Izabela Januszkiewicz z d. Śliwa (ur. 1932, Nowogródek) urodziła się jako córka policjanta, byłego legionisty i uczestnika wojny polsko-sowieckiej 1920 roku, który we wrześniu 1939 został internowany na Litwie. W kwietniu 1940 pani Izabela z matką, babcią i dwoma przyrodnimi braćmi została deportowana do Kazachstanu. Rodzina przebywała w kołchozie Kirow koło Aktiubińska do jesieni 1940, po śmierci babci przeprowadzono się do miasta. Mama cieszyła się publicznie, gdy wybuchła wojna niemiecko-radziecka i przeniesiono ją wraz z córką do aułu Akaj. W 1942 r. mama z panią Izabelą wróciła do Aktiubińska. Jesienią 1944 rodzinę przewieziono do sowchozu Telman na Ukrainie, skąd w lutym 1946 została repatriowana do Polski i zamieszkała w Kłodzku. Po odnalezieniu ojca rodzina przeprowadziła się do Smardzewa. Pani Izabela ukończyła Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Poznaniu i pracowała jako księgowa.
[00:00:11] Boh. urodziła się w 1932 r. w Nowogródku. [00:00:25] Wieloetniczność Nowogródka w okresie międzywojennym.
[00:01:18] Przedstawienie rodziny: tata, były żołnierz Legionów, był policjantem. Mama zajmowała się domem. Boh. miała dwóch przyrodnich braci: Henryka i Witolda.
[00:01:58] Historia rodziny: pradziadek (pochodzący z Konina) brał udział w Powstaniu Styczniowym i ukrywał się w Nowogródku, tam ożenił się, a jego syn Wincenty był dziadkiem boh.
[00:03:43] W 1935 r. rodzina przeprowadziła się do swojego domu. Tata grał w orkiestrze policyjnej – śpiewanie w domu pieśni legionowych.
[00:05:30] Nastroje wśród ludności białoruskiej i żydowskiej w drugiej połowie lat 30. Mniejszość tatarska w mieście.
[00:06:07] W Nowogródku były kościoły, cerkwie, meczet i bożnica – wspomnienie Żydów w tałesach idących do synagogi.
[00:06:55] Działalność sowieckich agitatorów wśród ludności białoruskiej.
[00:07:28] Rodzina nie wiedziała, że niania Fiedora jest komunistką.
[00:08:06] W 1939 r. boh. miała pójść do I klasy. Nastroje w rodzinie po wybuchu wojny – ekscytacja starszych braci.
[00:08:40] Mama wysłała boh. i jednego z braci do chutoru, w którym mieszkała rodzina niani. Brat Fiedory był szefem komórki komunistycznej i boh. (znająca język białoruski) była na zebraniu komunistów, którzy rozmawiali o nadchodzących zmianach. [+]
[00:10:50] Rankiem 17 września [1939] policjanci oraz władze miasta wyjechali do Wilna. Starszy brat zabrał rodzeństwo z chutoru – powrót do domu tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Przejście obok domu grup chłopów, którzy szli rabować miasto – do rabunku nie doszło, bo powstrzymali go sowieci. [+]
[00:12:08] Samosądy po wejściu Armii Czerwonej.
[00:12:32] Tęsknota za tatą. Mama oddała broń znajdującą się domu. Zakwaterowanie radzieckich oficerów – przyniesienie kasy pancernej i zorganizowanie biura w domu. Początkowe obawy oficerów przed otruciem, późniejsze opowieści o sowieckim raju, w które uwierzył brat Henryk – podczas deportacji cieszył się, że zobaczy wspaniały kraj. [+]
[00:15:08] Prześladowanie za strony żydowskich dzieci, rzucanie przez nie kamieniami. Mama nie posłała dzieci do rosyjskiej szkoły.
[00:15:50] Wiadomość o wywózce 10 lutego [1940] spowodowała, że mama spodziewała się deportacji.
[00:16:30] Wezwania do NKWD żon, których mężowie nie wrócili z wojny. Mama sprzedała meble Żydowi Kołmanowiczowi – warunki umowy.
[00:17:15] Wiadomości od niani, której przestał się podobać komunizm. 12 kwietnia [1940] Fiedora powiedziała, że na Rynku gromadzą się furmanki. Wizyta Żyda Irszki, który kupił od rodziny zegary. Mama zaczęła się pakować, dosuszanie bielizny, pieczenie chleba. [+]
[00:20:02] Przyjście NKWD rankiem 13 kwietnia – rewizja w domu, złośliwe wysypanie kaszy i grochu na podłogę w spiżarni. Kłótnia mamy z enkawudzistą. Pomoc wujenki w pakowaniu. Żołnierz nie pozwolił boh. pożegnać się z psem. Zabranie chorej babci, która także była na liście do wywózki. [+]
[00:23:58] Podróż dwoma wozami na stację w Nowojelni, gdzie zaczynały się szerokie tory. Zator na Rynku w Nowogródku – starszy brat zeskoczył z wozu i poszedł do kościoła, by się pomodlić. Grupy Żydów śmiejących się na widok ludzi na wozach – reakcja mamy. [+]
[00:26:35] Załadowanie do bydlęcych wagonów w Nowojelni. Postawa mamy uspokajającej ludzi w wagonie. Śpiewanie pieśni religijnych. Przyjazd do Mińska.
[00:27:38] Droga z Nowogródka do Nowojelni – rodzinę dogonił Kołmanowicz, który zapłacił za meble. [+]
[00:28:18] Podróż w głąb ZSRR, zjadanie zapasów, wrzątek na stacjach, czasem zupa. Gromadne załatwianie potrzeb naturalnych pod wagonami podczas postojów. Śpiewanie pieśni patriotycznych podczas przejazdu przez duże stacje. Groźby ze strony enkawudzistów. [+]
[00:30:25] Na jednej ze stacji boh. widziała lory z trumnami – rozmowa z radzieckimi żołnierzami eskortującymi zwłoki poległych w wojnie z Finlandią. Jeden z żołnierzy podał jej paczkę landrynek. [+]
[00:32:12] Odmienne postawy zwykłych ludzi oraz przedstawicieli władz wobec Polaków. Duża pomoc ze strony miejscowej ludności na zesłaniu, w większości byli to zesłańcy, którzy dzielili się swoim doświadczeniem. [+]
[00:33:18] Przyjazd do Aktiubińska. Przejazd samochodami na plac koło szkoły, słona woda w studni. Zabieranie do ciężarówek grup ludzi wskazywanych przez enkawudzistów. Droga przez step na odkrytej pace ciężarówki, opad śniegu. Postój w rozmiękłym stepie, kłótnia mamy z enkawudzistą. [+]
[00:38:05] Przyjazd do kopalni rudy – enkawudzista zabronił mamie wyjść po wodę – napad histerycznego śmiechu boh. – zdobycie wody. [+]
[00:39:05] Przyjazd rodziny do kołchozu Kirow. Przejazd z kołchoźnikiem do ziemianki, w której mieszkali Kazachowie – przyjęcie przez gospodarzy. [+]
[00:42:20] W kołchozie mieszkali Kazachowie, Ukraińcy i kilka polskich rodzin. Mama znalazła mieszkanie u rosyjskiej rodziny.
[00:42:55] Pobyt w kołchozie do jesieni 1940. Zajęcia dzieci: starszy brat pasł krowy, młodszy świnie, boh. plewiła pszenicę. [+]
[00:43:32] Budowa ziemianki – cegły suszone na słońcu.
[00:44:28] Władze powiedziały kołchoźnikom, że przyjadą do nich „polscy krwiopijcy i burżuje” – złamanie zakazu kontaktów.
[00:45:02] Polacy poszli do pracy, bo obiecano im żywność – zachowanie brygadzisty. Wymiana odzieży na jedzenie. Trudne warunki życiowe – obojętność władz.
[00:46:27] Pomoc Czerwonego Krzyża po amnestii dla Polaków.
[00:46:46] Przeliczanie zesłańców przez enkawudzistę – jego zachowanie względem Polaków.
[00:47:40] Mama, która umiała szyć, zaopatrzyła w żywność babcię i synów i pojechała z boh. do Aktiubińska, gdzie zatrudniła się w artelu. Boh. chorowała i nie mogła chodzić do szkoły.
[00:48:31] Zima w Kazachstanie, trzydniowe burany, wypadki zamarznięcia koło domu.
[00:49:22] W lutym przyszła wiadomość o śmierci babci, którą pochowano bez trumny. Mama przywiozła chłopców do Aktiubińska. Dzięki jej pracy rodzina nie głodowała.
[00:50:02] Wiadomość o wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej podano przez głośniki zainstalowane w domach. Zebranie na placu – widoczna radość Polek i jej konsekwencje.
[00:51:02] Wezwanie do NKWD – wywiezienie do kołchozów. Podróż zaprzęgiem wołów do aułu Akaj.
[00:52:24] Przyjazd w nocy do aułu, wyładunek przy kopciłce. Rano do ziemianki weszli mieszkańcy wsi, by obejrzeć przyjezdnych. Atak pcheł.
[00:54:00] Boh. wyszła po trawę do ugotowania i zachwycił ją widok wioski nad strumieniem w górskiej dolinie.
[00:54:38] Zesłańcy nie mogli się oddalać z powodu groźnych psów. Powitanie przez starca Babaja ośmieliło innych mieszkańców aułu. Wymiana rzeczy na jedzenie.
[00:55:50] Przewodniczący kołchozu Kusain skierował dzieci do pracy (mama miała zaświadczenie lekarskie, że jest chora na serce). Starszy brat pasł krowy, młodszy cielaki, a boh. pasła pięć baranów.
[00:56:56] Miejscowi nie karmili psów, które nie polowały – do rodziny przywiązał się jeden z takich psów, ugryziony przez lisa. Boh. pilnowała z nim baranów. [+]
[00:57:41] Odnoszenie się Kirgizów do zesłańców. Mama wróżyła i za to dostawała jedzenie.
[00:58:37] Pożegnanie synów idących z aułu do wojska – zarzynanie barana, potrawa beszbarmak. Porządek jedzenia: najpierw mężczyźni, potem dzieci i psy – walki psów o kości. Kobiety nie jadły mięsa, ale gotowały kluski na wywarze. Podobna uroczystości, gdy przychodziło zawiadomienie o śmierci na froncie. [+]
[01:00:47] Przewodniczący Kusain chciał odkupić boh. od mamy. Weselne zwyczaje Kirgizów – duże wykupy za pannę młodą. Wysoka pozycja dziewczynek. Reakcja boh. na żarty, że przewodniczący kołchozu gotów jest dać za nią wóz prosa. [+]
[01:02:07] Wyjazd mamy do Kosystoku – boh. bała się, że mama nie wróci i przewodniczący kołchozu, który nie miał dzieci, zabierze ją.
[01:02:40] Po ogłoszeniu amnestii starszy brat pojechał do junaków, młodszy do sierocińca przy Armii Andersa – wykorzystanie tego, że byli pasierbami. Młodszego brata Witolda wyrzucono z sierocińca za przewinienie i nie został ewakuowany z ZSRR.
[01:03:50] Przygotowania mamy do wyjazdu z aułu – przyjście dwóch starszych Kirgizów, którzy prosili, by mama nie wyjeżdżała, bo gdy tylko przyjdą Niemcy, to dostanie konia i wóz i wróci do Polski.
[01:05:15] Wyjazd do Kosystoku. Po ogłoszeniu amnestii wielu Polaków jechało do Armii Andersa, niektórzy dołączali do rodzin na zesłaniu. Dary dla zesłańców: ryż i kasza manna.
[01:06:45] Powrót do Aktiubińska w 1942 r. Zerwanie umowy rządu londyńskiego ze Stalinem, działalność Józefa Czapskiego – poszukiwanie polskich oficerów.
[01:07:50] Wezwania na milicję podczas paszportyzacji – mama wychodziła z domu w czasie, gdy mógł tam przyjść milicjant. Szykanowanie osób, które nie chciały przyjąć radzieckiego paszportu. Podpisanie dokumentu przez mamę.
[01:09:10] Wstrzymanie dostaw darów. Mama poszła do pracy – naprawiała mundury przywożone z frontu: cerowała, doszywała guziki.
[01:10:00] Lato 1943 – reakcja zesłańców na wiadomość o śmierci gen. Sikorskiego.
[01:10:40] Tworzenie Armii Berlinga – pobór do wojska. Wznowienie dostaw darów dla zesłańców.
[01:11:45] Głód, niemożność zrealizowania kartek na chleb. Zima 1944 – choroba mamy. Boh. stała nocą w kolejce po chleb z córką gospodyni Rosjanki – bieganie wokół budynku, by się rozgrzać. Wejście do sklepu, zapach chleba i zakup kilku bochenków. W drodze do domu dziewczynki zostały napadnięte, boh. pobito i zabrano jej chleb. [+]
[01:15:20] Na jedenastoletnią boh. napadli młodzi Rosjanie. Gospodyni Rosjanka, której mąż pracował w mleczarni, przyniosła okruchy sera. Duża umieralność wśród dzieci i osób starszych. Tylko dary dla zesłańców pozwoliły rodzinie przetrwać.
[01:16:55] Boh. i mama zachorowały na malarię. Chinina od znajomej Rosjanki, która pracowała w szpitalu i stamtąd ją kradła. Boh. i mama pilnowały ogrodów, boh. w ciężkim stanie leżała w szałasie, przechodząca Rosjanka obiecała jej lekarstwo i potem przyniosła pigułkę, po której boh. nigdy więcej nie miała ataków. [+]
[01:19:05] Jesienią 1944 Polacy mogli wyjechać na Ukrainę. Do rodziny dołączył brat Witold. Poprawa warunków bytowych na Ukrainie, więcej żywności: słoneczniki, kukurydza.
[01:20:17] Koniec wojny – oczekiwanie na powrót do Polski. Rok 1946 – rosnące obawy zesłańców, czy uda się im opuścić Związek Radziecki. Przyjazd komisji, która wydawała karty repatriacyjne. Transport samochodami do Mikołajowa.
[01:21:50] Podróż pociągiem do Polski w lutym 1946 r., pożegnanie na stacji w Mikołajowie na użytek sowieckiej propagandy. Warunki w podróży, niewielkie zapasy żywności i opału. Na jednej ze stacji ludzie z siekierami wyskoczyli z wagonów i porąbali na opał budynek stacji. Stróż strzelał na postrach, ale gdy pociąg odjeżdżał, w miejscu budynku stało tylko biurko, a na nim telefon. [+]
[01:24:22] Przejazd przez Lwów, ukraińska nazwa miasta. Przesiadka do polskiego pociągu, przyjazd do Chyrowa – odczepienie lokomotywy. Dwa tygodnie przejazdów między Chyrowem a Medyką – panika wśród repatriantów, zabicie dwóch kotów, które obwiniono o zaistniałą sytuację. [+]
[01:26:43] Przekroczenie granicy w Medyce, przystrojenie wagonów gałązkami i chorągiewkami. Przyjazd do Przemyśla – odczucia boh. Bułki wydawane przez PUR. Nieprzychylne okrzyki na widok repatriantów. Przydziały żywności. [+]
[01:28:18] Przyjazd do Kłodzka.
[01:29:07] Podział repatriantów: ci, którzy chcieli do miasta, jechali do Kłodzka, rolnicy do Legnicy, a Żydzi do Wałbrzycha. Rodzina zdecydowała się na podróż do Kłodzka. Pierwsze wrażenia po przyjeździe do miasta.
[01:30:08] Pomoc dla repatriantów: rodzina otrzymała mieszkanie w Kłodzku, ubrania z Czerwonego Krzyża, kartki na chleb, pieniądze.
[01:30:32] Rozdawanie zupy przez PUR – boh. stojąc w kolejce zobaczyła wojskowego pytającego o rodzinę. Znała jego dzieci, więc prowadziła do nich ojca – spotkanie na ulicy z córką, której ojciec nie poznał.
[01:34:41] Choroba mamy – wezwanie felczera, zabranie mamy do szpitala. Przypadkowe zbadanie boh. przez lekarza Niemca i próba zatrzymania jej w szpitalu na oddziale dziecięcym – reakcja boh., która uważała się za dorosłą osobę. Leczenie odmrożeń, picie żelaza. Długi pobyt w szpitalu, wyjście w czerwcu 1946. Pierwsza komunia po wyjściu ze szpitala. Leczenie szpitalne z powodu „pomyłki”. [+]
[01:38:22] Jeszcze w Kazachstanie rodzina otrzymała wiadomość o śmierci ojca. Po powrocie do Polski mama napisała do rodziny męża w Nowym Sączu – odpowiedź ciotki, że ojciec żyje pod zmienionym nazwiskiem i mieszka w lubuskiem. Zmiana nazwiska z powodu internowania na Litwie. [+]
[01:39:42] Analfabetyzm czternastoletniej boh., mały zasób słów. Przyjazd do ojca. Edukacja boh., ukończenie technikum w Poznaniu (przez rok boh. była prymuską). Odmienne traktowanie uczniów w Poznaniu i Świebodzinie.
[01:42:12] Wybór kierunku studiów, których boh. nie ukończyła z powodów nagonki na ojca, prześladowanego przez UB.
[01:43:12] Zakaz rozmów o pobycie na zesłaniu w ZSRR. Pisanie życiorysów, dopuszczalne zwroty.
[01:43:46] Boh. zaczęła pisać książki w wieku 70 lat.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania]
[01:43:55] Przedstawienie rodziców – ojciec był zecerem, pracował w redakcji „Policji”, a potem jako policjant (chodził w cywilnych ubraniach). Mama zajmowała się domem, przed ślubem była ochmistrzynią w majątku. Odwiedziny w Czombrowie (prawdopodobnie pierwowzór mickiewiczowskiego Soplicowa).
[01:45:30] Charakterystyka ludności Polesia, podburzanie chłopów przez sowieckich agitatorów.
[01:46:05] Rodzice: Felicja z domu Siewruk i Kazimierz Śliwa. Ojciec walczył w Legionach, miał medal za Obronę Lwowa, był ranny podczas walk pod Kijowem.
[01:47:12] Wyjścia z tatą (w galowym mundurze) na uroczystości odbywające się w nowogródzkim zamku Giedymina. Boh. nie pokazywała swoim dzieciom zdjęć ojca w mundurze.
[01:48:10] Tata był uzdolniony muzycznie i grał na różnych instrumentach, m.in. na skrzypcach, gitarze, flecie. W orkiestrze policyjnej grał na kontrabasie, prowadził orkiestrę dziecięcą, a podczas jasełek dla dzieci policjantów był św. Mikołajem. [+]
[01:49:15] Zrywanie kwiatów na łące, które boh. sypała podczas uroczystości w kościele. Porównanie łąk na Białorusi z łąkami w Lubuskiem.
[01:49:51] Mama wykarmiła koziołka, który chodził do lasu, ale spał w domu. Dorastanie wśród psów i kotów. [+]
[01:50:20] Rodzina mieszkała w drewnianym domu przy ul. Słuchowickiej 2a. Drewniana zabudowa miasta, murowane kamienice żydowskie.
[01:50:58] Boh. nie grała na żadnym instrumencie. Po wojnie rodzina miała poniemieckie pianino, ale nie mogła go wykupić w Urzędzie Likwidacyjnym i instrument oddano. Ojciec grał na fisharmonii. Nauka boh. po powrocie z zesłania
[01:51:52] Sklepy Irszki i Szlomki blisko domu rodziny w Nowogródku, zapachy żydowskich sklepików, relacje z sąsiadami. Sytuacja Żydów w przedwojennej Polsce. Wychowanie boh. w szacunku dla innych bez względu na narodowość.
[01:56:00] Historia wujków mamy: carskiego oficera, który nie chciał przejść na prawosławie i Jana Siewruka, którego wyrzucono ze szkoły z wilczym biletem za pobicie rosyjskiego nauczyciela – ukrywanie się wujka przed ojcem. Zabranie Jana Siewruka do majątku na Litwie, gdzie kształcono polską młodzież – przyjazdy nauczycieli z Wilna i Warszawy. Mobilizacja w 1914 r. – wcielenie wujka do carskiej armii, wracając z Litwy przywiózł do domu polskie wydanie „Pana Tadeusza” i Trylogii. Podtrzymywanie polskości w rodzinie wywodzącej się z zaściankowej szlachty. [+]
[01:58:42] Zawiadomienie o śmierci wujka, który zginął „za świętą Rosję” na froncie w 1915. Jan Siewruk przystąpił do bolszewików i zginął podczas czystki w 1924 r. – reakcja dziadka. [+]
[02:00:05] Wejście Armii Czerwonej do Nowogródka [we wrześniu 1939] – przyjście do domu radzieckich żołnierzy, którzy zajęli dwa pokoje – reakcja mamy. Wspólne picie herbaty, oficerowie jedli z gazety i nie chcieli talerzyków. [+]
[02:01:30] Boh. słyszała pogłoski o samosądach po wejściu wojsk radzieckich.
[02:02:08] Złożone relacje polsko-żydowskie: zachowanie polskiego Żyda podczas wywózki. Zakup kilimów przez rodziców i zabranie ich przez kupca-Żyda, gdy nie zapłacili ostatniej raty. Udział Żydów w deportacjach. Postawa Żyda, który dogonił mamę i zapłacił za meble.
[02:03:36] Pakowanie się przed wywózką, pomoc wujenki, obecność niani Fiedory. Żołnierze nie pozwolili zabrać żadnej książki. [+]
[02:04:55] Album ze zdjęciami był u wujka i ocalał.
[02:05:14] Mieszkańcy miasta wiedzieli, że ojciec był policjantem.
[02:06:05] Spotkanie z ojcem [1946] – rodzina mieszkała w Nawrocie koło Kłodzka. Wymiana listów z ciotką i ojcem – krótka wizyta ojca, który miał dużo pracy w gminie. Wyjazd rodziny do Smardzewa w Lubuskiem.
[02:07:12] Mieszkanie w Smardzewie do 1953 r., zwolnienie ojca z pracy, przesłuchania przez UB.
[02:07:44] Boh. nie było w domu, gdy ojciec wyjeżdżał w 1939 r. Ojciec szukał rodziny przez Czerwony Krzyż. Wyjazd na dworzec w Kłodzku w czerwcu 1946 – dzieci nie poznały ojca, a on nie poznał dzieci. Powitanie na drodze. Zawód sprawiony boh. – tata nie został na jej komunii 28 czerwca. Trudne lata po połączeniu się rodziny – odzwyczajenie się od siebie.
[02:11:05] Referendum: plakaty 3xtak – boh. nie wiedziała, co to znaczy.
[02:11:35] Nastroje w wagonie podczas podróży w głąb ZSRR, wspólne modlitwy, rozmowy. Dziura w podłodze i załatwianie potrzeb naturalnych pod wagonami w czasie postojów.
[02:12:39] Charakter mamy i jej zachowanie względem Rosjan – dogryzanie kobiecie, która należała do partii (podczas pracy w artelu przed wybuchem wojny z Niemcami), a potem była kierowniczką rzeźni. Przypadkowe spotkanie na ulicy – mama nie skorzystała z zaoferowanej pomocy. [+]
[02:14:45] Podczas przejazdu pociągu przez most na Wołdze w Saratowie babcia zaintonowała „Pod Twoją obronę”. Zachowanie babci po przyjeździe na zesłanie: wpatrywała się w jeden punkt i paliła. Palenie papierosów przez członków rodziny.
[02:16:35] Wspomnienie babci, która urodziła trzynaścioro, a wychowała pięcioro dzieci, i dziadka, który lubił grać w karty. Dziadek wykształcił synów, ale nie chciał się zgodzić na naukę córki, która sama zapisała się do szkoły.
[02:18:02] Silny charakter mamy pozwolił rodzinie przetrwać zesłanie, choroby na zesłaniu i po powrocie do Polski.
[02:19:05] Mama zabrała talię kart na zesłanie. Podczas pobytu w aule Akaj zobaczyła je Kirgizka i poprosiła o wróżbę, za którą dała coś do jedzenia. Mama wróżyła kobietom, które miały bliskich na froncie, i dzięki temu rodzina miała co jeść. Gdy Kirgizkom brakowało jedzenia, to przynosiły srebrne pierścionki. Wymiana pierścionków na jedzenie w Aktiubińsku. [+]
[02:23:00] Zawiadomienia o śmierci na froncie – zachowanie Kirgizek, beszbarmak na stypie.
[02:23:49] Ciekawość boh., która przypatrywała się zajęciom Kirgizek. Sposób owijania dzieci, by potem łatwo im było siadać po turecku. Łóżeczka dla chłopców z system odprowadzania moczu zamiast pieluch. [+]
[02:25:05] Boh. nie bawiła się z kirgiskimi dziećmi. Prześladowanie chłopca, który miał matkę Rosjankę i był blondynem. Zachowanie małych Kirgizów.
[02:26:00] Wiele osób w aule, także dzieci, cierpiało na choroby weneryczne. Mama spotkała znajomego z sąsiedniego kołchozu, który powiedział, że wszyscy mieszkańcy Akaju zmarli.
[02:26:51] Warunki higieniczne – brak łazienki i ubikacji podczas całego pobytu na zesłaniu. Mroźna zimy, niewiele okazji do umycia się. Brak opału – miejscowi palili krowim nawozem, ale zesłańcy nie mieli krów – zbieranie piołunu na opał.
[02:28:35] Życie na krawędzi, zasypanie w ziemiance podczas buranu, odkopywanie przez Kirgizów. Zachowanie Kirgizów podczas buranu. Obecność stepowych wilków.
[02:30:48] Napad na boh. i kradzież chleba – zachowanie mamy i sąsiadki. Charaktery mieszkańców Syberii, wzajemna pomoc.
[02:31:55] Koniec wojny – uroczystość w sowchozie, powszechna radość. Pozwolenie władz na polską akademię z okazji 3 Maja – uczycie przez kogoś flagi z pierzyny, program artystyczny.
[02:33:35] Sowchoz Telman na Ukrainie był dawną kolonią niemiecką opuszczoną przez mieszkańców. Boh. pracowała w ogrodach. Kradzieże w kołchozie były warunkiem przeżycia. Różnica między kradzieżą mienia kołchozowego i prywatnego.
[02:35:38] Rodzina boh. została dwa razy okradziona – zabrano ziemniaki i zboże.
[02:36:02] Boh. odnalazła brata Henryka po kilkudziesięciu latach. W latach 40. ojciec dostał przez Czerwony Krzyż londyński adres syna, ale nie udało się rodzinie nawiązać kontaktu. Boh. nie spotkała się z bratem, ale korespondowała z nim i rozmawiała przez telefon. Powojenne losy braci Henryka i Witolda.
[02:38:10] Henryk był junakiem i został ewakuowany z Armią Andersa. Był w jednym z obozów w Afryce, po wojnie zamieszkał w Londynie. Był malarzem i rzeźbiarzem.
[02:39:39] Witold przyjechał do Polski razem z mamą i boh., był górnikiem i mieszkał w Wałbrzychu.
[02:40:00] Powrót do Polski – euforia po przekroczeniu granicy. Marzenie o polskim chlebie.
[02:40:50] Podczas postoju w Rzeszowie boh. weszła do dobrze zaopatrzonego bufetu i patrzyła na chleb, ale nie miała pieniędzy, by go kupić.
[02:42:07] Przyjazd pociągu repatriacyjnego do Krakowie – możliwość zajrzenia w okna mieszkań, widok mebli.
[02:43:25] W mieście na Ziemiach Odzyskanych repatrianci poszli do kościoła. Ksiądz, odprawiający mszę twarzą do ołtarza, nie wiedział, że w kościele jest tylu wiernych – reakcja księdza, gdy się odwrócił.
[02:45:07] Pobyt boh. i mamy w kłodzkim szpitalu: brak koszuli na zmianę, ręcznika – zachowanie siostry oddziałowej, Ślązaczki. Odzież z Czerwonego Krzyża. Zachowanie pacjentki Niemki – wyłączanie przez nią radia, które nadawało muzykę. Boh. trafiła do szpitala dwa dni po przyjeździe do Kłodzka.
[02:48:38] Reakcje boh. po wyjściu ze szpitala, w którym spędziła 3,5 miesiąca.
[02:49:22] Transport repatriacyjny – wiele osób było chorych, ale wszyscy chcieli dojechać do Polski. Śmierć niemowlęcia z głodu. Przejazd przez Ukrainę, ostrzeżenia, by nie oddalać się od pociągu ze względu na możliwość śmierci z rąk Ukraińców. Zmarłe dziecko zostało pochowane w Chyrowie, w pudełku po konserwach. Kobiety nie odważyły się poprosić duchownego, by poświęcił ziemię.
[02:51:40] Refleksie na temat współczesności. Obawy o przyszłość Polski.
[02:52:22] Przejazdy pociągu z repatriantami z Chyrowa do Medyki – nikt nie próbował na własną rękę przekroczyć granicy, obawa przed rosyjską strażą graniczną.
[02:52:52] Spotkanie w Medyce z transportem wiozącym ludzi z Bukowiny, jeden z mężczyzn odnalazł matkę-staruszkę.
[02:53:47] Wstrzymywanie transportu – podejrzenia, że chodziło o łapówkę, na którą nie było środków. Obwinienie kotów o zaistniałą sytuację i zabicie zwierząt.
[02:54:23] Jednej z kobiet śnił się były narzeczony Sobolewski, wieszczyła w związku z tym powrót na Syberię. Żarty chłopaków pytających rano o Sobolewskiego.
[02:54:53] Brat Witold miał szynel, więc nie wychodził z wagonu, bo koledzy nazywali go Stalinem.
[02:55:25] Ostrzeżenia przed możliwością ukraińskich ataków, obawy repatriantów. Mama oddała spodnie za wiadro ziemniaków i potem zachorowała z zimna. Wyprawa po opał – niedaleko stojącego pociągu znaleziono grób z tabliczką KOP, datą 1939 i numerem.
[02:57:52] Rodzina przywiozła do Polski wiadro, kankę i garnek zabrane z Nowogródka. Po przyjeździe do Kłodzka wszystkie rzeczy spalono, wielka kąpiel – walka z wszawicą za pomocą nafty.
[02:59:02] Wywiezione nastolatki wróciły jako dorosłe osoby i często nie mogły się uczyć, bo musiały pracować. Uprzywilejowana sytuacja boh., która mogła iść do szkoły i odnalazła ojca.
[03:00:22] Siedemnastoletni brat Witold nie chciał się uczyć i poszedł do pracy w kopalni.
[03:00:55] Boh. zdała maturę w poznańskim technikum i zaczęła studia w Wyższej Szkole Ekonomicznej – polityczny profil zajęć. Boh. chciała studiować prawo, ale nie była do tego egzaminu przygotowana.
[03:02:20] Ślub we Wrocławiu, gdzie przyszły mąż dostał po studiach nakaz pracy. Przeprowadzka do Świebodzina, mąż był nauczycielem w technikum. Boh. pracowała w księgowości. Zaczęła pisać w wieku 70-u lat.
[03:03:58] Po zwolnieniu ojca z pracy rodzina wyjechała ze Smardzewa do Świebodzina. Ojciec był zecerem i zaczął pracować w drukarni. UB zadzwoniło do dyrektora, że ma zwolnić ojca, ale dyrektor się nie ugiął i ojciec zatrzymał posadę. Śmierć rodziców.
[03:05:46] Ojciec pracował w gminie, był szanowany i boh. nie dokuczano.
[03:06:42] Leczenie odmrożonych na Syberii nóg. Problemy z wyrażaniem się, niewielki zasób słów po przyjeździe do Polski. Nadrabianie braków lekturami.
[03:07:52] W Kłodzku boh. dokuczano z powodu zesłańczej przeszłości. Wzbogacenie się szabrowników i ich stosunek do repatriantów.
[03:08:30] Wielkanoc w kłodzkim szpitalu, ludzie z okolic jechali wozami, bryczkami do kościoła. Przejazd jednej z rodzin karawanem.
[03:10:15] Lata studenckie – zabawy taneczne, wydatki na kulturę, warunki w akademiku.
[03:11:23] Szykanowanie dzieci kułaków – jedna z koleżanek wpisała mniejszy areał gospodarstwa, by móc chodzić do szkoły średniej. Publiczne potępienie „kułaczki”.
[03:12:54] Rektor uczelni Mieczysław Fleszar poinformował studentów zgromadzonych w auli o śmierci Stalina – reakcja boh.
[03:14:42] Konfidenci wśród studentów. Z przyszłym mężem boh. studiował ubek, który chodził z bronią, ostrzeżenie, by nic nie mówić przy jego siostrze.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.