Marian Breńda (ur. 1931, Czerwińsk) opowiada o wojennych losach swojej rodziny, pracy ojca, barkarza, który pływał podczas okupacji do Warszawy. Opowiada także historię żydowskiej dziewczynki Marysi Glickman i jej brata – niemieccy żandarmi, po zabiciu rodziców, oddali dzieci na wychowanie polskim rodzinom. Marysią opiekowała się Leokadia Gortat. Marian Breńda podczas okupacji był uczniem tajnych kompletów, po wojnie ukończył szkołę zawodową i pracował jako krawiec.
[00:00:01] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1931 r.
[00:00:22] Prezentacja rodziców: Ludwiki i Stefana, daty urodzenia rodzeństwa. Pod koniec sierpnia 1939 przyjechał kuzyn Henryk Przedpełski, który odkupił od ojca rower. Henryk Przedpełski został zmobilizowany i nie wrócił z wojny.
[00:02:30] W 1935 r. boh. dowiedział się od sąsiada o śmierci Józefa Piłsudskiego. Po wakacjach poszedł do przedszkola – wyżywienie dzieci. W 1937 boh. poszedł do szkoły – kierownik Wiktor Kopczyński zgodził się, by rozpoczął edukację w wieku 6 lat.
[00:04:36] Pod koniec października 1942 Żydzi zostali przesiedleni do Nowego Dworu Mazowieckiego. Jedna rodzina ukrywała się w stodole, potem w grobowcu na cmentarzu, Polacy przynosili im jedzenie. Żydzi zostali zadenuncjowani, rodziców zastrzelono, dziewczynkę Marysię oddano polskiej rodzinie Gortatów, chłopca rodzinie Karczewskich – jego dalsze losy. Marysia odwiedzała dom boh., bawiła się z jego rodzeństwem. Po wojnie Żydzi zabrali dziecko. Marysia zamieszkała we Francji. [+]
[00:07:22] Ojciec pływał na barce, boh. był z nim w Warszawie – obserwacje poczynione na Kercelaku. Ojciec kupił synowi podręcznik do nauki polskiego w trzeciej klasie. [Boh. recytuje fragment wiersza Artura Oppmana]. Spacer na Stare Miasto, sklep z odzieżą na Placu Zamkowym, przejazd tramwajem koło getta – sceny z getta. Wizyta w Hali Mirowskiej – wspomnienie chłopca, który zjadł skórki od salcesonu. Po powrocie na barkę okazało się, że brat ojca, Stanisław, jest chory – przyjazd lekarza. [+]
[00:15:10] Rejs barką z Warszawy do Czerwińska – mijane miejscowości, zapamiętane krajobrazy. Choroba stryja Stanisława – wyjazd do lekarza w Wyszogrodzie, reakcja boh. po śmierci stryja. [+]
[00:20:04] Kontrola na granicy dystryktu warszawskiego w Nowym Dworze, szukanie przemycanej żywności – skrytka na barce, w której chowano towary. Ojciec kupował skóry, które dostarczał szewcom. 18 sierpnia do barki podjechała wodna policja, która znalazła kilka paczek z żywnością – po wizycie żandarmów w domu boh. ostrzegł ojca, który ukrył się w nieczynnym wiatraku, potem ukrywał się we wsi Żukowo u kolegi Władysława Jedynaka. [+]
[00:24:04] Jesienią Niemcy zabrali barkę i przygotowali ją do ewakuacji swoich rodzin. W okolicach było dużo niemieckiego wojska, w domu mieszkało trzech radiotelegrafistów. Ukraińcy pracowali przy budowie bunkrów i okopów, razem z nimi była dziewczynka Tamara, która bawiła się z siostrą boh. i Żydówką Marysią. [+]
[00:26:17] Ojciec wrócił i ukrywał się w domu. Rodzina zaprosiła na święta niemieckich żołnierzy, którzy kwaterowali w domu. 12 stycznia żołnierze odjechali, potem odjeżdżali Niemcy, cywile. 19 stycznia boh. był u kolegi Janusza Rasińskiego – wjazd żołnierzy Armii Czerwonej do Czerwińska. Spotkanie z nauczycielką tajnych kompletów, której rodzina uciekła podczas rewolucji z Rosji.
[00:31:02] Powrót salezjanów, którzy przywieźli sieroty z Powstania Warszawskiego – chłopcy z sierocińca chodzili z boh. do szkoły. Jaś Zalewski stracił w powstaniu rodziców. Po wyzwoleniu wójtem Czerwińska został chłop z Raszewa.
[00:32:08] W 1939 r. dziedzic sąsiedniego Sielca, Zdzisław Karczewski, wyjechał zostawiając w majątku rodziców, jego gospodarstwo przejęli Niemcy.
[00:33:24] Nauka w szkole rozpoczęła się w lutym 1945, rodzice zrobili stoły i ławki. Boh. uczył się na tajnych kompletach i pani Szpetulska skierowała go do IV klasy. Wspomnienie kolegów z domu dziecka i wspólnych ognisk – bułki od właściciela piekarni.
[00:35:52] Latem 1945 przyjechał pracownik warszawskiego SPB po żwir – niebezpieczny rejs do Warszawy przez zburzone mosty, skutki wybuchów podczas rozminowywania Wisły. Pobyt w zniszczonej stolicy. [+]
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu – świadek odpowiada na pytania]
[00:40:37] Zachowanie niemieckich żandarmów podczas okupacji. Reakcja matki na wiadomość o wybuchu wojny. Przejazd przez Czerwińsk uciekinierów spod Mławy, przybycie polskich oddziałów i przeprawa przez Wisłę. Polscy żołnierze szli w kierunku Modlina i zostali zaatakowani przez niemieckie samoloty. Skutki bombardowania Czerwińska. W Kłębowicach wylądował uszkodzony samolot – skutki wybuchu paliwa.
[00:47:05] W 1940 r. wydzielono w Czerwińsku getto, do którego przesiedlono Żydów z Iłowa i Wyszogrodu. Boh. sprzedał Żydowi dwa bochenki chleba. W 1942 r. do domu przychodziła dziewczynka, która przekradała się z getta – rozmowa o religii. Znajomy wiózł Żydów do Nowego Dworu – zabicie dwóch mężczyzn, którzy śpiewali. W latach 50. kilku sąsiadów z Czerwińska pracowało koło Małkini, miejscowi wskazali im miejsce, gdzie pracowali Żydzi z Czerwińska i gdzie pochowano zabitych, w tym Arona Najbergera.
[00:53:47] Uratowana żydowska dziewczynka, Marysia, po wojnie chodziła z boh. do szkoły. Przed sowiecką ofensywą Niemcy zniszczyli drewniane mosty, miejscowa ludność zbierała drewno wyrzucone na brzeg – wykorzystanie desek i bali jako budulca do budowy domów. Ojciec popłynął po drewno w okolice Wyszogrodu i usłyszał historię o tragicznym w skutkach przejeździe przez most niemieckiej ludności cywilnej i niemieckich czołgów.
[00:55:46] Po wkroczeniu Rosjan ojciec poszedł do Wyszogrodu po swoją barkę i przypłynął nią do domu.
[00:56:56] Po zajęciu Zaolzia boh. dostał czołg-zabawkę.
[00:57:44] Podczas okupacji, gdy ojciec się ukrywał, boh. z bratem i dwoma kolegami popłynął na drugą stronę Wisły po drewno na opał – ostrzelanie łódki podczas powrotu do domu, przeszukanie łódki przez policję wodną. [+]
[01:01:10] Zatrzymanie mężczyzn, mieszkańców Czerwińska, po zastrzeleniu komendanta żandarmerii – poszukiwanie ojca przez żandarmów. Część zatrzymanych uciekła po interwencji brata zabitego żandarma. Po latach boh. spotkał kolegę, który opowiedział mu o okolicznościach zdarzenia – śledztwo w młynie.
[01:07:23] Historia rodziny Glickmanów – rodzice zostali zastrzeleni, dzieci trafiły do polskich rodzin. Marysia do Leokadii Gortat – dziewczynka przeżyła wojnę i wyjechała do Francji. Boh. chodził do klasy z córką Szwarcbacha, jej starsza siostra przeżyła wojnę.
[01:10:58] Powód, dla którego boh. nie pojechał do szkoły z internatem w Płońsku. Kuzyn Przedpełski był właścicielem piekarni i rodzice postanowili, że boh. zostanie piekarzem – wyjazd do Płocka, wrażenia z miasta. Boh. pracował i uczył się w szkole zawodowej – wysoki poziom nauczania, rezygnacja z zawodu piekarza.
[01:18:13] Podjęcie nauki u mistrza krawieckiego Salamonowicza – wspólny wyjazd z do Elbląga, gdzie boh. pomagał w warsztacie i chodził do szkoły. Spotkanie z Arkadym Fiedlerem.
[01:23:00] Po ukończeniu szkoły boh. pracował w spółdzielni krawieckiej – dobre warunki pracy, zakup maszyn do szycia. Boh. pracował jako krawiec do emerytury.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.