Edward Trzeciak ps. Galar (ur. 1927, Kolonia Bohdziuki, zm. 2020, Toruń) urodził się w rodzinie chłopskiej. W czasie okupacji uczył się na tajnych kompletach i był członkiem oddziału Armii Krajowej „Watra IV" w Wysokim Litewskim. Brał udział w Akcji „Burza”. Po repatriacji rodziny do Polski zamieszkał w Toruniu. Pracował jako nauczyciel w szkole specjalnej przy Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu nad Wisłą, na emeryturę odszedł w 1991 roku. Edward Trzeciak działał w Klubie Inteligencji Katolickiej. Po wprowadzeniu stanu wojennego współpracował z podziemiem solidarnościowym. W jego domu na Stawkach w Toruniu działała przez dwa lata jedna z drukarni wydawnictwa podziemnego Kwadrat. Edward Trzeciak współpracował z Fundacją Generał Elżbiety Zawackiej. Był działaczem Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Zmarł 2 listopada 2020 w Toruniu.
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1927 r. w Kolonii Bohdziuki na Polesiu.
[00:01:15] Boh. pochodzi z rodziny chłopskiej – przedstawienie rodziców: Antoniny i Bronisława. Boh. miał brata Jana, do zamążpójścia mieszkała z nimi siostra ojca Emilia. W czasie I wojny ojciec ojciec przebywał w Rosji, był żołnierzem Legionów. Rodzina miała 25 hektarów ziemi. Ciotka Emilia po ślubie zamieszkała we wsi Widomla.
[00:04:45] Na początku wojny samoloty niemieckie bombardowały Brześć, stacje w Terespolu i Małaszewiczach. Ojca powołano do służby taborowej w Brześciu, a szwagier służył nad morzem, wycofując się stamtąd zginął w Borach Tucholskich. Zwłoki poległych polskich żołnierzy zebrała miejscowa ludność i pochowano je na cmentarzu w Tucholi.
[00:09:35] Starsi pamiętali I wojnę, w czasie której wielu ludzi porzuciło swoje domy i uciekało na wschód. Dla dzieciaków rozpoczynająca się wojna była ciekawa. Niemcy mieli dobre mapy, ich bombardowania paraliżowały transport kolejowy. W Runowie Krajeńskim koło Więcborka mieszkali osadnicy niemieccy, miał tam majątek gen. Guderian, w czasie PRL w pałacyku Guderianów mieścił się dom dziecka. Rozważania na temat uzbrojenia i przewagi wojsk niemieckich. Zarys działań wojennych we wrześniu 1939 – ucieczka rządu i części żołnierzy do Rumunii. Sytuacja po wkroczeniu Armii Czerwonej.
[00:15:40] Ojciec służący w 30 Poleskiej Dywizji Piechoty gen. Kleeberga dotarł z taborami do Kamienia Koszyrskiego. Wspomnienie bitwy pod Kockiem, gen. Kleeberg zalecał żołnierzom, by nie uciekali na wschód i nie szli do niewoli sowieckiej, tylko do niemieckiej. Rozważania na temat niepolskiego nazwiska generała. Dywagacje na temat sytuacji żołnierzy, którzy trafili do niewoli niemieckiej i sowieckiej. Ojciec był w wojsku szeregowcem, wracając z Kamienia Koszyrskiego do Brześcia z jeszcze jednym Poleszukiem zabrał pięciu poznaniaków. Poleszucy nie rozmawiali w domach po polsku, ale swoją gwarą. Języka polskiego uczono się w szkole, używano go w urzędach, w kościele.
[00:20:54] Nie wszyscy oficerowie trafili do niewoli, niektórzy zostali na Polesiu. Ojciec przed I wojną ukończył trzy klasy szkoły rosyjskiej, w tamtych czasach nie kształcono wiejskich dziewczynek. Ojciec znał rosyjski i boh. uczył się języka od niego po wkroczeniu Rosjan w 1939 r.
[00:23:42] Walki o Twierdzę w Brześciu we wrześniu 1939 – ustalenie granicy niemiecko-sowieckiej na Bugu. Ojciec wrócił do domu w mundurze. Przechodząc przez Kamieniec Litewski trafił na jarmark. W czasach carskich prawosławnych uznawano za ludność ruską, a katolików za Polaków. W rodzinie boh. jednego z przodków musiano ochrzcić w cerkwi i musiał potem ożenić się z prawosławną dziewczyną. Dywagacje na temat polityki carycy Katarzyny II – osadnictwo niemieckie na Kresach dawnej RP, pochodzenie nazwy Ukraina. Przewagi wojenne króla Jana II Sobieskiego – odpór nawale tureckiej.
[00:30:00] Skutki polityki carskiej na Kresach. Zapóźnienie gospodarcze regionu, upadki dużych majątków, które brali w dzierżawę Żydzi i zamożniejsi chłopi. Przed I wojną dziadek wziął pożyczkę i kupił 25 hektarów ziemi. W czasie okupacji sowieckiej zamykano kościoły, w szkole mówiono, że nie ma Boga i dawano cukierki od Stalina. W czasie okupacji niemieckiej na Polesiu nie było szkół, Niemcy inaczej traktowali Ukraińców. Wspomnienie defilady niemiecko-sowieckiej w 1939 r. w zdobytym Brześciu z udziałem gen. Guderiana i kombryga Kriwoszeina. Ojciec był w tym czasie w mieście i widział defiladę. Reakcja ludności prawosławnej na zajęcie Kresów przez Rosjan w 1939 r. Prawosławna babcia powiedziała ojcu, że „nasi przyszli” – jego odpowiedź, atak Niemiec w 1941.
[00:37:45] Rozważania na temat powodów wysłania przez Stalina Armii Czerwonej do Polski w 1939. Religijność ludności zamieszkującej Kresy – boh. nie rozumiał mszy odprawianych po łacinie, ale chciał w nich uczestniczyć. Księdza całowano w rękę. Gdy zamknięto kościoły, zbierano się na modlitwę w domach. Ksiądz przyjeżdżał do wiernych na rowerze. Niektóre kościoły ocalały, np. w Czernawczycach.
[00:40:44] Po ataku w 1941 uciekał z Brześcia sowiecki generał. Nocą przed atakiem w Brześciu odbył się bankiet oficerów radzieckich i niemieckich. Sowieci po zajęciu Kresów zamykali także cerkwie – zmniejszenie napięć między katolikami a prawosławnymi w obliczu władzy radzieckiej i ateizacji.
[00:43:30] Postawy Żydów. W Brześciu było getto, wywożono stąd ludzi do Oświęcimia i na Majdanek. Powody zabierania mienia żydowskiego przez Polaków, rozważania na temat szmalcowników.
[00:44:44] Oficerowie polscy, którzy po klęsce wrześniowej zostali na Polesiu, organizowali tajne nauczanie. Początki konspiracji, ukrywanie oficerów i innych osób. Powody, dla których Niemcy przyjeżdżali po kontyngenty zimą. Ojciec wynajmował parobków do pracy w gospodarstwie.
[00:50:31] Boh. działając w konspiracji przeprowadzał ludzi między okolicznymi wioskami: Peliszczem, Podlesiem, Widomlą. Niemcy złapali kolegę Piaseckiego, skatowali go w czasie śledztwa i zabili. Piasecki nikogo nie wydał. [+]
[00:53:00] W ramach tajnego nauczania odbywały się lekcje geografii, matematyki, fizyki. Szkolenia wojskowe odbywały się w lasach. Działania represyjne Niemców – zabijanie wielu Polaków za jednego Niemca. Ukształtowanie terenu i jego niedostępność sprzyjały partyzantom. Trudności z bronią – pewną ilość karabinów wyciągnięto z Twierdzy Brzeskiej. Z tą bronią odbywano ćwiczenia. Szkolenia w zakresie działań żołnierzy piechoty – nauka cierpliwości w warunkach bojowych, zajęcia z topografii i robienia butelek zapalających – trudności ze zdobywaniem benzyny. Rozważania na temat benzyny użytej do podpalenia stodoły w Jedwabnem.
[00:59:00] Dowódcami byli ppor. Nabiałek i chor. Antoni Paszkowicz, oddział Paszkowicza, w którym służył boh., liczył 250 partyzantów. Na Polesiu działał radziecki oddział partyzancki Czermaka, który werbował prawosławnych. Zygmunt [Henryk] Krajewski „Trzaska” stacjonował koło Drohiczyna i tam miała być koncentracja 30 Dywizji Piechoty AK, stąd chciano ruszyć na pomoc walczącej Warszawie. Rozważania na temat sytuacji na froncie. Uciekający Niemcy porzucali broń i amunicję, przejmowane przez partyzantów. Boh. rozbrajał pociski artyleryjskie i odzyskiwał z nich proch. Idąc na koncentrację wieziono broń i amunicję na dwóch wozach. Bug przekroczono koło Janowa Podlaskiego, zakwaterowano się w wioskach Klonownica Duża i Klonownica Mała. Dowódcy partyzantki nawiązali kontakt z gen. Rokossowskim, który wyraził zgodę na marsz w kierunku Warszawy i udział w walkach o miasto. [+]
[01:05:05] W Klonownicy partyzanci zostali internowani przez Rosjan i przewiezieni na Majdanek. Po wyzwoleniu obozu umieszczano tam, np. osoby wracające z robót w Niemczach. W Lublinie gen. Berling formował polską dywizję pancerną i skierowano tam zatrzymanych akowców. Opinia dowódców AK o sytuacji politycznej. Niektórym partyzantom udało się uciec. Partyzantów, którzy zostali skierowani na szkolenie do wojsk pancernych, zastał koniec wojny.
[01:07:50] Po wojnie wiele osób wracało z robót z Niemiec. Uciekający Niemcy zabierali podwody. Ojciec, który wiózł żołnierzy niemieckich w kierunku Białegostoku, uciekł zostawiając im konia i wóz. Gdy boh. wracał z ojcem do domu, na Bugu już były punkty graniczne, ale dało się przeprawić przez rzekę. Boh. i ojciec oddalili się od rzeki, ale dogonił ich uzbrojony pogranicznik – rozmowa w języku rosyjskim. Zatrzymanych przyprowadzono do strażnicy, stąd zadzwoniono do wsi Peliszcze, w której był sielsowiet – wypuszczenie po interwencji urzędnika. [+]
[01:11:35] Rosjanie mieli dobry wywiad i wyłapywali akowców po obu stronach granicy – ucieczki na Ziemie Odzyskane. Młodych ludzi wcielano do Armii Radzieckiej. Rodzina czekała na kartę repatriacyjną, a boh., który ukrywał się, został złapany i odprowadzony do Kamieńca Litewskiego. Nie chciał podpisać żadnych dokumentów i nie dawał obciąć sobie włosów, więc zaatakowało go pięciu funkcjonariuszy. Przeżyta trauma. Rozmowa z majorem, Żydem, który namawiał boh. do pracy w radzieckim przemyśle – podpisanie dokumentu. Rano zabrano grupę zatrzymanych z Kamieńca do Brześcia, matki podały chłopakom jedzenie na drogę – wspomnienie marszu pod konwojem po zaśnieżonych drogach. W Brześciu zatrzymanych umieszczono w barakach przy torach kolejowych, tu boh. został okradziony. Kapitan powitał zatrzymanych jako ochotników do batalionów roboczych kierowanych do kopalni w Doniecku. „Ochotnicy” nie mieli jedzenia, ale na stacji stały pociągi z czerwonoarmistami, którzy mieli puszki amerykańskie. Zbierano je i wyjadano resztki. Przyjechały matki z dokumentami repatriacyjnymi i boh. został uwolniony. [+]
[01:22:22] Na wyjazd zapisano czteroosobową rodzinę i babkę ze strony ojca, który już nie obsiał pól. Po ustaleniu granicy przychodziły ze wschodu Rosjanki po zboże. Ojciec dał jednej z nich 5 kwintali i wysłano je pociągiem ze stacji Żabinka. Przejeżdżały tamtędy transporty wojskowe i pociągi z rzeczami zrabowanymi na zachodzie. Kobieta poszła do żołnierzy, którzy jechali w samochodach stojących na platformach i udało się załadować zboże – incydent ze strażnikiem. [+]
[01:26:50] Sowieci zrzucali broń i amunicję dla oddziału Czermaka. Nieliczne zrzuty dla Polaków przejęli Niemcy. Ojciec bał się, że boh. zostanie zatrzymany na granicy i polecił mu nielegalne przekroczenie Bugu. Punkt przerzutowy zorganizowany przez AK był Siemiatyczach – przejście przez rzekę ze stadem krów. Boh. przyjechał do Torunia, a stąd do wsi Zławieś Wielka, w której zatrzymała się rodzina. Przed wojną w okolicy mieszkali głównie osadnicy niemieccy. Teść boh. został przewieziony w okolice Szczecina i tam widział Niemców uciekających przed Rosjanami. Rozważania na temat skutków II wojny i zniknięcia z Polski Niemców oraz Żydów. Z Armią Czerwoną przyszli Żydzi, którzy zajmowali w Polsce wysokie stanowiska.
[01:31:45] Po repatriacji boh. w dalszym ciągu działał w konspiracji. Dowódca mieszkał w Brodnicy. Siostra ojca została na Białorusi. Po dziesięciu latach ojciec dostał paszport i pozwolenie na odwiedzenie rodziny. Boh. pojechał z nim. Prawosławny kuzyn Mikołaj skończył seminarium duchowne i ożenił się. W ZSRR nie mógł kupić mszału. W tym czasie boh. pracował jako nauczyciel – załatwienie mszału w prawosławnej diecezji w Warszawie. Jadąc na wschód zabrano alkohol – reakcja celnika, który znalazł także mszały. Musiano je zostawić w depozycie na granicy. Kuzynka była sprzątaczką w punkcie celnym i przed wyjazdem zostawiono mszały w ubikacji. Krewnym wysyłano chustki dla kobiet, a w opakowania boh. chował medaliki, które dawano dzieciom – sytuacja po śmierci Stalina.
[01:37:55] W latach 90. pozwolono na odbudowę kościołów na Białorusi. W Polsce założono Towarzystwo Miłośników Wołynia i Polesia. Boh. brał udział w akacji poszukiwania rodzin repatriantów z Polesia – zbiórka funduszy na odbudowę kościołów w Kamieńcu Litewskim, Brześciu. Złotówki zamieniano na dolary i boh. przemycał je na Białoruś w pieluchach, które musiał nosić po operacji. Pewnego dnia przeszukano go, ale pieniędzy nie znaleziono. Syn prowadził zbiórkę funduszy w USA, do Polski przywiózł także worek różańców, które udało się przemycić na wschód. Opór ludności wobec ateizacji.
[01:41:55] Opinia boh. na temat władz Rosji i Ameryki. Boh. pracował w szkole specjalnej przy Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu nad Wisłą – rozważania na temat zabójstwa prezydenta Gdańska Adamowicza i poczytalności sprawcy. Gdy rodzina mieszkała w Górsku, utonął w Wiśle brat boh., co było przyczyną jego depresji – okoliczności wypadku. Na wschodzie zostało wiele polskich rodzin – organizacja wycieczek na Białoruś, np. na odpusty. Powody wyjazdów w maju.
[01:45:30] W czasie referendum 3 x tak boh. został zatrzymany i przez dwa tygodnie trzymano go w areszcie. Boh. nie rozmawiał o swojej akowskiej przeszłości. Relacja boh. była już wcześniej nagrywana.
[01:47:17] W czasie okupacji siostra ojca Emilia, której mąż zginął w czasie kampanii wrześniowej, mieszkała w Widomli i zajmowała się krawiectwem. Miejscowy rabin Szloma Doliński, przed wojną właściciel restauracji i wiatraka, pomagał ciotce, która została sama po śmierci męża. Dwaj zbiegli z obozu Żydzi szli do Puszczy Białowieskiej i trafili do domu ciotki. Żydów ukrywano w gospodarstwie kuzyna Wacława Trzeciaka i tam doczekali do wyzwolenia. Po wojnie jeden wyjechał do Izraela, a drugi do Niemiec. Kuzyn odwiedzał ich, od znajomego mieszkającego w Niemczech dostał samochód. Rozważania na temat Żydów.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.