Tadeusz Rychlak (ur. 1927, Nowy Sącz) pochodzi z rodziny kolejarskiej, mieszkającej „na Piekle” – w sądeckiej dzielnicy cieszącej się nie najlepszą sławą, ale będącej prawdziwym miksem kultur. Pan Tadeusz mieszka w swoim domu nieprzerwanie od 94 lat. Opowiada o przedwojennym Nowym Sączu, w tym powodzi z 1934 r. W czasie okupacji niemieckiej był świadkiem niemieckich zbrodni, m.in. likwidacji getta. Po wojnie zaangażował się w działalność harcerstwa, z którym związany jest do dziś. Z zawodu nauczyciel przedmiotów ścisłych, pracował w szkołach podstawowych w Starej Wsi, Korzennej, Mszalnicy i Paszynie oraz w Szkole Specjalnej w Nowym Sączu.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1928 r. w Nowym Sączu. Przedstawienie rodziców: Heleny i Stanisława.
[00:00:33] Boh. pochodzi z kolejarskiej rodziny. Rodzina matki wywodziła się z okolic Tęgoborzy. Dom zbudował dziadek Jan Rychlak, który wykupił kilka ogrodów.
[00:05:48] Powódź w 1934 r. – woda stała powyżej okien w domu, przeprowadzka do babci na ul. Kraszewskiego, która była mniej zalana. Dziadek wyprowadził na strych świnie i kozę. Akcja ratunkowa na wezbranej rzece. Remont domu po powodzi.
[00:11:05] Wspomnienie dziadka Jana Rychlaka – zabawy dzieci w ogrodzie. Boh. miał starszego brata Leszka, który zmarł w latach 60.
[00:15:00] Wspomnienie koszar-zabawki, które boh. dostał od wuja. Ojciec był żołnierzem Legionów, brał udział w I wojnie światowej i wojnie 1920 r. Dziadek wspominał z nostalgią ład za cesarza Franciszka Józefa.
[00:19:58] Boh. chodził do szkoły powszechnej im. Mickiewicza, której dyrektorem był Karol Myczkowski, wychowawczynią pani Nowakowa. Przedmiotów ścisłych uczył pan Romanow, uciekinier z Rosji. Do szkoły chodziły także żydowskie dzieci – lekcje religii prowadzone przez księdza i rabina. Zmuszenie żydowskiego kolegi do zjedzenia kiełbasy wieprzowej przyniesionej przez Stypułę, syna masarza. Kary cielesne w szkole i w domu.
[00:28:11] Warunki życia przed wojną. Biedota mieszkała w barakach koło dworca kolejowego. Na terenie Piekła mieszkała rodzina Połciów, w której było kilku rozrabiaków. Opieka Połciów – ogrzanie boh. pod żydowską pierzyną. Obawa, że Żydzi złapią boh. i wytoczą mu krew na macę. Zakupy w sklepie Żyda Kerna. Jego matka przychodziła raz do roku do domu boh. z podarunkami. Relacje z żydowskimi sąsiadami – wymiana smakołyków między dzieciakami. Na dwa lata przed wybuchem wojny w sąsiedztwie zamieszkała rodzina żydowska, która przyjechała z Berlina, uciekając przed prześladowaniami. [+]
[00:40:28] W sąsiedztwie mieszkali też Polacy, niedaleko była kuźnia i zakład stelmacha. Żydowskie zwyczaje pogrzebowe, w dzielnicy była synagoga. Niedaleko mieszkał Niemiec Weinbrenner, który podczas okupacji został kierownikiem sklepów mięsnych w Sączu – umożliwianie Polakom kupna mięsa w sklepie dla Niemców. Pod koniec okupacji Weinbrenner wyjechał, choć miejscowi chcieli, by został.
[00:48:26] W okolicy mieszkali Cyganie – w Nowy Rok Cyganka Hanka przychodziła z orkiestrą i składała życzenia.
[00:51:13] Przed wojną matka dawała chleb upośledzonemu Żydowi, który podczas okupacji został zastrzelony – zachowanie Żydów w miejscu śmierci chłopaka. Rodzina podczas okupacji miała przepustkę, by przejść przez getto do swojego ogrodu.
[00:53:10] W sąsiedztwie mieszkał dorożkarz Żyd, było też przedsiębiorstwo dorożkarskie – zimą jeżdżono saniami obitymi pluszem.
[00:55:25] Synagoga „na Piekle”, handel na placu. Sklepikarz Kern tłumaczył boh., że opowieści o macy to bzdury. Karczma „Piekło” – boh. nie wolno było chodzić do restauracji ani karczmy, ale chodził na rynek – handel w mieście.
[01:03:35] Wiadomość o wybuchu wojny przekazali Żydzi. Podczas ewakuacji warsztatów kolejowych ojciec zabrał synów do Stanisławowa. Matka została z dziadkiem w Sączu. Wiadomość o wkroczeniu sowietów. Ojciec z synami mieszkał w domu Ukraińca i Polki, która ukryła dzieci w piwnicy przed napaścią ze strony Ukraińców. Sformowanie kolumny, która ruszyła do Przemyśla – zatrzymanie się na jakiś czas w Chyrowie, potem w Przemyślu. Na moście na Sanie sowieci i Niemcy grali w karty. Pewnego dnia zjawił się Żyd, który powiedział ojcu, kto może go przeprowadzić przez San – przejście przez zieloną granicę, nocleg po niemieckiej stronie w klasztorze na Zasaniu. Ojciec dostał przepustkę na drogę do Sącza – powrót do domu pod koniec października. [+]
[01:13:50] Kąpiel po powrocie do domu. Boh. wyszedł z kościoła i widział gestapowca, który znalazł w sierocińcu żydowskie dziecko – uderzenie batem.
[01:17:20] Boh. był ministrantem – wspomnienie księdza Mazura i księży, którzy zginęli podczas okupacji.
[01:19:48] Po utworzeniu getta rodzina musiała się wyprowadzić na ul. Romanowskiego – przepustka do ogrodu. W domu zamieszkali Żydzi z Zawady – zaniedbanie i zniszczenia w domu. Jedną z lokatorek była właścicielka sklepu, Wassermanowa. Boh. widział wywożenie Żydów z getta. Krewni ojca mieli piekarnię w Starym Sączu, boh. przynosił stamtąd chleb, który dawał Żydówce. Mury sądeckiego getta. [+]
[01:27:00] Boh. przychodził do ogrodu, który znalazł się na terenie getta. W domu rodzinnym boh. mieszkali zamożniejsi Żydzi, którzy mieli zapasy. Po wywiezieniu Żydów rodzina wróciła do domu.
[01:31:38] Pewnego dnia przyjechały dwie furmanki – Niemcy zabrali siano, które zawieźli rodzinie Batków.
[01:33:50] Ojciec szkolnego kolegi, Wieśka, podpisał volkslistę. Kolega chodził po żydowskich domach i zabierał z nich różne rzeczy. Boh. nie wiedział egzekucji na Ławie, ale był podczas ekshumacji przeprowadzonej po wojnie.
[01:37:00] Wysadzenie zamku – ojciec poszedł na miejsce eksplozji. Boh. widział zasypane konie i sterty gruzów.
[01:39:10] Wejście sowietów do miasta – żołnierze z pierwszej linii. Na strychu jednego z domów ukryło się kilku Niemców, którzy strzelali do Rosjan. Zniszczenie radzieckiego czołgu przez Niemców. Zachowanie czerwonoarmistów – w domu nocował oficer, znajomy komendanta miasta.
[01:46:23] Po wojnie pojawili się Żydzi, którzy szukali zakopanych rzeczy. Boh. podczas okupacji chodził do szkoły – na zajęciach praktycznych budowano karmniki, ale nauczyciel, pan Ligęza, uczył jednocześnie historii. Pan Szurmiak uczył polskiego, pani Nowakowa uczyła jeść nożem i widelcem. Religii przed wojną uczył ksiądz Surma – kontakty z partyzantką.
[01:51:19] Boh. chodził do szkoły im. Chrobrego w latach 1947-50, po maturze poszedł do Seminarium Nauczycielskiego. Boh. nie chciał być nauczycielem. Podczas okupacji skończył VII klasę i matka załatwiła mu pracę u technika dentystycznego pana Szota. Pracę przerwało skierowanie do budowy bunkrów we wsi Trzetrzewina – boh. robił schodki – zakończenie robót.
[01:54:22] Boh. był na kursie dla nauczycieli w Katowicach – wiadomość o śmierci Stalina. Boh. pracował w kilku szkołach podstawowych, w Mszalnicy zaczął działać w harcerstwie. Skierowanie do pracy w szkole specjalnej przez inspektora Wysockiego. Instrukcja od podinspektora Wieczorka. Dyrektorką szkoły była Waleria Pietruszewska – praca z dziećmi upośledzonymi.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.