Anna Wądołowska z d. Niebrzydowska (ur. 1930, Witynie) opowiada o pogromie w Jedwabnem (miała wtedy 11 lat) oraz działalności bandytów w powiecie łomżyńskim w latach 40. Po wojnie wraz z mężem prowadziła gospodarstwo rolne. W latach 80. przebywała w Stanach Zjednoczonych.
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1930 r. w Wityniach.
[00:00:26] Prezentacja rodziców: Florentyny i Józefa Niebrzydowskich.
[00:00:50] Życie w Wityniach przed wojną, zabawy dzieci. Udział w uroczystościach kościelnych.
[00:02:52] Przed wojną w Jedwabnem mieszkali Żydzi, którzy zajmowali się handlem. Boh. chodziła do szkoły w Konopkach i nie miała koleżanek Żydówek. Wyjazdy na rynek do Jedwabnego. Atmosfera w domu przed wojną, wspólne śpiewanie.
[00:06:45] Ojciec kupował gazety i wiedział, że wojna może wybuchnąć – odgłosy 1 września 1939, reakcja boh. Podczas nalotów rodzina chowała się w piwnicy. [+]
[00:10:38] Odgłos wysadzenia mostu w Wiźnie, krótki pobyt Niemców we wsi. Wkroczenie Armii Czerwonej do Wityni – sołtys stał się „predsiedatielem”. Powitanie czerwonoarmistów kwiatami. Dwie rodziny zostały deportowane na Syberię – matka pojechała z boh. do Jedwabnego, by dać jedzenie wywożonej sąsiadce. Żyd Ibram powiedział matce, że Żydzi wskazali część wywożonych osób. Zachowanie Żydów podczas sowieckiej okupacji. [+]
[00:17:05] Boh. chodziła do rosyjskiej szkoły, powody wywiezienia sąsiadki z trójką dzieci. Zatarg Orłowskiego z żydowskim handlarzem. Wywózki „kułaków”. Ibram powiedział, że rodzina jest na liście do deportacji. Wuj Stefan Makowski przed wojną bronił chłopów, których Żydzi oszukiwali podczas handlu – wuj został aresztowany i ślad po nim zaginął.
[00:23:55] Mąż boh. chodził do szkoły w Jedwabnem i miał żydowskich kolegów. Partyzanci w czasie niemieckiej okupacji. Działalność bandytów – kradzieże, zniszczenie uli. Chłopak siostry, Tadeusz Taraskowski, uratował dom przed wysadzeniem.
[00:30:30] Działalność oddziału „Sępa” – gospodarze żywili oddział, zabawy we wsi [Michał Bierzyński „Sęp” działał w okolicy w latach 1945-47]. Podczas niemieckiej okupacji w domu sąsiadów zatrzymywali się partyzanci.
[00:33:27] Reakcja mieszkańców wsi po wkroczeniu Niemców – wysokie kontyngenty, kary za niewywiązywanie się z dostaw, rewizje.
[00:35:50] Sytuacja ludności żydowskiej po wkroczeniu Niemców. Boh. chodziła „na nauczki” do kościoła – po mszy widziała Żydów skrobiących nawierzchnię Rynku, gdzie odbywały się targi. Ksiądz Kębliński kazał wiernym omijać Rynek. Boh. wróciła do domu i poszła z ojcem paść krowy, po południu widziała dym z Jedwabnego – reakcja ojca. [+]
[00:39:48] Wyjazd z ziemniakami i brukwią do getta w Łomży – potraktowanie żydowskich dzieci przez niemieckiego strażnika. Przemycanie żywności do getta – złapanie sąsiadki. [+]
[00:42:32] Ksiądz Kiebliński wyprowadził wiernych z kościoła w Jedwabnem. Wokół Rynku stali Niemcy, na Rynku Żydzi skrobali nawierzchnię. Zmuszanie Polaków do wskazywania Żydów. Na Rynku nie było Polaków, tylko Żydzi i Niemcy. [+]
[00:47:00] Nastroje w okolicy Jedwabnego po pogromie. W Wityniach nie ukrywano Żydów. Mama odmówiła Ibramowi. Przez dwa miesiące w stodole ukrywał się młody Żyd, któremu boh. nosiła jedzenie, ale z nim nie rozmawiała. [+]
[00:52:23] Żydów spalono w stodole Śleszyńskiego, boh. znała jego córkę Janinę, która opowiadała, że Niemcy przyszli do ojca po klucz do stodoły. Zbrodni dokonano w czwartek, w niedzielę boh. szła do kościoła i widziała dym unoszący się znad pogorzeliska, czuła swąd spalonych ciał. [+]
[00:57:21] Podczas uroczystości w 2019 r. boh. słyszała starszego Żyda, który mówił, że zbrodni dokonali Polacy – boh. zarzuciła mu kłamstwo i opowiedziała swoją wersję zdarzenia.
[00:59:12] Zachowanie Żydów podczas sowieckiej okupacji – udział w wysyłaniu Polaków na Syberię. Sytuacja Polaków podczas niemieckiej okupacji.
[01:01:56] Laudański siedział niewinnie w więzieniu. Laudański w chwili pogromu miał 14 lat [w 1941 r. trzej bracia Laudańscy mieli 19, 22 i 24 lata] – został zmuszony przez Niemca do wskazywania Żydów. O udział w pogromie oskarżyła go sąsiadka. Opinia na temat rodziny Laudańskich.
[01:05:40] Gloryfikacja „żołnierzy wyklętych”.
[01:06:30] W okolicy grasowali bandyci – nawiązanie do obecnej sytuacji politycznej.
[01:07:30] Ludzie, którzy byli członkami bandy, po wojnie wyjechali. Opinia na temat Żydów. Grabienie mienia pożydowskiego przez bandytów, zdrajców, którzy psuli opinię Polakom. Zniszczenie pasieki – matka dawała miód chorym sąsiadom. Boh. zna nazwiska, ale ich nie poda z obawy o konsekwencje.
[01:11:30] 6 sierpnia przyszli sąsiedzi, bandyci, którzy ukradli rodzinie ubrania i miód. Matka zgłosiła kradzież w NKWD – reakcja bandytów. Rodzinę obronił „Sęp”. Jeden z bandytów powybijał w domu okna. Do bandy należał Stanisław Orłowski z Wityni i Kobrzyniecki, który przed wojną siedział w więzieniu.
[01:17:45] Reakcja członków rodziny po kradzieży, którą mama zgłosiła do NKWD. Kradzieże w innych gospodarstwach. Złodziei znaleziono w Kownatach – odzyskanie pewnej ilości dobytku. Rodzina znalazła kartkę napisaną przez bandytów i poszła z nią do „Sępa”. Tadeusz Taraskowski był u siostry Heleny, wychodząc przegonił bandytów.
[01:21:19] Reakcja mieszkańców wsi i rodziny boh. po pogromie w Jedwabnem. Żyd Ibram po wojnie znalazł się w Nowym Jorku – jego reakcja podczas deportacji mieszkańców Jedwabnego i okolic.
[01:23:20] Sytuacja po wyjściu z kościoła w dniu pogromu – zalecenie księdza. Boh. widziała ludzi skrobiących na kolanach nawierzchnię Rynku i żandarmów z gumami.
[01:26:25] W 1944 r. boh. słyszała huk i widziała dym znad płonącej Warszawy. Reakcja ludzi we wsi. Przed wybuchem powstania do wsi przyszło kilkanaście młodych osób po żywność – nocleg w domu boh.
[01:28:54] Zbliżanie się frontu – boh. chodziła kopać okopy. Ojciec został zabrany przez Niemców i budował bunkry koło Królewca – jego powrót do domu.
[01:31:15] Sytuacja po wyzwoleniu. Boh. budowała z bratem chlewik, gdy z Łomży przyjechał poborca Krzynówek i zabrał wszystkie świnie, poza jedną, z którą siostra uciekła do lasu – sprawa w sądzie, wyrok. Dywagacje na temat polityki.
[01:34:25] Boh. prowadziła z mężem wzorowe gospodarstwo. Wyjazd do Stanów Zjednoczonych – boh. wyjechała na miesiąc, a była tam ponad 7 lat. Podczas stanu wojennego była w USA. Opinia na temat polityki w USA – Obama zniszczył kraj, który odbudowuje Trump.
[01:37:08] Boh. nie głosowała na Wałęsę, opinia na jego temat. Zdanie na temat pracy w swoim kraju.
[01:39:24] Kupno ziemi przez męża boh. od Kobrzynieckiego.
[01:41:48] Sąsiadka Rydzewska opowiadała, że do jej dziadka Dąbrowskiego przyszedł Tarnacki i powiedział, że dziadek ukrywa Żydów – zabicie szpicla Tarnackiego przez Niemców. Bandyci rabowali żydowskie domy i dostali świerzbu. Nikt nie chciał pochować dwóch zabitych.
[01:45:38] Zabicie donosiciela Tarnackiego i jego towarzysza.
[01:47:27] Wspomnienie „Sępa”, partyzanta Narodowych Sił Zbrojnych.
[01:48:30] Działalność donosiciela Tarnackiego, który został zabity przez Niemców. Obecnie w tym miejscu stoi pomnik.
[01:49:50] Nastroje przed pogromem w Jedwabnem. W niedzielę poprzedzającą mord ksiądz wygłosił kazanie, które wywarło złe wrażenie. Po zbrodni ludzie bali się chodzić do miasteczka. Mąż boh. opowiadał, że w mordowaniu Żydów brali udział tylko Niemcy, przy nikłej pomocy ze strony bandytów.
[01:52:36] 25 czerwca 1941 r. zamordowano w Jedwabnem troje Żydów, jeden z zabitych pasł krowy na cmentarzu i za to został zabity. W morderstwie Żydów uczestniczyło kilku bandytów, którzy dręczyli także Polaków – okradanie żydowskich domów. „Żołnierze wyklęci” bronili Polaków.
[01:57:38] Bandytami byli: Kobrzyniecki, Tarnacki, Orłowski – po jego śmierci we wsi zorganizowano zabawę. Członkowie tej samej bandy chcieli wysadzić dom boh.
[02:02:05] Kossakowski z Grabnika chciał podpalić stodołę rodziny boh. – interwencja partyzantów. Stanisław Kossakowski został zabity przez akowców. Teść boh. został pobity przez bandytów.
[02:04:12] Kossakowski okradł i zabił człowieka wracającego z robót przymusowych. Dom Wądołowskich został dwa razy spalony przez bandytów. W pogromie w Jedwabnem brali udział bandyci i osoby zmuszone przez Niemców. Okupanci zabrali z gospodarstwa wszystkie krowy i konie. Bandyci przywozili ubrania po Żydach. Zapach w miasteczku, gdy pootwierano okna żydowskich domów. Jan Mocarski zajął żydowskie mieszkanie. Przed wojną Mocarski zaprosił ojca boh. na zabawę w Mocarzach – incydent z nożem. [+]
[02:09:38] Rozważania na temat rozróżnienia bandytów i Polaków. Relacje w rodzinie Stanisława Orłowskiego. Boh. odwiedziła koleżankę, zobaczyła skradzione ramki z uli i została zepchnięta ze schodów. Jan Mocarski donosił do UB i został zabity.
[02:14:12] Podczas Wielkanocy w Wityniach Orłowski chciał zabić Piotra Niebrzydowskiego – reakcja sąsiadów. Zabicie Orłowskiego przez szwagra.
[02:16:43] Ramki z uli były w domu kochanki Orłowskiego, Heleny Borawskiej. Po okradzeniu domu boh. widziała rodzinną miskę do kąpieli u sąsiadów Szumowskich. Boh. słyszała, że Żydów gnali do stodoły źli ludzie. Po pogromie niektórzy przywozili szmaty zabrane z żydowskich domów. Pani Łojewska z Jedwabnego siedziała w malinach i widziała pogrom.
[02:21:45] Zła sława Jedwabnego – incydent z miejscem urodzenia bratanicy, studiującej w Stanach. Rozważania na temat postrzegania nazwy Jedwabne. W pożydowskich domach zamieszkali Polacy. Okoliczni mieszkańcy rozebrali synagogę i wykorzystali cegły jako budulec.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.