płynąca ulicami, trupy koni. Boh. uciekł z pociągu w Kępnie – złapanie przez Niemców i wypuszczenie po okazaniu dokumentu, że był w Warszawie. Dobrowolne wyjazdy na roboty do Niemiec.
[00:52:26] Okupacja niemiecka – kartki żywnościowe. Rozważania na temat pracy.
[00:53:40] Ostatnie miesiące wojny – boh. wraz z innymi mieszkańcami został zabrany do kopania okopów i rowów przeciwczołgowych przed nadciągającą Armią Czerwoną.
[00:55:15] Wyzwolenie przez Armię Czerwoną, żołnierz radziecki „paskud zarośnięty” chciał zastrzelić boh., bo wziął go za Niemca. [+]
[00:56:23] Spotkanie z dwoma czerwonoarmistami w domu, mama poczęstowała ich chlebem i dlatego nie zabrali boh. zegarka. Kradzieże dokonywane przez radzieckich żołnierzy idących za frontem. [+]
[00:58:05] Większa dyscyplina po oddaleniu się frontu, żołnierze już nie wchodzili do domów.
[00:58:45] Spotkanie czerwonoarmisty, Ukraińca, który mieszkał nad Morzem Czarnym i wspominał rodzinny dom.
[00:59:55] Podróż na Pomorze w lipcu 1945 r. – jazda pociągiem pełnym ludzi, którzy siedzieli także na dachu. Przyjazd do Sławna, skąd rozjeżdżano się po okolicznych wsiach i zajmowano poniemieckie gospodarstwa, które rozdzielał sołtys wsi – boh. trafił do Pałówka i tu zajął gospodarstwo. Przed przyjazdem na Pomorze boh. chciał się osiedlić w innym miejscu, ale nie spodobał mu się górzysty teren. [+]
[01:02:08] Wyjazd po ciężarną żonę, po śmierci niemowlęcia rodzina wyjechała do Pałówka – rozróba we wsi. Boh. razem z żoną podjęli decyzję o pozostaniu w Pałówku. Odległość od sąsiadów. [+]
[01:05:28] Zachowanie żołnierzy radzieckich, boh. czuwał nocami, bo bał się napaści.
[01:06:40] Stosunek władz do rolników: „pracuj i oddaj” - dostawy obowiązkowe. [+]
[01:07:53] Czasy gomułkowskie – rozmowa z sekretarzem powiatu sławińskiego o wielkości kontyngentu. [+]
[01:09:05] Jedna z mieszkanek Staniewic wskazała gospodarzy, którzy mieli nadwyżki zboża. [+]
[01:09:48] Namawianie, by boh. donosił na sąsiadów – i jego odpowiedź. [+]
[01:10:55] Obowiązek szkolny przed wojną, sytuacja dzieci z biednych rodzin, które nie miały odpowiednich ubrań ani książek. Grono pedagogiczne – młoda nauczycielka i jej kłopoty ze starszymi uczniami. [Wzruszenie boh.]
[01:13:23] Boh., podobnie jak wielu sąsiadów, należał do ZBOWiD-u. Wykluczenie ze Związku żołnierzy Armii Andersa oraz uczestników kampanii wrześniowej, w tym boh. Kłopoty z przewodniczącym Związku w Słupsku. Przyznanie zasiłku kombatanckiego w Koszalinie.
[01:16:55] Przedstawienie rodziców: Julianna i Jan Caban. Boh. miał trójkę rodzeństwa. Rodzice jeździli do pracy do Niemiec, za zarobione pieniądze kupili ziemię i zbudowali dom.
[00:17:45] Próba wysiedlenia matki podczas wojny. Mąż jednej z sióstr walczył pod Monte Cassino, po wojnie nie chciał wracać do kraju i zamieszkał we Francji. Losy pozostałych członków rodziny i córek boh.
[01:21:36] Boh. zaczął pracować na roli jako siedemnastolatek. Ciężka praca – boh. nie ma dobrych wspomnień z młodości.
[01:22:39] Boh. raz przeszedł przez zieloną granicę, by pracować w Niemczech. Pytanie sędziego w wojsku: po co boh. jeździł za granicę? Osiem dni aresztu za nielegalne przekroczenie granicy.
[01:24:14] Nielegalne przejście grupy Polaków przez granicę na Prośnie, opłacenie przewodnika, zachowanie polskiej straży granicznej. Ośmiodniowy pobyt w areszcie. Polskie władze wojskowe wiedziały, że boh. był w Niemczech, ponieważ wypełniał dokumenty w konsulacie, by móc legalnie przesłać pieniądze do kraju. Kurs marki niemieckiej.
[01:27:18] Boh. rozpoczął służbę wojskową w 1938 r.
[01:28:03] Udział w manewrach na Nowogródczyźnie w 1939 r. Refleksje na temat pobytu w wojsku.
[01:29:10] Powody wstąpienia przez boh. do Stronnictwa Narodowego. Wypędzenie Żydów z Łaszewa – nie brali w tym udziału mieszkańcy wsi, tylko obcy ludzie. Boh. siedział w więzieniu na skutek żydowskiego donosu, warunki w więzieniu. Spotkanie ojców aresztowanych mężczyzn z Żydówką. Wygnani Żydzi nie wrócili do Łaszewa.
[01:31:58] Bezrobocie w Wieluniu, wielu mieszkańców sympatyzowało ze Stronnictwem Narodowym. Uwięzienie dziewięciu członków SN (w tym boh.) za dokuczanie Żydom. Szefem Stronnictwa we wsi był Pietraszewski.
[01:33:27] W czasie okupacji niemieckiej członkowie Stronnictwa Narodowego nie przeprowadzali akcji antyżydowskich.
[01:34:04] Boh. należał do Armii Krajowej, specyfika działania na terenie zajętym przez osadników niemieckich. W Łaszewie zamieszkali Niemcy z Besarabii – ich wygląd, zabranie młodzieży do armii, potem Niemcy znad Morza Czarnego – wspólne nocne warty, pilnowanie wsi przed partyzantami. [+]
[01:37:04] Boh. spędził okupację w Łaszewie. Wywożenie mieszkańców wsi na Ukrainę i do Francji. Próba wywiezienia matki, ukrywanie się boh.
[01:38:24] Ucieczka z domu z młodszym bratem, gdy Niemcy mieli wywozić mieszkańców wsi. Stan domu po powrocie – plomba na drzwiach. Powrót do domu po zwolnieniu matki i siostry. Boh. pracował dla niemieckiej firmy robiącej koszyki, relacje z komisarzem gminy, Wróblem, Ślązakiem z pochodzenia. [+]
[01:40:11] Boh. nadzorował grupę osób, która kopała okopy, ucieczka Niemców.
[01:41:57] Po kapitulacji Warszawy [w 1939] boh. szedł w kolumnie polskich jeńców do Skierniewic, przejście między niemieckimi żołnierzami. Koncentracja niemieckich oddziałów w 1941 r. przed atakiem na Związek Radziecki. Boh. miał kolegów-robotników, Niemców – ich postawa względem Polaków. Hitlerowskie i stalinowskie wychowanie. [+]
[01:44:00] Pobyt polskich żołnierzy w obozie przejściowym w Skierniewicach – wypuszczanie szeregowców, dokumenty na drogę. Boh. wracał do domu pociągiem razem z innymi żołnierzami – ucieczka z wagonu.
[01:46:15] Bombardowanie Wielunia we wrześniu 1939 r. Podejrzenie mieszkańców, że Wiergos, właściciel zakładu produkującego alkohol, wskazał Niemcom żydowskie ulice.
[01:47:47] Żydzi w Wieluniu podczas okupacji niemieckiej – działalność zakładów rzemieślniczych. Wywiezienie Żydów do getta.
[01:49:30] Boh. pilnował ogrodu wójta w sąsiedniej wsi Jajczaki – jego reakcja na prośbę Żydówki o jabłka. Kilka dni później Żydówka szukała boh. w Łaszewie. [+]
[01:52:20] Wypas krowy Szymańskiego w sadzie, pokątna sprzedaż jabłek, oskarżenie krowy o zjedzenie jabłek. [+]
[01:54:00] Wydanie komisarzowi Wróblowi Żydów, ukrywających się w ziemiance w lesie – obrzucenie przez niego ziemianki granatami.
[01:55:30] Ucieczka Niemców i Polaków pracujących w niemieckich firmach przed frontem. Wyjazd komisarza Wróbla, który spotkał znajomych ze wsi we Wrocławiu i oddał klucze do pustej kasy w gminie.
[01:56:36] Znajomy, który czekał we Wrocławiu na konia opowiadał, że hitlerowiec Wróbel się zastrzelił. Strzelanie przez Wróbla do Żydów.
[01:58:22] Boh. nie słyszał, by w jego stronach ktoś pomagał Żydom. Refleksja na temat Żydówki, która szukała boh.
[01:59:20] Po upadku Powstania Warszawskiego we wsi nie było uchodźców ze stolicy.
[01:59:40] We wsi słychać było odgłosy bombardowania Warszawy podczas Powstania.
[02:00:20] Podczas oblężenia Warszawy w 1939 r. boh. był na Pradze – ukrywanie się ludności cywilnej w piwnicach, opuszczone mieszkania, puste sklepy. Ucieczka ludności żydowskiej z miasta.
[02:01:52] Spotkanie z rozwódką, która pytała boh., jakich używa kremów. [+]
[02:03:08] Podczas obrony Warszawy boh. wziął do kieszeni kremy z opuszczonej perfumerii i z nimi przyjechał do Łaszewa.
[02:03:41] Boh. wziął leje (wzmocnienia spodni ułańskich) z magazynów wojskowych przy ul. 11 Listopada – wymiana na chleb.
[02:06:00] Przyjazd rannego boh. do szpitala św. Łazarza, ucieczka przed bombardowaniem. Boh. został ranny w głowę w okolicach cmentarza żydowskiego, gdzie stacjonował jego oddział. Wiadomość o śmierci lubianego przez żołnierzy kapitana Jana Śliwińskiego [dowódca 8 kompanii III batalionu 78 PP].
[02:08:20] Boh. został ranny podczas ostrzału artyleryjskiego, gdy pocisk uderzył w mur. Śmierć majora w ostrzelanym domu.
[02:11:00] Woda w lejach po bombach, brak amunicji w pociągu pancernym i dla armat. Boh. dostał na wojnę pięć pocisków do karabinka. Dwa wystrzelił pod Mławą. Podczas przemarszu do Modlina trzecim i czwartym pociskiem zastrzelił świnię. Piąty pocisk oddał razem z bronią w Ogrodzie Zoologicznym. [+]
[02:13:45] Boh. ukończył szkolenie strzelca wyborowego, ale podczas jedynego treningu nie trafił do tarczy. Odrzuty broni podczas strzałów.
[02:14:40] Boh. nie zestrzelił samolotu pod Mławą. Strzelanie z karabinka bez zdjętego ochraniacza. [+]
[02:15:15] Boh. był radiotelegrafistą i nie użył broni podczas obrony Warszawy. Szeregowi żołnierze nie wiedzieli, jaki jest przebieg działań wojennych.
[02:16:28] Boh. widział kobiety śpiewające pieśni, nie widział mężczyzn-cywili. Jednostka, w której służył boh. stacjonowała na ul. Św. Wincentego.
[02:17:45] Kierowanie żołnierzy do Ogrodu Zoologicznego, by tam zostawiali broń. Boh. widział karmienie nosorożca kapustą i błąkającą się żyrafę.
[02:20:19] Po zostawieniu broni w Ogrodzie Zoologicznym boh. wrócił na ul. Św. Wincentego po biedkę i konia. Koledzy radiotelegrafiści: jeden z Ostrowa, drugi z Łodzi.
[02:21:58] Biedka: dwukołowy wózek, na którym jeździła radiostacja. Stanisław Mimier, kolega z Ostrowa, zabrał konia i wóz i jechał nim do Skierniewic, po drodze wóz i konia mu zabrano.
[02:25:00] Koniec wojny: cisza.
[02:25:43] Boh. był w 1939 r. radiotelegrafistą przy dowództwie. Wiadomość o końcu działań wojennych.
[02:26:00] Koniec wojny – ze wsi wyjechali wszyscy niemieccy osadnicy: kobiety i starcy. Opinia na temat niemieckich żołnierzy.
[02:27:10] Pierwszy raz boh. przyjechał do Sławna ok. 20 lipca, a 18 listopada 1945 osiadł w Pałówku.
[02:27:35] W domu w Pałówku mieszkała Niemka z synami, ale wyjechała, gdy boh. zajął gospodarstwo. Zjawienie się w 1947 r. Pietrzaka, Niemca, do którego wcześniej należał dom, i jego późniejsze przyjazdy do Pałówka. Pietrzak był policjantem w NRD, kontakty urwały się po upadku Muru Berlińskiego.
[02:30:42] Po przyjeździe boh. do Pałówka w każdym domu byli Niemcy. Wyjazd Niemki mieszkającej w domu, który chciał zająć boh. Zachowanie Polaków na Ziemiach Odzyskanych, grupy pijaków i bandytów.
[02:32:03] Poprawa warunków bytowych – w Pałówku boh. był gospodarzem. Wielkość gospodarstwa.
[02:32:37] Boh. założył pasiekę na życzenie żony. Dziadek boh. miał w Łaszewie pasiekę-ogród – ule z pni sosny. Pomoc leśniczego przy zakładaniu pasieki w Pałówku.
[02:34:40] Reakcja mieszkańców wsi na wiadomość o śmierci Józefa Piłsudskiego. Stosunek robotników do Marszałka.
[02:35:44] Śpiewanie piosenek wojsku. [Boh. śpiewa strofę piosenki]. Repertuar patriotyczny i polityczny.
[02:37:50] Boh. był ławnikiem w sądzie, radnym gminnym i powiatowym. Specyfika pracy ławnika. Boh. nie należał do partii i zdziwił się, gdy ze Sławna przyjechał urzędnik proponujący mu to zajęcie. Wybranie boh. na radnego. Postawy partyjnych działaczy mieszkających w Pałówku. Bezpłatne pełnienie funkcji publicznych.
[02:40:30] Opłata za przejazd w I klasie pociągu ze Sławna do Sycewic.
[02:41:14] Boh. jako ławnik uczestniczył w procesie o napad, po zakończeniu sprawy zrezygnował z funkcji. Ławniczka nie zgadzała się z wysokim wyrokiem sędziego Pawlaka. Boh. nie pobierał wynagrodzenia za prace ławnika i radnego.
[02:44:50] Autoprezentacja boh.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.