Helena Rusak z d. Grycaj (ur. 1935, Drańcza Polska) wychowała się na Wołyniu w rodzinie piłsudczyka, dowódcy Strzelca w Drańczy. Tuż przed napadem banderowców na wieś (31 maja 1943) rodzina została ostrzeżona przez Ukrainkę i ukryła się w pobliskim chutorze. W domu został dziadek Stanisław Grycaj, który najprawdopodobniej został spalony żywcem. W napadzie zginęło kilkunastu członków rodziny pani Heleny. Ocaleli uciekli do Podkamienia, gdzie znaleźli schronienie w klasztorze Dominikanów. W marcu 1944 mama z dziećmi uniknęła śmierci podczas napadu UPA na klasztor. Po ucieczce z Podkamienia rodzina mieszkała w Radziwiłłowie, skąd w maju 1945 r. repatriowała się na Ziemie Odzyskane. Osiedlili się w poniemieckim gospodarstwie w Starym Strączu w lubuskiem, a po śmierci ojca przenieśli się do Wschowy. Pani Helena ukończyła liceum ogólnokształcące i przez jakiś czas pracowała w szkole jako nauczycielka matematyki i fizyki, potem pracowała w PZGS jako towaroznawca. Mieszka we Wschowie.
00:00:17 Autoprezentacja boh. urodzonej na Wołyniu w 1935 r. Prezentacja rodziców: Olgi i Jana Grycajów.
00:01:24 Rodzice, dziadek i wujowie mieli dobrze prosperujące gospodarstwa. Dzieciństwo przed napadem banderowców i po napadzie.
00:02:23 Stosunki polsko-ukraińskie przed wojną, mieszane małżeństwa. Nasilanie się ukraińskiego nacjonalizmu.
00:03:06 Dziadek był zamożnym gospodarzem, w obejściu było siedem budynków, jego bracia mieli podobne gospodarstwa – podpalenie podczas napaści w 1943 r. Boh. do dziś pamięta łuny pożarów – stres podczas powojennych odwiedzin w Drańczy.
00:03:55 Ojciec był piłsudczykiem, szefem Związku Strzeleckiego, miał kontakty z jednostką wojskową (w Łucku), ale dziadek miał dużo ziemi, więc syn musiał zostać na gospodarstwie. Ojciec miał broń – sfałszowany dokument jej zdania okazany władzom sowieckim.
00:06:14 Przyjście Ukrainki z sąsiedniej wsi, która ostrzegła rodzinę przed banderowskim napadem – ucieczka boh. z mamą i rodzeństwem. Po drodze mama spotkała banderowców, którzy namawiali ją na powrót do domu, ale mama poszła do sąsiedniej wsi. Łuna pożaru, odgłosy strzałów. Podczas napadu zabito 12 osób z rodziny boh., w tym dziadka. Na drugi dzień mama poszła do spalonego obejścia i znalazła jego zwłoki. [+]
00:10:20 Ocalała rodzina została bez odzieży, jedzenia i tułała się w okolicy, szukanie pomocy u Ukraińców – ich odnoszenie się do Polaków, strach przed udzielaniem pomocy. Przyjście do Podkamienia.
00:11:14 Przedstawienie dziadków: Marii i Stanisława Grycajów. Babci i jej córkom udało się uciec podczas napadu. Postawy ukraińskiej ludności – niektórzy przeganiali uciekającą rodzinę, inni jej pomagali. Dotarcie do Podkamienia, gdzie tata znalazł mieszkanie, w którym przebywano w dzień. Na noc rodzina szła do klasztoru, bo obawiano się napaści ukraińskich nacjonalistów. Ojciec pracował u ukraińskiego księdza. Pomoc Żydom, którzy przychodzili do mieszkania, ale wkładali tylko rękę w uchylone drzwi. [+]
00:14:46 Napad na Drańczę miał miejsce 31 maja 1943 r. W klasztorze w Podkamieniu znaleźli schronienie Polacy z okolicy, z wiosek zniszczonych przez ukraińskich nacjonalistów. W marcu 1944 r. pod klasztor podszedł uzbrojony oddział, podający się za polską partyzantkę, który nie został wpuszczony do środka. Msze odprawiane przez dominikanów, zachowanie ludzi zgromadzonych w klasztorze – jego ostrzał przez napastników. Otwarcie drzwi.
00:19:15 Mama boh. przy jej pomocy spisała wspomnienia – przypadkowe spotkanie z mężczyzną mieszkającym przed wojną w Brodach, otrzymanie obrazka Matki Boskiej z Podkamienia.
00:20:41 W klasztorze zjawił się znajomy, który wyprowadził rodzinę tuż przed powrotem banderowców i rzezią. Mama weszła do domu ukraińskiego organisty i nie chciała wyjść – morderstwa popełniane w mieście. Ucieczka do Radziwiłłowa – po drodze rodzina ukrywała się u Ukraińców. W Radziwiłłowie zamieszkano w pożydowskim mieszkaniu, gdzie część rodziny przeszła tyfus.
00:23:48 Po drodze do Radziwiłłowa rodzina znalazła się w miejscowości, przez którą przechodził front – wycie katiusz, które boh. słyszy do dziś.
00:24:50 W podkamieńskim klasztorze była mama z dziećmi i siostrzeniec ojca, którego matka uciekła z klasztoru przed napadem.
00:26:11 Sytuacja materialna rodziny w Radziwiłłowie – brak odzieży, jedzenia. Leczenie przez radzieckich lekarzy. Pobyt u rodziny babci – czerwonoarmiści przegonili banderowców, którzy chcieli napaść na wieś. Jedna z napotkanych kobiet podarowała rodzinie krowę.
00:30:14 Mama z babcią przyszły do wioski, w której odpoczywali banderowcy, ale obie potrafiły zmówić pacierz po ukraińsku, więc uratowały życie.
00:31:09 Krowę podarowała mamie Ukrainka z Poczajowa, w drodze mama i babcia weszły do wioski zajętej przez banderowców, ale zmówiły pacierz po ukraińsku i zostały wypuszczone. Podczas napadu na Drańczę Ukraińcy także kazali Polakom mówić pacierz. [+]
00:33:21 Wyjazd z Radziwiłłowa na Ziemie Odzyskane w maju 1945. Transport towarowymi wagonami. Podczas postoju w Katowicach repatrianci dowiedzieli się o końcu wojny – reakcja ludzi. Przyjazd do Sławy – tata znalazł gospodarstwo w pobliskim Starym Strączu i rodzina tam zamieszkała.
00:36:02 Choroby i śmierć ojca. Mama zdała gospodarstwo na skarb państwa, bo nie mogła sama w nim pracować, i przeprowadziła się do Wschowy, gdzie pracowała w Spółdzielni Inwalidów. Boh. wyszła za mąż. Mąż pochodził z Wileńszczyzny i nie umiał pisać po polsku, w czasie wojny był sanitariuszem w Armii Czerwonej, w powojnie pracował w pogotowiu we Wschowie. Choroby, leczenie męża, opieka w szpitalu i jego śmierć.
00:42:02 W okolicach Podkamienia były lasy, w których ukrywali się Żydzi. Przyjazd do Starego Strącza – stosunki z innymi mieszkańcami wsi. Bratowa boh. była z Poznania – relacje w rodzinie.
00:44:34 Stosunki z władzą ludową w latach powojennych, kontraktowanie płodów rolnych – sytuacja materialna rodziny. Boh. ukończyła liceum ogólnokształcące, ale nie mogła pójść na studia i podjęła praęa w szkole jako nauczycielka przedmiotów ścisłych. Potem pracowała w PZGS-ie – specyfika pracy jako towaroznawca. Załatwianie i wymiana towarów w czasach PRL – podczas jazdy do Siemianowic z toną mleka w proszku ciężarówka uległa wypadkowi i boh. została ranna.
00:49:34 Wyjazd z Radziwiłłowa zorganizował PUR – załadowanie ludzi do wagonów towarowych. Wspomnienia życia na Kresach, klasztoru w Podkamieniu – podobieństwo do klasztoru na Jasnej Górze.
00:52:19 Przejawy dziecięcej traumy w dorosłym życiu. Boh. była z mężem i mamą na Ukrainie – gdy szli wieczorem, wróciły wspomnienia łuny nad wsią podczas napadu. Odwiedziny rodzinnego gospodarstwa, widok pozostałości budynków – reakcja boh.
00:54:51 Na drugi dzień po napadzie mama znalazła zwłoki dziadka, sąsiad Ukrainiec pomógł znaleźć skrzynkę, w której dziadka pochowano na miejscowym cmentarzu. Po latach mama postawiła na grobie dziadka pomnik. Podczas napadu zginęło dwunastu członków rodziny o różnym stopniu pokrewieństwa z boh. Dziewiętnastoletni wujek został zabrany do wojska i ślad po nim zaginął – poszukiwania w archiwach Armii Czerwonej i przez Czerwony Krzyż.
00:57:29 Transport repatriacyjny ruszył z Radziwiłłowa 1 maja. Rodzina zabrała ze sobą krowę, którą podarowała im Ukrainka. W Starym Strączu rodzina dzieliła dom bliźniak z krewnymi – kłótnie w rodzinie. Stan gospodarstwa – zmechanizowane pojenie krów w oborze. Dziadek w Drańczy inwestował w gospodarkę, a nie w kształcenie dzieci. Kontakty ojca z jednostką wojskowa w Łucku. Ojciec należał do Strzelca i szkolił młodzież w Drańczy. W rodzinie ze strony mamy był ksiądz, ze strony ojca felczer, który leczył rodzinę. Dziadka ze strony mamy nazywano Jankielem, bo miał kontakty z Żydami. Odcięcie korzeni rodziny. [+]
01:01:15 Boh. chodził w Drańczy do przedszkola, a ojciec występował w przedstawieniach. Po przyjeździe na Ziemie Odzyskane był sołtysem i radnym. Boh. dostała w prezencie ślubnym od proboszcza figurkę Matki Boskiej i tapczan.
01:02:55 Rodzina mieszkała w Podkamieniu w mieszkaniu, które zostawili folksdojcze, którzy wyjechali do Niemiec, a noce spędzano w klasztorze. Wspomnienie filmu „Sami swoi” i relacji rodzinnych w Starym Strączu.
01:04:15 Mord w Drańczy – boh. nie zna szczegółów śmierci członków rodziny. Kobieta, która ostrzegła ludzi z Drańczy, została potem zamordowana przez banderowców. Spalenie zwierząt gospodarskich podczas pożaru zabudowań.
01:08:25 Pobyt rodziny w Podkamieniu. Proboszcz z Radziwiłłowa był zaprzyjaźniony z rodziną i gdy przyjeżdżał do Drańczy odprawiać mszę w kościółku, to stołował się u babci. W czasie I wojny pradziadek zrobił ołtarz, przy którym się modlił – religijność dziadka, święta niedziela zaczynała się w sobotę wieczorem.
01:10:43 Rodzina boh. żyje na Ukrainie, ale nie utrzymują kontaktu. Jeden z kuzynów, mieszkający w Sewastopolu, trafił w czasie wojny do domu dziecka i został wychowany na komsomolca – korespondencja z rodziną w Polsce.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.