Anna Wądołowska z d. Niebrzydowska (ur. 1930, Witynie) opowiada o pogromie w Jedwabnem (miała wtedy 11 lat) oraz działalności bandytów w powiecie łomżyńskim w latach 40. Po wojnie wraz z mężem prowadziła gospodarstwo rolne. W latach 80. przebywała w Stanach Zjednoczonych.
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1930 r. w Wityniach.
[00:00:26] Prezentacja rodziców: Florentyny i Józefa Niebrzydowskich.
[00:00:50] Życie w Wityniach przed wojną, zabawy dzieci. Udział w uroczystościach kościelnych.
[00:02:52] Przed wojną w Jedwabnem mieszkali Żydzi, którzy zajmowali się handlem. Boh. chodziła do szkoły w Konopkach i nie miała koleżanek Żydówek. Wyjazdy na rynek do Jedwabnego. Atmosfera w domu przed wojną, wspólne śpiewanie.
[00:06:45] Ojciec kupował gazety i wiedział, że wojna może wybuchnąć – odgłosy 1 września 1939, reakcja boh. Podczas nalotów rodzina chowała się w piwnicy. [+]
[00:10:38] Odgłos wysadzenia mostu w Wiźnie, krótki pobyt Niemców we wsi. Wkroczenie Armii Czerwonej do Wityni – sołtys stał się „predsiedatielem”. Powitanie czerwonoarmistów kwiatami. Dwie rodziny zostały deportowane na Syberię – matka pojechała z boh. do Jedwabnego, by dać jedzenie wywożonej sąsiadce. Żyd Ibram powiedział matce, że Żydzi wskazali część wywożonych osób. Zachowanie Żydów podczas sowieckiej okupacji. [+]
[00:17:05] Boh. chodziła do rosyjskiej szkoły, powody wywiezienia sąsiadki z trójką dzieci. Zatarg Orłowskiego z żydowskim handlarzem. Wywózki „kułaków”. Ibram powiedział, że rodzina jest na liście do deportacji. Wuj Stefan Makowski przed wojną bronił chłopów, których Żydzi oszukiwali podczas handlu – wuj został aresztowany i ślad po nim zaginął.
[00:23:55] Mąż boh. chodził do szkoły w Jedwabnem i miał żydowskich kolegów. Partyzanci w czasie niemieckiej okupacji. Działalność bandytów – kradzieże, zniszczenie uli. Chłopak siostry, Tadeusz Taraskowski, uratował dom przed wysadzeniem.
[00:30:30] Działalność oddziału „Sępa” – gospodarze żywili oddział, zabawy we wsi [Michał Bierzyński „Sęp” działał w okolicy w latach 1945-47]. Podczas niemieckiej okupacji w domu sąsiadów zatrzymywali się partyzanci.
[00:33:27] Reakcja mieszkańców wsi po wkroczeniu Niemców – wysokie kontyngenty, kary za niewywiązywanie się z dostaw, rewizje.
[00:35:50] Sytuacja ludności żydowskiej po wkroczeniu Niemców. Boh. chodziła „na nauczki” do kościoła – po mszy widziała Żydów skrobiących nawierzchnię Rynku, gdzie odbywały się targi. Ksiądz Kębliński kazał wiernym omijać Rynek. Boh. wróciła do domu i poszła z ojcem paść krowy, po południu widziała dym z Jedwabnego – reakcja ojca. [+]
[00:39:48] Wyjazd z ziemniakami i brukwią do getta w Łomży – potraktowanie żydowskich dzieci przez niemieckiego strażnika. Przemycanie żywności do getta – złapanie sąsiadki. [+]
[00:42:32] Ksiądz Kiebliński wyprowadził wiernych z kościoła w Jedwabnem. Wokół Rynku stali Niemcy, na Rynku Żydzi skrobali nawierzchnię. Zmuszanie Polaków do wskazywania Żydów. Na Rynku nie było Polaków, tylko Żydzi i Niemcy. [+]
[00:47:00] Nastroje w okolicy Jedwabnego po pogromie. W Wityniach nie ukrywano Żydów. Mama odmówiła Ibramowi. Przez dwa miesiące w stodole ukrywał się młody Żyd, któremu boh. nosiła jedzenie, ale z nim nie rozmawiała. [+]
[00:52:23] Żydów spalono w stodole Śleszyńskiego, boh. znała jego córkę Janinę, która opowiadała, że Niemcy przyszli do ojca po klucz do stodoły. Zbrodni dokonano w czwartek, w niedzielę boh. szła do kościoła i widziała dym unoszący się znad pogorzeliska, czuła swąd spalonych ciał. [+]
[00:57:21] Podczas uroczystości w 2019 r. boh. słyszała starszego Żyda, który mówił, że zbrodni dokonali Polacy – boh. zarzuciła mu kłamstwo i opowiedziała swoją wersję zdarzenia.
[00:59:12] Zachowanie Żydów podczas sowieckiej okupacji – udział w wysyłaniu Polaków na Syberię. Sytuacja Polaków podczas niemieckiej okupacji.
[01:01:56] Laudański siedział niewinnie w więzieniu. Laudański w chwili pogromu miał 14 lat [w 1941 r. trzej bracia Laudańscy mieli 19, 22 i 24 lata] – został zmuszony przez Niemca do wskazywania Żydów. O udział w pogromie oskarżyła go sąsiadka. Opinia na temat rodziny Laudańskich.
[01:05:40] Gloryfikacja „żołnierzy wyklętych”.
[01:06:30] W okolicy grasowali bandyci – nawiązanie do obecnej sytuacji politycznej.
[01:07:30] Ludzie, którzy byli członkami bandy, po wojnie wyjechali. Opinia na temat Żydów. Grabienie mienia pożydowskiego przez bandytów, zdrajców, którzy psuli opinię Polakom. Zniszczenie pasieki – matka dawała miód chorym sąsiadom. Boh. zna nazwiska, ale ich nie poda z obawy o konsekwencje.
[01:11:30] 6 sierpnia przyszli sąsiedzi, bandyci, którzy ukradli rodzinie ubrania i miód. Matka zgłosiła kradzież w NKWD – reakcja bandytów. Rodzinę obronił „Sęp”. Jeden z bandytów powybijał w domu okna. Do bandy należał Stanisław Orłowski z Wityni i Kobrzyniecki, który przed wojną siedział w więzieniu.
[01:17:45] Reakcja członków rodziny po kradzieży, którą mama zgłosiła do NKWD. Kradzieże w innych gospodarstwach. Złodziei znaleziono w Kownatach – odzyskanie pewnej ilości dobytku. Rodzina znalazła kartkę napisaną przez bandytów i poszła z nią do „Sępa”. Tadeusz Taraskowski był u siostry Heleny, wychodząc przegonił bandytów.
[01:21:19] Reakcja mieszkańców wsi i rodziny boh. po pogromie w Jedwabnem. Żyd Ibram po wojnie znalazł się w Nowym Jorku – jego reakcja podczas deportacji mieszkańców Jedwabnego i okolic.
[01:23:20] Sytuacja po wyjściu z kościoła w dniu pogromu – zalecenie księdza. Boh. widziała ludzi skrobiących na kolanach nawierzchnię Rynku i żandarmów z gumami.
[01:26:25] W 1944 r. boh. słyszała huk i widziała dym znad płonącej Warszawy. Reakcja ludzi we wsi. Przed wybuchem powstania do wsi przyszło kilkanaście młodych osób po żywność – nocleg w domu boh.
[01:28:54] Zbliżanie się frontu – boh. chodziła kopać okopy. Ojciec został zabrany przez Niemców i budował bunkry koło Królewca – jego powrót do domu.
[01:31:15] Sytuacja po wyzwoleniu. Boh. budowała z bratem chlewik, gdy z Łomży przyjechał poborca Krzynówek i zabrał wszystkie świnie, poza jedną, z którą siostra uciekła do lasu – sprawa w sądzie, wyrok. Dywagacje na temat polityki.
[01:34:25] Boh. prowadziła z mężem wzorowe gospodarstwo. Wyjazd do Stanów Zjednoczonych – boh. wyjechała na miesiąc, a była tam ponad 7 lat. Podczas stanu wojennego była w USA. Opinia na temat polityki w USA – Obama zniszczył kraj, który odbudowuje Trump.
[01:37:08] Boh. nie głosowała na Wałęsę, opinia na jego temat. Zdanie na temat pracy w swoim kraju.
[01:39:24] Kupno ziemi przez męża boh. od Kobrzynieckiego.
[01:41:48] Sąsiadka Rydzewska opowiadała, że do jej dziadka Dąbrowskiego przyszedł Tarnacki i powiedział, że dziadek ukrywa Żydów – zabicie szpicla Tarnackiego przez Niemców. Bandyci rabowali żydowskie domy i dostali świerzbu. Nikt nie chciał pochować dwóch zabitych.
[01:45:38] Zabicie donosiciela Tarnackiego i jego towarzysza.
[01:47:27] Wspomnienie „Sępa”, partyzanta Narodowych Sił Zbrojnych.
[01:48:30] Działalność donosiciela Tarnackiego, który został zabity przez Niemców. Obecnie w tym miejscu stoi pomnik.
[01:49:50] Nastroje przed pogromem w Jedwabnem. W niedzielę poprzedzającą mord ksiądz wygłosił kazanie, które wywarło złe wrażenie. Po zbrodni ludzie bali się chodzić do miasteczka. Mąż boh. opowiadał, że w mordowaniu Żydów brali udział tylko Niemcy, przy nikłej pomocy ze strony bandytów.
[01:52:36] 25 czerwca 1941 r. zamordowano w Jedwabnem troje Żydów, jeden z zabitych pasł krowy na cmentarzu i za to został zabity. W morderstwie Żydów uczestniczyło kilku bandytów, którzy dręczyli także Polaków – okradanie żydowskich domów. „Żołnierze wyklęci” bronili Polaków.
[01:57:38] Bandytami byli: Kobrzyniecki, Tarnacki, Orłowski – po jego śmierci we wsi zorganizowano zabawę. Członkowie tej samej bandy chcieli wysadzić dom boh.
[02:02:05] Kossakowski z Grabnika chciał podpalić stodołę rodziny boh. – interwencja partyzantów. Stanisław Kossakowski został zabity przez akowców. Teść boh. został pobity przez bandytów.
[02:04:12] Kossakowski okradł i zabił człowieka wracającego z robót przymusowych. Dom Wądołowskich został dwa razy spalony przez bandytów. W pogromie w Jedwabnem brali udział bandyci i osoby zmuszone przez Niemców. Okupanci zabrali z gospodarstwa wszystkie krowy i konie. Bandyci przywozili ubrania po Żydach. Zapach w miasteczku, gdy pootwierano okna żydowskich domów. Jan Mocarski zajął żydowskie mieszkanie. Przed wojną Mocarski zaprosił ojca boh. na zabawę w Mocarzach – incydent z nożem. [+]
[02:09:38] Rozważania na temat rozróżnienia bandytów i Polaków. Relacje w rodzinie Stanisława Orłowskiego. Boh. odwiedziła koleżankę, zobaczyła skradzione ramki z uli i została zepchnięta ze schodów. Jan Mocarski donosił do UB i został zabity.
[02:14:12] Podczas Wielkanocy w Wityniach Orłowski chciał zabić Piotra Niebrzydowskiego – reakcja sąsiadów. Zabicie Orłowskiego przez szwagra.
[02:16:43] Ramki z uli były w domu kochanki Orłowskiego, Heleny Borawskiej. Po okradzeniu domu boh. widziała rodzinną miskę do kąpieli u sąsiadów Szumowskich. Boh. słyszała, że Żydów gnali do stodoły źli ludzie. Po pogromie niektórzy przywozili szmaty zabrane z żydowskich domów. Pani Łojewska z Jedwabnego siedziała w malinach i widziała pogrom.
[02:21:45] Zła sława Jedwabnego – incydent z miejscem urodzenia bratanicy, studiującej w Stanach. Rozważania na temat postrzegania nazwy Jedwabne. W pożydowskich domach zamieszkali Polacy. Okoliczni mieszkańcy rozebrali synagogę i wykorzystali cegły jako budulec.
mehr...
weniger
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Mo. - Fr. 9:00 - 15:00 Uhr
(+48) 22 182 24 75
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Berlin
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Diese Seite verwendet Cookies. Mehr Informationen
Das Archiv des Pilecki-Instituts sammelt digitalisierte Dokumente über die Schicksale polnischer Bürger*innen, die im 20. Jahrhundert unter zwei totalitären Regimes – dem deutschen und sowjetischen – gelitten haben. Es ist uns gelungen, Digitalisate von Originaldokumenten aus den Archivbeständen vieler polnischer und ausländischer Einrichtungen (u. a. des Bundesarchivs, der United Nations Archives, der britischen National Archives, der polnischen Staatsarchive) zu akquirieren. Wir bauen auf diese Art und Weise ein Wissenszentrum und gleichzeitig ein Zentrum zur komplexen Erforschung des Zweiten Weltkrieges und der doppelten Besatzung in Polen auf. Wir richten uns an Wissenschaftler*innen, Journalist*innen, Kulturschaffende, Familien der Opfer und Zeugen von Gräueltaten sowie an alle an Geschichte interessierte Personen.
Das Internetportal archiwum.instytutpileckiego.pl präsentiert unseren Bestandskatalog in vollem Umfang. Sie können darin eine Volltextsuche durchführen. Sie finden ebenfalls vollständige Beschreibungen der Objekte. Die Inhalte der einzelnen Dokumente können Sie jedoch nur in den Lesesälen der Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau und Berlin einsehen. Sollten Sie Fragen zu unseren Archivbeständen und dem Internetkatalog haben, helfen Ihnen gerne unsere Mitarbeiter*innen weiter. Wenden Sie sich auch an sie, wenn Sie Archivgut mit beschränktem Zugang einsehen möchten.
Teilweise ist die Nutzung unserer Bestände, z. B. der Dokumente aus dem Bundesarchiv oder aus der Stiftung Zentrum KARTA, nur beschränkt möglich – dies hängt mit den Verträgen zwischen unserem Institut und der jeweiligen Institution zusammen. Bevor Sie vor Ort Zugang zum Inhalt der gewünschten Dokumente erhalten, erfüllen Sie bitte die erforderlichen Formalitäten in der Bibliothek und unterzeichnen die entsprechenden Erklärungsformulare. Informationen zur Nutzungsbeschränkung sind in der Benutzungsordnung der Bibliothek zu finden. Vor dem Besuch empfehlen wir Ihnen, dass Sie sich mit dem Umfang und Aufbau unserer Archiv-, Bibliotheks- und audiovisuellen Bestände sowie mit der Besucherordnung und den Nutzungsbedingungen der Sammlung vertraut machen.
Alle Personen, die unsere Bestände nutzen möchten, laden wir in den Hauptsitz des Pilecki-Instituts, ul. Stawki 2 in Warschau ein. Die Bibliothek ist von Montag bis Freitag von 9.00 bis 15.00 Uhr geöffnet. Bitte melden sie sich vor Ihrem Besuch per E-Mail: czytelnia@instytutpileckiego.pl oder telefonisch unter der Nummer (+48) 22 182 24 75 an.
In der Berliner Zweigstelle des Pilecki-Instituts befindet sich die Bibliothek am Pariser Platz 4a. Sie ist von Dienstag bis Freitag von 10.30 bis 17.30 Uhr geöffnet. Ihr Besuch ist nach vorheriger Anmeldung möglich, per E-Mail an bibliothek@pileckiinstitut.de oder telefonisch unter der Nummer (+49) 30 275 78 955.
Bitte lesen Sie unsere Datenschutzerklärung. Mit der Nutzung der Website erklären Sie sich mit ihren Bedingungen einverstanden..