Kazimierz Smajdor (ur. 1937, Marcinkowice) pochodzi z rodziny rolników z pod Nowego Sącza. Pamięta okupację niemiecką, która dotknęła też jego rodzinę (wujkowie przebywali w Auschwitz). Widział m.in. pracę przymusową Żydów w Marcinkowicach oraz masowe groby w Rdziostowie (miejsce kaźni Sądeczan w latach okupacji). Po wojnie związał się z kolejnictwem, co wynikało też z tradycji rodzinnych. W czasie „odwilży” 1956 r. aktywnie występował przeciwko komunizmowi, za co go ukarano. W kolejnych latach coraz mniej angażował się w działalność polityczną.
[00:00:03] Ur. 4 marca 1937 r. w Marcinkowicach. Początek wojny: pusta konserwa zrzucona na pole z samolotu. Żydzi w Marcinkowicach kopali rowy, posadzili wokół lipy. Mama dokarmiała młodego Żyda. [+] Wykopany głęboki dół koło Rdziostowa – nad nim rozstrzeliwano ludzi. Ciała w lesie – 2 groby. Początek nauki w szkole w 1944 r. – porządkowanie grobów z nauczycielką.
[00:03:27] Spalenie domu po uderzeniu pioruna w 1943 r., odbudowa domu z pomocą sąsiadów i rodziny. Zamieszkanie w piwnicy (ziemiance), ostrzał z katiuszy, stacjonowanie Rosjan w domu. Wujowie boh. przeżyli Auschwitz, niedługo po powrocie zmarli na gruźlicę.
Oo:05:52 Przyjście gestapowców do domu, poszukiwali Eugeniusza Dąbrowskiego, boh. uprzedził go i ten zdążył uciec. Rodzice gospodarowali na ok. 2 ha ziemi, potem 5 ha. Dostatnie życie. Koledzy byli biedniejsi, boh. podkradał chleb ze spiżarni domu i im dawał. Rodzice dzielili się jedzeniem z biednymi.
[00:09:52] Boh. Pracował od małego w gospodarstwie. W 1944 r. szkoła w Rdziostowie. Pasierb stryja mieszkał w Nowym Sączu, służył w Wermachcie, oddał Niemcom futro wuja – za „kolaborację z Niemcami” pasierba partyzanci zmasakrowali i zabili stryja oraz jego zięcia. Wycofując się przed frontem, Niemcy zastrzelili pasierba. Dwa pogrzeby szły przez wieś. [+]
[00:14:27] Rodzice: Władysław (ur. 1896 r.) i Ludwika dd. Zbróz (ur. 1906 r.). Szkoła i pomoc w gospodarstwie. Zbieranie drewna na opał. Praca z radością. Dobra nauczycielka w szkole podstawowej w Rdziostowie.
[00:18:42] Po skończeniu szkoły wyprowadzka z domu, wieczorowa nauka zawodu przez 2 lata w szkole Mickiewicza, praktyka na [osiedlu] Helena. W sierpniu 1953 r. praca w ZNTK, po południu nauka w technikum. Strajki w październiku 1956 w Poznaniu nie interesowały boh. Rozmowa z kolegą: „Jeżeli strajkują, to mają rację” – kolega doniósł do ZMP, karne zwolnienie z pracy. Rozpacz boh.
[00:21:48] Pomocny majster w zakładzie pracy. Przemówienia boh. (16 lat) na wiecu robotniczym w październiku ’56 oraz na wieczorze młodzieżowym. Wyrzucenie ze szkoły za karę. Ukończenie technikum „kiedy ta ekipa pepeerowska wyszła ze szkoły” – po 7 latach.
[00:24:08] Po skończeniu szkoły praca – najmłodszy majster na wydziale parowozowym – propozycja pracy w biurze kwalifikacji części, kolejne awanse, pozycja kierownika. Liczne wnioski racjonalizatorskie.
0026:29 Czas „Solidarności” – należał do niej m.in. ów kapuś, nagonka na boh. Usunięcie ze stanowiska kierownika, przeniesienie do innego działu. Oskarżenie o wyłudzanie pieniędzy, sąd. System oceny wniosków racjonalizatorskich.
[00:29:20] Zarzut: sfałszowanie wniosków racjonalizatorskich, dwie rozprawy, umorzenie sprawy. Ciągłe strajki w zakładzie, trzy zawały serca. Boh. wykrył przekręt w dokumentacji, dyrektor zatuszował sprawę. Trudna do wytrzymania sytuacja w zakładzie pracy, odejście na rentę.
[00:33:40] Obniżenie renty o 25 proc., przejście na emeryturę. Rozżalenie o traktowanie ludzi „jak zbędny grat”. Zapominanie o byłych pracownikach. Brak odprawy za wysługę lat.
[00:36:15] Przewodniczącym zakładowej „S” został „ormowiec i kapuś”, osoba o niskim morale. Boh. ma 4 troskliwych dzieci, wykształcone wnuki.
[00:38:19] Oboje rodzice pochodzili rodzin rolniczych. Ziemia ojca: trochę nieużytków, ok. 3 ha ziemi ornej. Dziadek zmarł na początku wojny. Trumna dziadka [+]. Wygląd domu rodzinnego: sień, z jednej strony obora i chlew, pośrodku kuchnia, z prawej pokój i „komora”, gdzie przechowywano zboże, słoninę, produkty spożywcze.
[00:41:29] W tym czasie w domu mieszkały 3 pokolenia: dziadek z babcią, 2 wujów, rodzice, 4 dzieci. Potem dziadek wziął 2 swoich wnuków po śmierci córki: Marysię i Bronka. Po śmierci dziadka wychowywał je ojciec boh. Druga żona dziadka zabrała cały wspólny dobytek i wyprowadziła się do Piwnicznej.
[00:43:31] „Komora” w domu była strzeżona – ogromne zamki żelazne – obrona przed rabującymi „ludźmi z lasu”, „wyklętymi”. Dom boh. nigdy nie został obrabowany. Były 4 krowy służące do uprawy pola, czasem sąsiad pożyczył konia. Ojciec miał maszynę galasiarkę do młócenia zboża. Elektryfikacja w 1951 r., wprowadzenie nowocześniejszych maszyn. Poza krowami chowano króliki, kury, świnie.
[00:47:00] Oświetlenie: lampy naftowe, w czasie wojny były karbidówki: palniczek acetylenowy. Po wojnie lampy gazowe na ulicach – do początku lat 50. [+]. Obiady w barze mlecznym. Ojciec był stolarzem, pracował na kolei.
[00:50:20] Przed wojną nagonka na rolników, ojciec przeszedł na rentę. Powódź w 1934 r. – zginęli rodzice przyszłej żony boh., woda zmyła cały dom, który stał w starym kamieniołomie. Częste powodzie, zmiana biegu Dunajca, teściowie musieli zwozić plony z pola łódką.
[00:53:53] Smolnik w Klęczanach, poszkodowana rodzina Kusionów, obraz rodziny siedzącej na piecu z obrazem matki Boskiej w porwanym powodzią domu. Trudna droga do domu, opór sąsiadów, by poprawić drogę, skąpstwo. Spory sąsiedzkie.
[00:57:07] Pierwszy we wsi wodociąg ze źródlaną wodą, zazdrość sąsiadów. Przeniesienie do Nowego Sącza w 1953 r., gdy dzieci poszły do szkoły, odsprzedanie domu. Kościół w Marcinkowicach – rozpoczęcie budowy w 1958 r., utrudnienia ze strony władzy. Pole parafialne (dworskie) podarowane przez hrabiego Morawskiego, wymienione na działkę pod szkołę. Budowanie kościoła w czynie społecznym przez ludzi przez wiele lat. Pasterka w niedokończonym kościele – strojenie jałowcem.
[01:01:58] Mobilizacja wsi – pokrycie dachu kościoła przez mieszkańców – ksiądz Józef Góra. Ksiądz Siwadło z Nowego Sącza. Ksiądz mieszkał u ludzi, nie było plebanii. Chodzenie do kościoła co niedziela do Nowego Sącza – zimą dorośli wymieniali się butami, latem wszyscy chodzili boso, myli nogi pod mostem.
[01:04:45] I Komunia św. – po uroczystości kubek kawy zbożowej i kawałek placka drożdżowego. [+]
[01:06:13] W Marcinkowicach nie było Żydów. W czasie wojny przechodzili przez wieś, pracowali przy budowie odwodnień pól na „Wężykówce”. Usytuowanie dworu w Marcinkowicach. Po wojnie mieszkali w nim nauczyciele. Hrabia Morawski uczył w szkole rolniczej, potem został wygoniony, pracował w biurze w żwirowni, opuścił pałac, zabrano mu cały majątek. Organizował przedstawienia w szkole.
[01:10:14] Początek edukacji w czasie okupacji – od 1944 r. Zbieranie szczawiu na zupę dla żołnierzy radzieckich. Wuj Janicki pracował na stacji w Marcinkowicach – podczas jego służby zginęły na stacji gumowe przewody, za co trafił do Auschwitz. Drugi wuj, Smajdor, miał restaurację w rynku, w której ktoś rozrzucił ulotki. W Auschwitz trafił do kuchni – dokarmiał wuja Janickiego. Obaj przeżyli do końca wojny, zmarli wkrótce na gruźlicę.
[01:14:16] Ze starszym o 7 lat bratem boh. chodził oglądać doły w lesie. Oglądanie pierwszej próby zalania Zalewu Rożnowskiego (ok. 1943). Niemcy rozstrzeliwali mieszkańców Rdziostowa, w tym 2 księży, widział to szwagier boh. Niemcy strzelali w ściany okolicznych domów. Mieszkańcy ukryli w zbożu księdza na polu Gardasa, udało się go uratować.
[01:17:41] Porządkowanie mogił w lesie przez uczniów, powojenna ekshumacja. Nauczycielka Sopata opisała pacyfikację w Rdziostowie, pielęgnowała mogiły z uczniami. Sąsiad folksdojcz współpracował z Niemcami – dobrze mu się powodziło w czasie wojny, jego syn jadał czekoladki. W Rdziostowe, niedaleko domu rodzinnego mamy boh. rodzina Saratów, przez niego zginęli prawdopodobnie sąsiedzi boh.
[01:21:58] Niewybuchy po wojnie po rozminowaniu wagonów – zginęło kilkoro dzieci i dorośli [+]. W czasie okupacji nie wolno było mieć żaren w gospodarstwach – Niemcy je skonfiskowali. Ojciec schował komplet kamieni młyńskich, mielono potajemnie. Zamek wysadzono. Oddawanie kontyngentów – ojciec oddał 8 sztuk świń i krów.
[01:27:09] Cyganie/Romowie, Romka Jaga z Marcinkowic chodziła z obwiązanymi nogami, często przychodziła do domu boh. „Cyganie to byli porządni ludzie”. Wesele z Cyganami w Kurowie – mieli osobne jedzenie, osobną wódkę. Żyli w zgodzie z mieszkańcami.
[01:29:43] Żołnierze radzieccy – niektórzy byli schludni, porządni – kilku było w domu boh. Ojciec częstował ich wódką otrzymaną za kontyngent. Ćwiczyli strzelanie do celu. Zboże zakopane w skrzyni w ziemi zabezpieczone przed pożarem. Inni Rosjanie byli pijakami, złodziejami, ciemniakami, spustoszyli spiżarnię, spali w kuchni.
[01:34:57] Karmienie Rosjan przez mamę. W jednym domu byli Rosjanie, w drugim Niemcy – gospodarz ich nie zdradził.
[01:36:38] Rok w 1956: odbywały się mityngi w Nowym Sączu, boh. przestał się tym interesować się po wyrzuceniu ze szkoły. Kolej do Nowego Sącza, wagony z drabinką na dach, tłum w wagonie, katastrofa kolejowa w Marcinkowicach w 1962 r. – pociąg wjechał na minę/bombę, w wyniku obrażeń zmarło kilka osób.
[01:41:52] Wprowadzenie stanu wojennego – wiadomość od kuzyna studiującego w szkole kolejarskiej. Militaryzacja zakładu. Boh: „ja osobiście się ucieszyłem”. Jedna z pracownic rzuciła legitymację [partyjną], zapisała się do „Solidarności”.
[01:44:06] Poznanie żony: razem chodzili do szkoły – było ich siedmioro w klasie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.