Teresa Gładysz (ur. 1932, Nowogródek) opowiada o swojej rodzinie i życiu na Kresach podczas okupacji sowieckiej i niemieckiej. Porusza szczegółowo wątek żydowski, wspomina likwidację getta oraz śmierć koleżanki z rąk chłopa, który został wysokim urzędnikiem w powojennej Polsce. Opisuje prześladowania siostry przez Rosjan oraz transport repatriacyjny do Polski.
[00:00:00] autoprezentacja. Urodzona w Nowogródku, ojciec kupiec, szlachcic wydziedziczony przez rodzinę. Dzieciństwo: w 1938 r. jako 6-latka poszła do szkoły, starsza siostra w 1 gimnazjum. Mama miała zakład krawiecki i dwie uczennice, marzyła o synu, ubierała boh. w chłopięce garniturki, wołała „Jurek”. Boh. pogryzła za to jedną z uczennic do krwi. Potem, do 1945 r. została „Tecią”, czego też nie lubiła.
[00:05:00] boh. pamięta śmierć Piłsudskiego, okna w kościele zasłonięte czarnym kirem. Przedszkole u zakonnic: bal maskowy – sukienka z piór. Znienawidzone lalki, lalka spalona w piecu.
[00:08:00] mama była surowa, oschła, kindersztuba, rygor, brak czułości. Koleżanka Marysia Marcinkowska.
[00:10:00] ojciec rzadko bywał w domu, dużo pracował. W Nieświeżu ludność mieszana: Polacy, Białorusini, Żydzi, Tatarzy. Ojciec sprzedawał zboże – kupował hurtowo w kilku wsiach, sprzedawał w Warszawie – całe wagony zboża. Szantaż delegacji żydowskiej. Zakładał sklepy monopolowe w różnych miastach Polski, ale bankrutowały.
[00:12:00] w domu kary cielesne: zakaz sprzeciwu, pas do bicia, modlitwy w kącie na kolanach – uraz do modlitw na dziesięciolecia. Dzieciństwo przyjemne, ale wojskowy rygor. Ojciec jej bronił.
[00:15:00] w roku 1939 r dużo się mówiło o wojnie. Siostra chodziła na szkolenie w maskach gazowych, zaklejanie okien paskami papieru. 1 września 1939, mama na podwórku płakała, choć nie było walk. Po kilku dniach wrócili do szkoły, urzędy zaczęły pracować.
[00:16:00] 17 września 1939 grała z koleżankami w klasy, usłyszała odgłos furmanek, konie inne niż na defiladach wojskowych – małe, zarośnięte, wiozą żołnierzy Budionnego („banda łachmaniarzy”). Rosjanka szuka toalety – pierwsze rosyjskie słowo.
[00:19:00] już pierwszego dnia Rosjanie zbili z Pomnika Niepodległości sprzed ratusza orła, zawieszono portrety Lenina, Stalina, książeczki do nauki cyrylicy w kioskach – boh. dostała od taty. Szkoły uruchomiono po 2 tygodniach, początkowo ci sami nauczyciele, po tygodniu zmienili, po 2 tygodniach w szkole mówiło się wyłącznie po rosyjsku.
[00:21:00] w wyższych klasach dzieci nie rozumiały pojęć rosyjskich (fizyka, chemia). Siostra z drugiej klasy gimnazjum trafiła do 8 klasy podstawówki. Po szkole siostra z koleżankami poszły do kopania torfu. Starsza siostra była pielęgniarką, przyjechała z Wilna w zniszczonych butach. Trzymała wartę przy sercu Piłsudskiego, Rosjanie ich zgarnęli i porzucili w polu – wracała do domu w Nieświeżu piechotą.
[00:26:00] ośrodki zdrowia na wsiach – Rosjanie zatrudnili dwóch Żydów (lekarza i dentystkę) w pałacyku myśliwskim Radziwiłłów. Siostra odwiedzała chorych, opowiadała o warunkach życia, biedzie, historie z wężami.
[00:29:00] wyrzuceni z domu przez Rosjan, dostali schronienie u znajomych, dwa pokoje. Dom boh. zajęła pasterka gęsi, analfabetka, którą Rosjanie zrobili posłanką [+]. Odszukała rodzinę, przynosiła im rzeczy z domu. Gdy jeździła na posiedzenia sejmu do Mińska, zabierała mamę jako swoją ciocię, żeby mogła zrobić zakupy na handel.
[00:33:00] 10 lutego 1940 roku – pierwszy transport wywieziony na Sybir (nauczyciele, urzędnicy, policjanci, osadnicy wojskowi), wielu znajomych.
[00:34:00] przygotowanie do wywózki na Syberię: plecaki z suszonym chlebem, reformy wełniane, skarpetki, rękawice, bielizna, kasza gryczana, miód, słonina. Czuwanie w nocy z soboty na niedzielę [+].
[00:37:00] pewnego dnia wszyscy Rosjanie zniknęli. Po 2 dniach wkroczyli Niemcy, oficerowie wybierali sobie domy do zamieszkania. Rodzina boh. na liście osób przeznaczonych do wywózki „Niemcy nas uratowali przed wywózką” [+].
[00:39:00] Żydówka witała Niemców kwiatami. Żółte gwiazdy na ubraniu, zakaz chodzenia po chodnikach, zakaz pomocy Żydom. Getto w najbiedniejszej dzielnicy – Michaliszki. Mordy na Żydach.
[00:41:00] rozstanie z koleżanką z klasy, która szła z rodzicami na rozstrzelanie [++]. Droga Żydów na rozstrzelanie – nie protestowali, choć było niewielu strażników. Jednego dnia w Parku Księcia Radziwiłła Żydzi kopali doły, segregacja ubrań przed rozstrzelaniem [++]. Egzekucje masowe Żydów. Okoliczni mieszkańcy słyszeli jęki rannych Żydów, ciała puchły, odór rozkładu. Niemcy posypywali ciała wapnem. W parku nasyp 1,5 m pokryty krwistą pianą. [rok 1943].
[00:50:00] wycieczka do zamku Radziwiłłów w Nieświeżu, park, kamień pamiątkowy. Trawa na masowym grobie – zieleńsza niż gdzie indziej.
[00:53:00] po rozstrzelaniach zostało tylko 560 Żydów, sami fachowcy. Planowali walkę. Zgromadzili niewielki arsenał dzięki dziewczynom z getta, pałki z gwoździami, butelki z benzyną, granaty. Planowali podpalić miasto – wszystkie domy drewniane. Karabin maszynowy w bożnicy.
[00:57:00] miasto stanęło w płomieniach, pożar centrum, Żydzi uciekli do lasu poza miastem. Boh. w tym czasie była z ojcem w Słucku, w domu była tylko mama.
[00:59:00] mama uratowała ojca sprzed plutonu egzekucyjnego. Ucieczki rodziców z wielu miejsc. W Nieświeżu uciekli z domu z obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej. Ucieczka mamy z domu, uratowana przez policjanta. Sąsiedzi uratowali fortepian przed pożarem [+].
[01:03:00] ucieczka rudowłosej żydowskiej dziewczynki w stronę lasu – zakłuta widłami przez Białorusina. Dziewczynki zbudowały jej grób z krzyżem. Po latach Białorusin morderca odnalazł się w Krośnie – pełnił wysokie stanowisko, był bezkarny [+].
[01:08:00] w sąsiednim domu mieszkała rodzina żydowska z dwójka chłopców (11-letni Witek i Lolek). Ich mama wyprowadziła ich do lasu przed likwidacją getta – zostawiła ich w lesie, kazała spać bezgłośnie na drzewie. Mieli zaszyte pieniądze, adresy rodziny w Ameryce Południowej. Czekali dwie noce, wrócili do Nieświeża. Naczelnik policji Sołowiej prowadził ich do lasu do partyzantów radzieckich. Były tam inne dzieci, zabrali im ubrania, dokuczali. [++].
[01:14:00] [1944] partyzanci wkroczyli do Nieświeża, spotkanie z Witkiem i Lolkiem. Chłopcy trafili do domu Marii Zubowicz, poszli do szkoły. List do rodziny na Zachodzie. Zabrani do domu dziecka, potem zabrani przez rodzinę w Rosji. Mieszkali w Palestynie, Lolek się powiesił, Witek wyjechał do Buenos Aires [+].
[01:21:00] [1939] wkroczenie Rosjan do Nieświeża – od strony Horodzieja i od strony Słucka, areszt domowy w pałacu Radziwiłłów [Stanisław Albrecht Radziwiłł], aresztowania, więzienie na Łubiance, interwencja królowej Włoch, wymiana Radziwiłłów na radzieckich komunistów z włoskich więzień (wśród nich [przywódca włoskich komunistów Palmiro] Togliatti). Cała rodzina i wszyscy goście dostali zgodę na wyjazd. Tylko jedna 80-letnia ciotka z Nicei baronowa Stepmel została – zamieszkała w domu boh. w salonie. Opowiadała o swoich podróżach. Pokazywała suknie.
[01:28:00] dygresja o tym, jak Jacqueline Kennedy wspiera rodzinę Radziwiłłów – swojej siostry w Polsce [Krystyna Radziwiłł].
[01:29:00] rok 1945, wkroczenie Rosjan. Następnego dnia aresztowania i wywózki. Siostra Wiktoria należała do AK. Bomba spadła na dom boh. Siostra aresztowana. Dokarmianie więźniów. Rozmowa z siostrą przez okno w areszcie.
[01:37:00] siostra Wiktoria była lubiana przez rosyjskich żołnierzy, robiła opatrunki. Żołnierze radzieccy załatwili jej głośnik w domu – mieli wiadomości z frontu. Boh. pisze grypsy do siostry na bibułce do papierosów, przekazuje w prowiancie do aresztu. Rosjanie się zorientowali, że to Wiktoria. Boh. musiała uciekać – udało jej się zmylić żołnierza radzieckiego. Siostra trafiła do więzienia – bez wyroku.
[01:45:00] siostra napisała liścik na dnie okopconego garnka. Kontrole jedzenia dla więźniów. Grypsy do siostry w chlebie z miodem. Rodziny czekały w nocy na wizyty u więźniów. Korespondencja trwała do wyjazdu do Polski. Zapisy na wyjazd w kwietniu 1945 – na drugi transport. Koniec wojny: szczęście wszystkich sąsiadów przy głośniku.
[01:53:00] Sytuacja więźniów politycznych pogorszyła się. Przesłuchanie siostry przez Sowietów, pobita do nieprzytomności, dwa dni w karcerze. Opis karceru, szczury.
[01:58:00] uratowana przez żołnierzy, których opatrywała w szpitalu – opiekują się nią. 10 maja 1945 r. ogłoszono terminy transportów do Polski – 15 maja miał być drugi transport.
[02:01:00] pierwszym transportem miała jechać siostra Lila. Polski Urząd Repatriacyjny zawiadomił ich, że Rosjanie część Polaków zamierzają wywieźć na Syberię. Precyzyjne przygotowanie do załadunku w Horodzieju.
[02:06:00] pierwszy transport- 3 wagony, poza tym wagony z wojskiem. Dobra organizacja. Po trzech dniach od załadunku siostra była już w Łodzi.
[02:07:00] drugi transport: przyjechały furmanki, rozdawanie i wyprzedawanie rzeczy. W dniu wyjazdu przyszły na podwórko dzieci z obu klas. Boh. z koleżankami przeniosły się o klasę wyżej (do szóstej). Obie klasy poprosiły o zwolnienie, żeby odprowadzić ją na pociąg. Pożegnanie w połowie drogi – śpiewanie pieśni.
[02:13:00] na dworcu w Horodzieju tłumy, kozy, kury, krowy, ścisk, żadnych informacji. Zorganizowali koczowisko, gotowali na prymusie posiłki. Sceny z dworca. Przejażdżka na koniu na oklep – galop po ulicach miasta.
[02:23:00] po kilku dniach podjechał pociąg, wysiedli urzędnicy PUR z listami repatriantów (cztery rodziny w wagonie to byli ludzie z miasta, dwie rodziny ze wsi). Ojciec organizował życie w wagonie: umywalnia, toaleta, kuchnia. Wyprawa po młode gałązki brzozowe do dekoracji na Boże Ciało. Pożegnalna kolacja, ognisko. Pożegnanie z Kresami [++].
[02:32:00] Boże Ciało – odjazd. Przerażenie i smutek. Wspólny różaniec, modlitwa, wspólny posiłek.
[02:35:00] postoje po drodze, niedostatki wody, smród. Postój pod semaforem. Mycie, radość.
[02:38:00] pociągi z zagrabionym mieniem wywożonym przez Rosjan, strzeżone przez żołnierzy. Pociągi z rannymi w bandażach.
[02:40:00] woreczki z machorka jako środek płatniczy – rzucanie radzieckim żołnierzom.
[02:41:00] wagony z ludźmi na bocznicy.
[02:42:00] Nieśwież przed wojną – miasto powiatowe, zamek Radziwiłłów, biblioteka księcia dla uczniów, stypendia Radziwiłła dla uczniów, 27 Pułk Ułanów Nieświeskich, miasto tętniące życiem, kuligi z pochodniami, zawody łyżwiarskie na jeziorach, ksiądz wprowadzał nowinki w szkolnictwie – przerwy rekreacyjne, teatr amatorski, występy, operetka, potańcówki, wieczory literackie. Bale karnawałowe u Radziwiłłów.
[02:48:00] ksiądz Grzegorz Kołosowski pozostał na parafii w Nieświeżu przez ponad 50 lat.
mehr...
weniger
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Mo. - Fr. 9:00 - 15:00 Uhr
(+48) 22 182 24 75
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Berlin
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Diese Seite verwendet Cookies. Mehr Informationen
Das Archiv des Pilecki-Instituts sammelt digitalisierte Dokumente über die Schicksale polnischer Bürger*innen, die im 20. Jahrhundert unter zwei totalitären Regimes – dem deutschen und sowjetischen – gelitten haben. Es ist uns gelungen, Digitalisate von Originaldokumenten aus den Archivbeständen vieler polnischer und ausländischer Einrichtungen (u. a. des Bundesarchivs, der United Nations Archives, der britischen National Archives, der polnischen Staatsarchive) zu akquirieren. Wir bauen auf diese Art und Weise ein Wissenszentrum und gleichzeitig ein Zentrum zur komplexen Erforschung des Zweiten Weltkrieges und der doppelten Besatzung in Polen auf. Wir richten uns an Wissenschaftler*innen, Journalist*innen, Kulturschaffende, Familien der Opfer und Zeugen von Gräueltaten sowie an alle an Geschichte interessierte Personen.
Das Internetportal archiwum.instytutpileckiego.pl präsentiert unseren Bestandskatalog in vollem Umfang. Sie können darin eine Volltextsuche durchführen. Sie finden ebenfalls vollständige Beschreibungen der Objekte. Die Inhalte der einzelnen Dokumente können Sie jedoch nur in den Lesesälen der Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau und Berlin einsehen. Sollten Sie Fragen zu unseren Archivbeständen und dem Internetkatalog haben, helfen Ihnen gerne unsere Mitarbeiter*innen weiter. Wenden Sie sich auch an sie, wenn Sie Archivgut mit beschränktem Zugang einsehen möchten.
Teilweise ist die Nutzung unserer Bestände, z. B. der Dokumente aus dem Bundesarchiv oder aus der Stiftung Zentrum KARTA, nur beschränkt möglich – dies hängt mit den Verträgen zwischen unserem Institut und der jeweiligen Institution zusammen. Bevor Sie vor Ort Zugang zum Inhalt der gewünschten Dokumente erhalten, erfüllen Sie bitte die erforderlichen Formalitäten in der Bibliothek und unterzeichnen die entsprechenden Erklärungsformulare. Informationen zur Nutzungsbeschränkung sind in der Benutzungsordnung der Bibliothek zu finden. Vor dem Besuch empfehlen wir Ihnen, dass Sie sich mit dem Umfang und Aufbau unserer Archiv-, Bibliotheks- und audiovisuellen Bestände sowie mit der Besucherordnung und den Nutzungsbedingungen der Sammlung vertraut machen.
Alle Personen, die unsere Bestände nutzen möchten, laden wir in den Hauptsitz des Pilecki-Instituts, ul. Stawki 2 in Warschau ein. Die Bibliothek ist von Montag bis Freitag von 9.00 bis 15.00 Uhr geöffnet. Bitte melden sie sich vor Ihrem Besuch per E-Mail: czytelnia@instytutpileckiego.pl oder telefonisch unter der Nummer (+48) 22 182 24 75 an.
In der Berliner Zweigstelle des Pilecki-Instituts befindet sich die Bibliothek am Pariser Platz 4a. Sie ist von Dienstag bis Freitag von 10.30 bis 17.30 Uhr geöffnet. Ihr Besuch ist nach vorheriger Anmeldung möglich, per E-Mail an bibliothek@pileckiinstitut.de oder telefonisch unter der Nummer (+49) 30 275 78 955.
Bitte lesen Sie unsere Datenschutzerklärung. Mit der Nutzung der Website erklären Sie sich mit ihren Bedingungen einverstanden..