Ryszard Gortat (ur. 1951, Sielec), emerytowany nauczyciel, syn Henryka Gortata, odznaczonego medalem Sprowiedliwy wśród Narodów Świata. Opowiada o ukrywaniu żydowskiej dziewczynki Miriam Glickman w domu dziadków w Czerwińsku. Miriam przeżyła wojnę i po jej zakończeniu wyjechała do swego wujka do Francji.
[00:00:05] Boh. od urodzenia jest związany z Czerwińskiem. Z zawodu jest nauczycielem – polonistą. Przewodzi społecznemu komitetowi rozwoju ziemi czerwińskiej, wspomaga inwestycje lokalnych władz, rolników i producentów truskawek.
[00:02:05] W 1989 r., przed transformacją, wygrał wybory na naczelnika gminy z ramienia „Solidarności”, był w Polsce pierwszym wybranym solidarnościowym naczelnikiem gminy. Po czerwcu 1989 r. został wójtem gminy Czerwińsk.
[00:03:15] W czasie rocznej kadencji zetknął się ze sprawą dawnej lokalnej ludności żydowskiej, która uległa całkowitej zagładzie. Boh. chciał nagłośnić i upamiętnić ten fakt, ale żadne pomysły nie zostały zrealizowane. Nie miał wsparcia w środowiskach żydowskich.
[00:03:45] Mur po synagodze. W PRL w budynku mieściło się kino oraz magazyn nawozów sztucznych, które spowodowały degradację zaprawy budynku i jego niszczenie.
[00:04:40] Dwa kirkuty w Czerwińsku. Jeden przekazano Polakowi, który kolaborował z Niemcami, drugi mieści się przy trasie turystycznej. Odnaleziono macewy, które powinny znaleźć się na cmentarzu.
[00:05:50] Dziadkowie boh. i jego ojciec mieszkali w Warszawie na ul. Nowolipki, babcia prowadziła pracownię krawiecką dla kobiet i dzieci. Jej klientkami były też Żydówki. Kamienica dziadków uległa na początku wojny zniszczeniu.
[00:06:45] Po bombardowaniu domu dziadkowie przenieśli się do swojego domku letniskowego w Czerwińsku. W położonej obok olejarni tłoczono olej, który w czasie okupacji był cennym towarem, a przez zakład przewijały się tłumy ludzi.
[00:07:35] W 1943 r. nastąpiła likwidacja gett w Polsce. Przez czerwińskie getto przewinęło się ok. 3400 Żydów, ocalało niewielu. Rodzice dziewczynki, p. Glickmanowie, uciekli z transportu i ukryli się w grobowcu ziemianina Charzyńskiego na cmentarzu w Czerwińsku. [+]
[00:08:30] Ukrywający się Żydzi wysyłali dzieci po żywność. Dzieci przychodziły do dziadków i ojca boh. Ukrywający się Żydzi spali i mieszkali na trumnach. Uchylali płytę nagrobną, by wpuścić powietrze – ktoś to zauważył.
[00:09:50] Glickmanowie mieli przeczucie, że nie przeżyją i w nocy przyprowadzili swoje dzieci do dziadków boh. Były to Miriam Glickman i Haim Glickman. Rodzina boh. przyjęła dziewczynkę, chłopca przyjęła rodzina Karczewskich. Potem chłopca przewieziono łódką na drugą stronę Wisły, nie wiadomo, co się z nim stało.
[00:10:40] Rano na cmentarz przyszli Niemcy, żydowskich rodziców zabrali do getta i tam zastrzelili. Obok domu ukrycia dziewczynki przywożono ciała zmarłych w getcie, którzy umierali tam z głodu i wycieńczenia. Rodziców dzieci pochowano na terenie getta.
[00:11:40] Miejsce ukrycia Miriam nie było bezpieczne, bo wszyscy w Czerwińsku o niej wiedzieli. Dziadkowie wzięli na siebie ryzyko i udało się dziewczynkę przechować. Kiedy ojciec dostał w 1979 r. medal Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, przez proboszcza ogłosił, że Sprawiedliwymi są wszyscy Czerwieńszczanie, bo nie wydali Żydówki, „zachowali się jak trzeba”. [++]
[00:12:50] W sąsiednim Chociszewie Żyda ukrywał p. Tomasz Koncewicz. Ktoś go wydał, przyjechało gestapo, Żyda zastrzelili, a Koncewicza bestialsko zamordowali na oczach jego dzieci i rodziny, „a resztą zajęły się psy”. Resztki zwłok zabrano i rodzina nigdy nie mogła ich pochować. [++]
[00:14:00] Po wojnie ojciec zgłosił Miriam do Żegoty, która pomogła odnaleźć rodzinę Żydówki. Trwało to dwa lata, do tego czasu dziewczynka chodziła do szkoły podstawowej w Czerwińsku pod nazwiskiem Gortat. Rodzina dziewczynki odnalazła się we Francji, brat jej matki zabrał siostrzenicę do siebie.
[00:14:55] Muzeum Płockie nagrało film dokumentalny pt. "Votum dla Czerwińska". Miriam odnaleziono i jako Maria Glickman wypowiada się w filmie wspominając bardzo pozytywnie rodzinę boh. Przywiązała się do rodziny boh. i nie chciała iść do domu dziecka w Otwocku, do którego ją zabrano.
[00:16:30] Refleksja nad postawą mieszkańców Czerwińska podczas wojny. Oddanie przez ojca medalu Sprawiedliwego jako votum dziękczynnego do kościoła w Czerwińsku.
[00:17:40] Inna wersja wydarzeń była taka, że Niemcy nie chcieli zabić dzieci i przyprowadzili je do znajomej rodziny Gortatów. Nieprawdziwą wersję rozpowszechniono, aby spowodować reakcję lokalnej społeczności, że skoro Niemcy się ulitowali nad dziećmi, to Polacy też nie mogą ich wydać. Wersja rodzinna i oficjalna historii.
[00:19:00] Rodzina boh. znała Glickmanów i dlatego ich dzieci przychodziły do dziadków po jedzenie. Niemcy wysiedlili rodzinę Salamonowiczów z budynku apteki do domku, w którym mieszkali dziadkowie boh. Byli oni kolejnymi świadkami dokarmiania żydowskiej rodziny i potem ukrywania dziecka.
[00:20:10] Gdy zmarła osoba z rodziny Charzyńskich, jej prochy sprowadzono, by pochować w grobowcu, w którym ukrywali się Żydzi. Przy okazji pochówku znaleziono garnki babci i słomę, na której Żydzi spali. Rodzina Charzyńskich i jej majątek.
[00:22:05] Boh. był jednym z założycieli płockiej „Solidarności”. W stanie wojennym milicja zabrała boh. na przesłuchanie. Gdy milicjanci dowiedzieli się, że jest synem Henryka, został wypuszczony. [+]
[00:23:45] Momenty zagrożenia podczas ukrywania Miriam. Furmanki z majątków przyjeżdżały z rzepakiem do tłoczenia w obstawie niemieckich żandarmów z bronią. Żandarmi jedli posiłek w kuchni u dziadków, a w sąsiednim pomieszczeniu siedziała dziewczynka. [+]
[00:25:30] Sąsiad i historyk Marian Brenda opowiadał, że babcia przyprowadzała dziewczynkę do niego, żeby miała z kim się bawić. Był jedynym towarzyszem jej zabaw, poza tym była zamknięta w domu. Wychowanie Miriam i uczenie jej polskości na wypadek „wpadki”.
[00:26:45] Miriam miała podrobione papiery. Trzymała je w szkatułce, która przepadła podczas kradzieży. Maria Gluckman utrzymywała korespondencję z babcią boh., przysłała jej zdjęcie ślubne.
[00:28:10] W sfałszowanych dokumentach dziewczynka była oficjalnie córką dorosłego syna babci Leokadii. Miriam nie pamiętała, że jest Żydówką i nie chciała opuszczać rodziny boh. Dramat rozstania.
[00:29:10] W Czerwińsku po wojnie dziewczynka chodziła do szkoły, środowisko szkolne zaakceptowało ją. Przybrała imię Maria. Lokalny historyk i dyr. szkoły podstawowej w Chociszewie p. Umięcki oraz wspomnienia p. Brendy o wywiezieniu dzwonów kościelnych, m.in. dzwonu „Rafał”. [+]
[00:31:45] W Wychódźcu był olbrzymi tartak Arona Najbergera. Tratwy z drzewem ciągnęły się aż do Smoszewa i Zakroczymia. Niemcy wybudowali na zawężeniu Wisły swój własny most, tartak rozebrali i z Czerwińska odpłynęły wszystkie części i urządzenia do niego należące. [+]
[00:32:45] Wspomnienie pana Brendy nt. Żydów, jadących wozami zakopywać zwłoki z getta. [+]
[00:33:50] Sytuacja w getcie. Przywołanie relacji pani Pietrzak, która w filmie opowiada o prześladowaniach Żydów, także ze strony innych Żydów. [++]
[00:35:15] Niemcy zniszczyli dokumentację gminy żydowskiej, obecnie nazwiska jej członków są nie do odtworzenia. Działania boh. na stanowisku wójta. Czternastu ułanów, którzy polegli w 1939 i są pochowani jako nieznani, bo ksiądz nie zrobił wpisu do ksiąg parafialnych.
[00:37:00] Nieudane próby ocalenia od zapomnienia zagłady Żydów oraz innych faktów historycznych. Nieudane próby wpisania kopca Kościuszki na listę zabytków.
[00:38:25] Maria Gluckman została na stałe we Francji. Po wojnie ocalały z zagłady mieszkaniec Wyszogrodu [Rajzinger] zapoczątkował proces nadania ojcu w 1979 r. medalu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Zasadzenie drzewa w gaju oliwnym miało nastąpić w okresie staniu wojennego i ze strachu ani ojciec, ani boh. nie polecieli wówczas do Izraela.
[00:40:45] Ojciec urodził się w 1915, w 1943 likwidowano getto w Czerwińsku. Pracował w zakładzie metalurgicznym w Pruszkowie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.