Caban Józef
Józef Caban (ur. 1915, Łaszew) – przed wybuchem II wojny światowej działał w Stronnictwie Narodowym (koło w Wieluniu). W 1937 roku przebywał na emigracji zarobkowej w III Rzeszy. Od marca 1938 roku odbywał zasadniczą służbę wojskową w 78.pułku piechoty. Podczas kampanii wrześniowej 1939 walczył w bitwie pod Mławą i w obronie Warszawy, gdzie został ranny. Po klęsce wrześniowej trafił do niewoli niemieckiej, z której zbiegł. Okupację niemiecką spędził w pow. wieluńskim, gdzie podjął pracę zarobkową. W 1945 roku wyjechał na Ziemie Odzyskane. Jako osadnik wojskowy osiedlił się w Pałówku koło Słupska, gdzie mieszka do dzisiaj.
more...
less
[00:00:07] Boh. urodził się w sierpniu 1915 r. w Łaszewie (pow. wieluński).
[00:00:28] Ucieczka do Niemiec, gdzie była sezonowa praca w rolnictwie. Pobyt w więzieniu po powrocie do Polski za nielegalne przekroczenie granicy.
[00:01:38] Powołanie do wojska w 1928 r. [1938], boh. był telegrafistą w jednostce w Baranowiczach.
[00:02:24] Mobilizacja alarmowa jednostki w marcu 1939 – wyjście z koszar. Od marca do września boh., rezerwiście, nie wypłacono żołdu i wraz z dwoma kolegami radiotelegrafistami objeżdżał okoliczne wioski, spanie w stogach. Dobrowolny wybór oddziału przez rezerwistów, także w czasie wojny. [+]
[00:05:50] Droga przez Puszczę Białowieską do Modlina, przyjście do Warszawy. Walki w stolicy we wrześniu 1939. Ostrzelanie budynku w okolicach cmentarza żydowskiego – zranienie boh.
[00:07:22] Boh. był w szpitalu św. Łazarza, ale nie został opatrzony – ucieczka przed bombardowaniem szpitala. Jednostka, w której służył boh. stacjonowała na ul. Św. Wincentego. Kapitulacja miasta.
[00:08:17] Boh. nie mógł wrócić do domu, bo z okolicy wywożono na roboty do Niemiec. Próba wysiedlenia mamy pomimo dokumentu od brata, mieszkającego w Niemczech, który pozwalał jej na pozostanie w domu. Powrót mamy z obozu dla przesiedleńców w Wieluniu. [+]
[00:09:56] Ojciec zmarł, gdy boh. był w wojsku w Baranowiczach. Ojciec był żołnierzem armii carskiej, walczył podczas wojny rosyjsko-japońskiej i przez 11 miesięcy przebywał w japońskiej niewoli – warunki pobytu, wyjazdy żołnierzy pochodzenia żydowskiego do Stanów Zjednoczonych. Ojciec wrócił do domu, a potem wyjeżdżał do pracy do Niemiec.
[00:11:35] Sytuacja biedoty przed wojną – żebracy wchodzili do domów i oferowali odmówienie modlitwy za jedzenie. Zarobki niewystarczające na życie. [+]
[00:13:04] Boh. starał się podczas okupacji uniknąć wywiezienia na roboty do Niemiec.
[00:13:30] Brak możliwości wzięcia udziału w Powstaniu Warszawskim. Podczas oblężenia stolicy w 1939 r. warszawiacy ukrywali broń.
[00:14:01] Zdawanie broni w Ogrodzie Zoologicznym, boh. oddał karabin z ostatnim pociskiem i odwiedzionym kurkiem. [+]
[00:15:11] Zakopywanie przez warszawiaków broni krótkiej. [+]
[00:15:37] Kolega boh., strzelec, walczył na przedpolach stolicy – pożegnania z boh.
[00:16:34] W bitwie pod Mławą boh. strzelał do niemieckich samolotów – wzięcie do niewoli podporucznika Luftwaffe, który wyskoczył z płonącego samolotu. [+]
[00:17:40] Boh. zamieszkał na Ziemiach Zachodnich w 1945 r., samopoczucie w wieku 104 lat, opieka córki i zięcia.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[00:19:20] Boh. pracował a Niemczech na roli – warunki pracy, przerwy na posiłki. Porównanie z warunkami pracy robotników sezonowych w Polsce – ciężka i nisko płatna praca kosiarzy, wysokie dzienne normy.
[00:21:20] Zarobki boh. w Niemczech – ceny krów w Polsce. [+]
[00:22:21] Przejście do Niemiec przez zieloną granicę, przeprawa grup ludzi przez Prosnę. Odbieranie robotników z karczmy przez niemieckich gospodarzy, traktowanie Polaków przez Niemców. Zachowanie polskich i niemieckich służb granicznych. [+]
[00:24:16] Warunki pracy w Polsce (w majątku konsula vel Grudziądz), zupa ze wspólnego kotła. Zachowanie właściciela majątku wobec robotników – porównanie z zachowaniem niemieckiego właściciela gospodarstwa.
[00:26:03] W majątku vel Grudziądza boh. otrzymywał wypłatę co miesiąc, w innych majątkach wypłacano pieniądze, gdy robotnik na zimę wyjeżdżał – okazje do nadużyć.
[00:27:30] Służba wojskowa, wyżywienie w koszarach – wybredni poznaniacy.
[00:29:17] Boh. dostał krótki karabinek. Po ukończeniu szkolenia strzelca wyborowego sierżant łącznościowiec zabrał go do siebie. Obsługa aparatu radiowego.
[00:31:20] Fala w Ludowym Wojsku Polskim – boh. nie zetknął się z tym przed wojną.
[00:32:50] Wyżywienie podczas kampanii wrześniowej, brak bielizny na zmianę. Boh. służył w 78 Pułku Piechoty.
[00:33:50] Reakcja żołnierzy na sytuację na Litwie i Zaolziu, stan gotowości w wojsku. Odprowadzanie rezerwistów na stację kolejową przez rodziny – pożegnania wśród krzyków i płaczu. [+]
[00:36:12] Mieszkańcy Nowogródczyzny, osadnicy wojskowi, obawiali się konfliktu ze Związkiem Radzieckim. Bieda miejscowej ludności (Białorusinów), ich służba w Wojsku Polskim.
[00:37:48] Kampania wrześniowa – pułk boh. nie przystąpił do walki na froncie, wycofywanie się spod Mławy za 80 Pułkiem Piechoty.
[00:39:50] Złapanie przez żandarmerię grupy dezerterów i wysłanie ich z powrotem na front.
[00:40:50] Przymusowy pobór do wojska.
[00:41:47] [Przed wojną] boh. należał do Stronnictwa Narodowego. Obwinianie Żydów o zabieranie miejsc pracy i inne niegodziwości wobec Polaków. Akcje antysemickie – oklejanie kartkami z inwektywami klientów żydowskich sklepów, w których było taniej niż w polskich. [+]
[00:44:26] Wielu kolegów i znajomych boh. wstąpiło do Stronnictwa Narodowego, ale byli i tacy, którzy nie chcieli tam należeć.
[00:45:12] Wybijanie szyb w żydowskich domach. W Łaszewie mieszkało osiem żydowskich rodzin – mieszkańcy okolicznych wsi zniszczyli żydowskie domy i wypędzili ich mieszkańców do Wielunia. Boh. trafił do więzienia za udział w akcjach antyżydowskich. [+]
[00:46:18] We wsi mieszkał były żołnierz Legionów, który podburzał mieszkańców przeciwko Żydom.
[00:46:55] Boh. uczestniczył w zjazdach Stronnictwa Narodowego. Narodowiec, ksiądz Stanisław Guzik, prowadził działalność duszpasterską w czasie niemieckiej okupacji.
[00:47:58] Po kapitulacji Warszawy zostawiano broń w Ogrodzie Zoologicznym.
[00:49:05] Moment kapitulacji stolicy: cisza, woda płynąca ulicami, trupy koni. Boh. uciekł z pociągu w Kępnie – złapanie przez Niemców i wypuszczenie po okazaniu dokumentu, że był w Warszawie. Dobrowolne wyjazdy na roboty do Niemiec.
[00:52:26] Okupacja niemiecka – kartki żywnościowe. Rozważania na temat pracy.
[00:53:40] Ostatnie miesiące wojny – boh. wraz z innymi mieszkańcami został zabrany do kopania okopów i rowów przeciwczołgowych przed nadciągającą Armią Czerwoną.
[00:55:15] Wyzwolenie przez Armię Czerwoną, żołnierz radziecki „paskud zarośnięty” chciał zastrzelić boh., bo wziął go za Niemca. [+]
[00:56:23] Spotkanie z dwoma czerwonoarmistami w domu, mama poczęstowała ich chlebem i dlatego nie zabrali boh. zegarka. Kradzieże dokonywane przez radzieckich żołnierzy idących za frontem. [+]
[00:58:05] Większa dyscyplina po oddaleniu się frontu, żołnierze już nie wchodzili do domów.
[00:58:45] Spotkanie czerwonoarmisty, Ukraińca, który mieszkał nad Morzem Czarnym i wspominał rodzinny dom.
[00:59:55] Podróż na Pomorze w lipcu 1945 r. – jazda pociągiem pełnym ludzi, którzy siedzieli także na dachu. Przyjazd do Sławna, skąd rozjeżdżano się po okolicznych wsiach i zajmowano poniemieckie gospodarstwa, które rozdzielał sołtys wsi – boh. trafił do Pałówka i tu zajął gospodarstwo. Przed przyjazdem na Pomorze boh. chciał się osiedlić w innym miejscu, ale nie spodobał mu się górzysty teren. [+]
[01:02:08] Wyjazd po ciężarną żonę, po śmierci niemowlęcia rodzina wyjechała do Pałówka – rozróba we wsi. Boh. razem z żoną podjęli decyzję o pozostaniu w Pałówku. Odległość od sąsiadów. [+]
[01:05:28] Zachowanie żołnierzy radzieckich, boh. czuwał nocami, bo bał się napaści.
[01:06:40] Stosunek władz do rolników: „pracuj i oddaj” - dostawy obowiązkowe. [+]
[01:07:53] Czasy gomułkowskie – rozmowa z sekretarzem powiatu sławińskiego o wielkości kontyngentu. [+]
[01:09:05] Jedna z mieszkanek Staniewic wskazała gospodarzy, którzy mieli nadwyżki zboża. [+]
[01:09:48] Namawianie, by boh. donosił na sąsiadów – i jego odpowiedź. [+]
[01:10:55] Obowiązek szkolny przed wojną, sytuacja dzieci z biednych rodzin, które nie miały odpowiednich ubrań ani książek. Grono pedagogiczne – młoda nauczycielka i jej kłopoty ze starszymi uczniami. [Wzruszenie boh.]
[01:13:23] Boh., podobnie jak wielu sąsiadów, należał do ZBOWiD-u. Wykluczenie ze Związku żołnierzy Armii Andersa oraz uczestników kampanii wrześniowej, w tym boh. Kłopoty z przewodniczącym Związku w Słupsku. Przyznanie zasiłku kombatanckiego w Koszalinie.
[01:16:55] Przedstawienie rodziców: Julianna i Jan Caban. Boh. miał trójkę rodzeństwa. Rodzice jeździli do pracy do Niemiec, za zarobione pieniądze kupili ziemię i zbudowali dom.
[00:17:45] Próba wysiedlenia matki podczas wojny. Mąż jednej z sióstr walczył pod Monte Cassino, po wojnie nie chciał wracać do kraju i zamieszkał we Francji. Losy pozostałych członków rodziny i córek boh.
[01:21:36] Boh. zaczął pracować na roli jako siedemnastolatek. Ciężka praca – boh. nie ma dobrych wspomnień z młodości.
[01:22:39] Boh. raz przeszedł przez zieloną granicę, by pracować w Niemczech. Pytanie sędziego w wojsku: po co boh. jeździł za granicę? Osiem dni aresztu za nielegalne przekroczenie granicy.
[01:24:14] Nielegalne przejście grupy Polaków przez granicę na Prośnie, opłacenie przewodnika, zachowanie polskiej straży granicznej. Ośmiodniowy pobyt w areszcie. Polskie władze wojskowe wiedziały, że boh. był w Niemczech, ponieważ wypełniał dokumenty w konsulacie, by móc legalnie przesłać pieniądze do kraju. Kurs marki niemieckiej.
[01:27:18] Boh. rozpoczął służbę wojskową w 1938 r.
[01:28:03] Udział w manewrach na Nowogródczyźnie w 1939 r. Refleksje na temat pobytu w wojsku.
[01:29:10] Powody wstąpienia przez boh. do Stronnictwa Narodowego. Wypędzenie Żydów z Łaszewa – nie brali w tym udziału mieszkańcy wsi, tylko obcy ludzie. Boh. siedział w więzieniu na skutek żydowskiego donosu, warunki w więzieniu. Spotkanie ojców aresztowanych mężczyzn z Żydówką. Wygnani Żydzi nie wrócili do Łaszewa.
[01:31:58] Bezrobocie w Wieluniu, wielu mieszkańców sympatyzowało ze Stronnictwem Narodowym. Uwięzienie dziewięciu członków SN (w tym boh.) za dokuczanie Żydom. Szefem Stronnictwa we wsi był Pietraszewski.
[01:33:27] W czasie okupacji niemieckiej członkowie Stronnictwa Narodowego nie przeprowadzali akcji antyżydowskich.
[01:34:04] Boh. należał do Armii Krajowej, specyfika działania na terenie zajętym przez osadników niemieckich. W Łaszewie zamieszkali Niemcy z Besarabii – ich wygląd, zabranie młodzieży do armii, potem Niemcy znad Morza Czarnego – wspólne nocne warty, pilnowanie wsi przed partyzantami. [+]
[01:37:04] Boh. spędził okupację w Łaszewie. Wywożenie mieszkańców wsi na Ukrainę i do Francji. Próba wywiezienia matki, ukrywanie się boh.
[01:38:24] Ucieczka z domu z młodszym bratem, gdy Niemcy mieli wywozić mieszkańców wsi. Stan domu po powrocie – plomba na drzwiach. Powrót do domu po zwolnieniu matki i siostry. Boh. pracował dla niemieckiej firmy robiącej koszyki, relacje z komisarzem gminy, Wróblem, Ślązakiem z pochodzenia. [+]
[01:40:11] Boh. nadzorował grupę osób, która kopała okopy, ucieczka Niemców.
[01:41:57] Po kapitulacji Warszawy [w 1939] boh. szedł w kolumnie polskich jeńców do Skierniewic, przejście między niemieckimi żołnierzami. Koncentracja niemieckich oddziałów w 1941 r. przed atakiem na Związek Radziecki. Boh. miał kolegów-robotników, Niemców – ich postawa względem Polaków. Hitlerowskie i stalinowskie wychowanie. [+]
[01:44:00] Pobyt polskich żołnierzy w obozie przejściowym w Skierniewicach – wypuszczanie szeregowców, dokumenty na drogę. Boh. wracał do domu pociągiem razem z innymi żołnierzami – ucieczka z wagonu.
[01:46:15] Bombardowanie Wielunia we wrześniu 1939 r. Podejrzenie mieszkańców, że Wiergos, właściciel zakładu produkującego alkohol, wskazał Niemcom żydowskie ulice.
[01:47:47] Żydzi w Wieluniu podczas okupacji niemieckiej – działalność zakładów rzemieślniczych. Wywiezienie Żydów do getta.
[01:49:30] Boh. pilnował ogrodu wójta w sąsiedniej wsi Jajczaki – jego reakcja na prośbę Żydówki o jabłka. Kilka dni później Żydówka szukała boh. w Łaszewie. [+]
[01:52:20] Wypas krowy Szymańskiego w sadzie, pokątna sprzedaż jabłek, oskarżenie krowy o zjedzenie jabłek. [+]
[01:54:00] Wydanie komisarzowi Wróblowi Żydów, ukrywających się w ziemiance w lesie – obrzucenie przez niego ziemianki granatami.
[01:55:30] Ucieczka Niemców i Polaków pracujących w niemieckich firmach przed frontem. Wyjazd komisarza Wróbla, który spotkał znajomych ze wsi we Wrocławiu i oddał klucze do pustej kasy w gminie.
[01:56:36] Znajomy, który czekał we Wrocławiu na konia opowiadał, że hitlerowiec Wróbel się zastrzelił. Strzelanie przez Wróbla do Żydów.
[01:58:22] Boh. nie słyszał, by w jego stronach ktoś pomagał Żydom. Refleksja na temat Żydówki, która szukała boh.
[01:59:20] Po upadku Powstania Warszawskiego we wsi nie było uchodźców ze stolicy.
[01:59:40] We wsi słychać było odgłosy bombardowania Warszawy podczas Powstania.
[02:00:20] Podczas oblężenia Warszawy w 1939 r. boh. był na Pradze – ukrywanie się ludności cywilnej w piwnicach, opuszczone mieszkania, puste sklepy. Ucieczka ludności żydowskiej z miasta.
[02:01:52] Spotkanie z rozwódką, która pytała boh., jakich używa kremów. [+]
[02:03:08] Podczas obrony Warszawy boh. wziął do kieszeni kremy z opuszczonej perfumerii i z nimi przyjechał do Łaszewa.
[02:03:41] Boh. wziął leje (wzmocnienia spodni ułańskich) z magazynów wojskowych przy ul. 11 Listopada – wymiana na chleb.
[02:06:00] Przyjazd rannego boh. do szpitala św. Łazarza, ucieczka przed bombardowaniem. Boh. został ranny w głowę w okolicach cmentarza żydowskiego, gdzie stacjonował jego oddział. Wiadomość o śmierci lubianego przez żołnierzy kapitana Jana Śliwińskiego [dowódca 8 kompanii III batalionu 78 PP].
[02:08:20] Boh. został ranny podczas ostrzału artyleryjskiego, gdy pocisk uderzył w mur. Śmierć majora w ostrzelanym domu.
[02:11:00] Woda w lejach po bombach, brak amunicji w pociągu pancernym i dla armat. Boh. dostał na wojnę pięć pocisków do karabinka. Dwa wystrzelił pod Mławą. Podczas przemarszu do Modlina trzecim i czwartym pociskiem zastrzelił świnię. Piąty pocisk oddał razem z bronią w Ogrodzie Zoologicznym. [+]
[02:13:45] Boh. ukończył szkolenie strzelca wyborowego, ale podczas jedynego treningu nie trafił do tarczy. Odrzuty broni podczas strzałów.
[02:14:40] Boh. nie zestrzelił samolotu pod Mławą. Strzelanie z karabinka bez zdjętego ochraniacza. [+]
[02:15:15] Boh. był radiotelegrafistą i nie użył broni podczas obrony Warszawy. Szeregowi żołnierze nie wiedzieli, jaki jest przebieg działań wojennych.
[02:16:28] Boh. widział kobiety śpiewające pieśni, nie widział mężczyzn-cywili. Jednostka, w której służył boh. stacjonowała na ul. Św. Wincentego.
[02:17:45] Kierowanie żołnierzy do Ogrodu Zoologicznego, by tam zostawiali broń. Boh. widział karmienie nosorożca kapustą i błąkającą się żyrafę.
[02:20:19] Po zostawieniu broni w Ogrodzie Zoologicznym boh. wrócił na ul. Św. Wincentego po biedkę i konia. Koledzy radiotelegrafiści: jeden z Ostrowa, drugi z Łodzi.
[02:21:58] Biedka: dwukołowy wózek, na którym jeździła radiostacja. Stanisław Mimier, kolega z Ostrowa, zabrał konia i wóz i jechał nim do Skierniewic, po drodze wóz i konia mu zabrano.
[02:25:00] Koniec wojny: cisza.
[02:25:43] Boh. był w 1939 r. radiotelegrafistą przy dowództwie. Wiadomość o końcu działań wojennych.
[02:26:00] Koniec wojny – ze wsi wyjechali wszyscy niemieccy osadnicy: kobiety i starcy. Opinia na temat niemieckich żołnierzy.
[02:27:10] Pierwszy raz boh. przyjechał do Sławna ok. 20 lipca, a 18 listopada 1945 osiadł w Pałówku.
[02:27:35] W domu w Pałówku mieszkała Niemka z synami, ale wyjechała, gdy boh. zajął gospodarstwo. Zjawienie się w 1947 r. Pietrzaka, Niemca, do którego wcześniej należał dom, i jego późniejsze przyjazdy do Pałówka. Pietrzak był policjantem w NRD, kontakty urwały się po upadku Muru Berlińskiego.
[02:30:42] Po przyjeździe boh. do Pałówka w każdym domu byli Niemcy. Wyjazd Niemki mieszkającej w domu, który chciał zająć boh. Zachowanie Polaków na Ziemiach Odzyskanych, grupy pijaków i bandytów.
[02:32:03] Poprawa warunków bytowych – w Pałówku boh. był gospodarzem. Wielkość gospodarstwa.
[02:32:37] Boh. założył pasiekę na życzenie żony. Dziadek boh. miał w Łaszewie pasiekę-ogród – ule z pni sosny. Pomoc leśniczego przy zakładaniu pasieki w Pałówku.
[02:34:40] Reakcja mieszkańców wsi na wiadomość o śmierci Józefa Piłsudskiego. Stosunek robotników do Marszałka.
[02:35:44] Śpiewanie piosenek wojsku. [Boh. śpiewa strofę piosenki]. Repertuar patriotyczny i polityczny.
[02:37:50] Boh. był ławnikiem w sądzie, radnym gminnym i powiatowym. Specyfika pracy ławnika. Boh. nie należał do partii i zdziwił się, gdy ze Sławna przyjechał urzędnik proponujący mu to zajęcie. Wybranie boh. na radnego. Postawy partyjnych działaczy mieszkających w Pałówku. Bezpłatne pełnienie funkcji publicznych.
[02:40:30] Opłata za przejazd w I klasie pociągu ze Sławna do Sycewic.
[02:41:14] Boh. jako ławnik uczestniczył w procesie o napad, po zakończeniu sprawy zrezygnował z funkcji. Ławniczka nie zgadzała się z wysokim wyrokiem sędziego Pawlaka. Boh. nie pobierał wynagrodzenia za prace ławnika i radnego.
[02:44:50] Autoprezentacja boh.
more...
less