Edward Trzeciak ps. Galar (ur. 1927, Kolonia Bohdziuki, zm. 2020, Toruń) urodził się w rodzinie chłopskiej. W czasie okupacji uczył się na tajnych kompletach i był członkiem oddziału Armii Krajowej „Watra IV" w Wysokim Litewskim. Brał udział w Akcji „Burza”. Po repatriacji rodziny do Polski zamieszkał w Toruniu. Pracował jako nauczyciel w szkole specjalnej przy Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu nad Wisłą, na emeryturę odszedł w 1991 roku. Edward Trzeciak działał w Klubie Inteligencji Katolickiej. Po wprowadzeniu stanu wojennego współpracował z podziemiem solidarnościowym. W jego domu na Stawkach w Toruniu działała przez dwa lata jedna z drukarni wydawnictwa podziemnego Kwadrat. Edward Trzeciak współpracował z Fundacją Generał Elżbiety Zawackiej. Był działaczem Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Zmarł 2 listopada 2020 w Toruniu.
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1927 r. w Kolonii Bohdziuki na Polesiu.
[00:01:15] Boh. pochodzi z rodziny chłopskiej – przedstawienie rodziców: Antoniny i Bronisława. Boh. miał brata Jana, do zamążpójścia mieszkała z nimi siostra ojca Emilia. W czasie I wojny ojciec ojciec przebywał w Rosji, był żołnierzem Legionów. Rodzina miała 25 hektarów ziemi. Ciotka Emilia po ślubie zamieszkała we wsi Widomla.
[00:04:45] Na początku wojny samoloty niemieckie bombardowały Brześć, stacje w Terespolu i Małaszewiczach. Ojca powołano do służby taborowej w Brześciu, a szwagier służył nad morzem, wycofując się stamtąd zginął w Borach Tucholskich. Zwłoki poległych polskich żołnierzy zebrała miejscowa ludność i pochowano je na cmentarzu w Tucholi.
[00:09:35] Starsi pamiętali I wojnę, w czasie której wielu ludzi porzuciło swoje domy i uciekało na wschód. Dla dzieciaków rozpoczynająca się wojna była ciekawa. Niemcy mieli dobre mapy, ich bombardowania paraliżowały transport kolejowy. W Runowie Krajeńskim koło Więcborka mieszkali osadnicy niemieccy, miał tam majątek gen. Guderian, w czasie PRL w pałacyku Guderianów mieścił się dom dziecka. Rozważania na temat uzbrojenia i przewagi wojsk niemieckich. Zarys działań wojennych we wrześniu 1939 – ucieczka rządu i części żołnierzy do Rumunii. Sytuacja po wkroczeniu Armii Czerwonej.
[00:15:40] Ojciec służący w 30 Poleskiej Dywizji Piechoty gen. Kleeberga dotarł z taborami do Kamienia Koszyrskiego. Wspomnienie bitwy pod Kockiem, gen. Kleeberg zalecał żołnierzom, by nie uciekali na wschód i nie szli do niewoli sowieckiej, tylko do niemieckiej. Rozważania na temat niepolskiego nazwiska generała. Dywagacje na temat sytuacji żołnierzy, którzy trafili do niewoli niemieckiej i sowieckiej. Ojciec był w wojsku szeregowcem, wracając z Kamienia Koszyrskiego do Brześcia z jeszcze jednym Poleszukiem zabrał pięciu poznaniaków. Poleszucy nie rozmawiali w domach po polsku, ale swoją gwarą. Języka polskiego uczono się w szkole, używano go w urzędach, w kościele.
[00:20:54] Nie wszyscy oficerowie trafili do niewoli, niektórzy zostali na Polesiu. Ojciec przed I wojną ukończył trzy klasy szkoły rosyjskiej, w tamtych czasach nie kształcono wiejskich dziewczynek. Ojciec znał rosyjski i boh. uczył się języka od niego po wkroczeniu Rosjan w 1939 r.
[00:23:42] Walki o Twierdzę w Brześciu we wrześniu 1939 – ustalenie granicy niemiecko-sowieckiej na Bugu. Ojciec wrócił do domu w mundurze. Przechodząc przez Kamieniec Litewski trafił na jarmark. W czasach carskich prawosławnych uznawano za ludność ruską, a katolików za Polaków. W rodzinie boh. jednego z przodków musiano ochrzcić w cerkwi i musiał potem ożenić się z prawosławną dziewczyną. Dywagacje na temat polityki carycy Katarzyny II – osadnictwo niemieckie na Kresach dawnej RP, pochodzenie nazwy Ukraina. Przewagi wojenne króla Jana II Sobieskiego – odpór nawale tureckiej.
[00:30:00] Skutki polityki carskiej na Kresach. Zapóźnienie gospodarcze regionu, upadki dużych majątków, które brali w dzierżawę Żydzi i zamożniejsi chłopi. Przed I wojną dziadek wziął pożyczkę i kupił 25 hektarów ziemi. W czasie okupacji sowieckiej zamykano kościoły, w szkole mówiono, że nie ma Boga i dawano cukierki od Stalina. W czasie okupacji niemieckiej na Polesiu nie było szkół, Niemcy inaczej traktowali Ukraińców. Wspomnienie defilady niemiecko-sowieckiej w 1939 r. w zdobytym Brześciu z udziałem gen. Guderiana i kombryga Kriwoszeina. Ojciec był w tym czasie w mieście i widział defiladę. Reakcja ludności prawosławnej na zajęcie Kresów przez Rosjan w 1939 r. Prawosławna babcia powiedziała ojcu, że „nasi przyszli” – jego odpowiedź, atak Niemiec w 1941.
[00:37:45] Rozważania na temat powodów wysłania przez Stalina Armii Czerwonej do Polski w 1939. Religijność ludności zamieszkującej Kresy – boh. nie rozumiał mszy odprawianych po łacinie, ale chciał w nich uczestniczyć. Księdza całowano w rękę. Gdy zamknięto kościoły, zbierano się na modlitwę w domach. Ksiądz przyjeżdżał do wiernych na rowerze. Niektóre kościoły ocalały, np. w Czernawczycach.
[00:40:44] Po ataku w 1941 uciekał z Brześcia sowiecki generał. Nocą przed atakiem w Brześciu odbył się bankiet oficerów radzieckich i niemieckich. Sowieci po zajęciu Kresów zamykali także cerkwie – zmniejszenie napięć między katolikami a prawosławnymi w obliczu władzy radzieckiej i ateizacji.
[00:43:30] Postawy Żydów. W Brześciu było getto, wywożono stąd ludzi do Oświęcimia i na Majdanek. Powody zabierania mienia żydowskiego przez Polaków, rozważania na temat szmalcowników.
[00:44:44] Oficerowie polscy, którzy po klęsce wrześniowej zostali na Polesiu, organizowali tajne nauczanie. Początki konspiracji, ukrywanie oficerów i innych osób. Powody, dla których Niemcy przyjeżdżali po kontyngenty zimą. Ojciec wynajmował parobków do pracy w gospodarstwie.
[00:50:31] Boh. działając w konspiracji przeprowadzał ludzi między okolicznymi wioskami: Peliszczem, Podlesiem, Widomlą. Niemcy złapali kolegę Piaseckiego, skatowali go w czasie śledztwa i zabili. Piasecki nikogo nie wydał. [+]
[00:53:00] W ramach tajnego nauczania odbywały się lekcje geografii, matematyki, fizyki. Szkolenia wojskowe odbywały się w lasach. Działania represyjne Niemców – zabijanie wielu Polaków za jednego Niemca. Ukształtowanie terenu i jego niedostępność sprzyjały partyzantom. Trudności z bronią – pewną ilość karabinów wyciągnięto z Twierdzy Brzeskiej. Z tą bronią odbywano ćwiczenia. Szkolenia w zakresie działań żołnierzy piechoty – nauka cierpliwości w warunkach bojowych, zajęcia z topografii i robienia butelek zapalających – trudności ze zdobywaniem benzyny. Rozważania na temat benzyny użytej do podpalenia stodoły w Jedwabnem.
[00:59:00] Dowódcami byli ppor. Nabiałek i chor. Antoni Paszkowicz, oddział Paszkowicza, w którym służył boh., liczył 250 partyzantów. Na Polesiu działał radziecki oddział partyzancki Czermaka, który werbował prawosławnych. Zygmunt [Henryk] Krajewski „Trzaska” stacjonował koło Drohiczyna i tam miała być koncentracja 30 Dywizji Piechoty AK, stąd chciano ruszyć na pomoc walczącej Warszawie. Rozważania na temat sytuacji na froncie. Uciekający Niemcy porzucali broń i amunicję, przejmowane przez partyzantów. Boh. rozbrajał pociski artyleryjskie i odzyskiwał z nich proch. Idąc na koncentrację wieziono broń i amunicję na dwóch wozach. Bug przekroczono koło Janowa Podlaskiego, zakwaterowano się w wioskach Klonownica Duża i Klonownica Mała. Dowódcy partyzantki nawiązali kontakt z gen. Rokossowskim, który wyraził zgodę na marsz w kierunku Warszawy i udział w walkach o miasto. [+]
[01:05:05] W Klonownicy partyzanci zostali internowani przez Rosjan i przewiezieni na Majdanek. Po wyzwoleniu obozu umieszczano tam, np. osoby wracające z robót w Niemczach. W Lublinie gen. Berling formował polską dywizję pancerną i skierowano tam zatrzymanych akowców. Opinia dowódców AK o sytuacji politycznej. Niektórym partyzantom udało się uciec. Partyzantów, którzy zostali skierowani na szkolenie do wojsk pancernych, zastał koniec wojny.
[01:07:50] Po wojnie wiele osób wracało z robót z Niemiec. Uciekający Niemcy zabierali podwody. Ojciec, który wiózł żołnierzy niemieckich w kierunku Białegostoku, uciekł zostawiając im konia i wóz. Gdy boh. wracał z ojcem do domu, na Bugu już były punkty graniczne, ale dało się przeprawić przez rzekę. Boh. i ojciec oddalili się od rzeki, ale dogonił ich uzbrojony pogranicznik – rozmowa w języku rosyjskim. Zatrzymanych przyprowadzono do strażnicy, stąd zadzwoniono do wsi Peliszcze, w której był sielsowiet – wypuszczenie po interwencji urzędnika. [+]
[01:11:35] Rosjanie mieli dobry wywiad i wyłapywali akowców po obu stronach granicy – ucieczki na Ziemie Odzyskane. Młodych ludzi wcielano do Armii Radzieckiej. Rodzina czekała na kartę repatriacyjną, a boh., który ukrywał się, został złapany i odprowadzony do Kamieńca Litewskiego. Nie chciał podpisać żadnych dokumentów i nie dawał obciąć sobie włosów, więc zaatakowało go pięciu funkcjonariuszy. Przeżyta trauma. Rozmowa z majorem, Żydem, który namawiał boh. do pracy w radzieckim przemyśle – podpisanie dokumentu. Rano zabrano grupę zatrzymanych z Kamieńca do Brześcia, matki podały chłopakom jedzenie na drogę – wspomnienie marszu pod konwojem po zaśnieżonych drogach. W Brześciu zatrzymanych umieszczono w barakach przy torach kolejowych, tu boh. został okradziony. Kapitan powitał zatrzymanych jako ochotników do batalionów roboczych kierowanych do kopalni w Doniecku. „Ochotnicy” nie mieli jedzenia, ale na stacji stały pociągi z czerwonoarmistami, którzy mieli puszki amerykańskie. Zbierano je i wyjadano resztki. Przyjechały matki z dokumentami repatriacyjnymi i boh. został uwolniony. [+]
[01:22:22] Na wyjazd zapisano czteroosobową rodzinę i babkę ze strony ojca, który już nie obsiał pól. Po ustaleniu granicy przychodziły ze wschodu Rosjanki po zboże. Ojciec dał jednej z nich 5 kwintali i wysłano je pociągiem ze stacji Żabinka. Przejeżdżały tamtędy transporty wojskowe i pociągi z rzeczami zrabowanymi na zachodzie. Kobieta poszła do żołnierzy, którzy jechali w samochodach stojących na platformach i udało się załadować zboże – incydent ze strażnikiem. [+]
[01:26:50] Sowieci zrzucali broń i amunicję dla oddziału Czermaka. Nieliczne zrzuty dla Polaków przejęli Niemcy. Ojciec bał się, że boh. zostanie zatrzymany na granicy i polecił mu nielegalne przekroczenie Bugu. Punkt przerzutowy zorganizowany przez AK był Siemiatyczach – przejście przez rzekę ze stadem krów. Boh. przyjechał do Torunia, a stąd do wsi Zławieś Wielka, w której zatrzymała się rodzina. Przed wojną w okolicy mieszkali głównie osadnicy niemieccy. Teść boh. został przewieziony w okolice Szczecina i tam widział Niemców uciekających przed Rosjanami. Rozważania na temat skutków II wojny i zniknięcia z Polski Niemców oraz Żydów. Z Armią Czerwoną przyszli Żydzi, którzy zajmowali w Polsce wysokie stanowiska.
[01:31:45] Po repatriacji boh. w dalszym ciągu działał w konspiracji. Dowódca mieszkał w Brodnicy. Siostra ojca została na Białorusi. Po dziesięciu latach ojciec dostał paszport i pozwolenie na odwiedzenie rodziny. Boh. pojechał z nim. Prawosławny kuzyn Mikołaj skończył seminarium duchowne i ożenił się. W ZSRR nie mógł kupić mszału. W tym czasie boh. pracował jako nauczyciel – załatwienie mszału w prawosławnej diecezji w Warszawie. Jadąc na wschód zabrano alkohol – reakcja celnika, który znalazł także mszały. Musiano je zostawić w depozycie na granicy. Kuzynka była sprzątaczką w punkcie celnym i przed wyjazdem zostawiono mszały w ubikacji. Krewnym wysyłano chustki dla kobiet, a w opakowania boh. chował medaliki, które dawano dzieciom – sytuacja po śmierci Stalina.
[01:37:55] W latach 90. pozwolono na odbudowę kościołów na Białorusi. W Polsce założono Towarzystwo Miłośników Wołynia i Polesia. Boh. brał udział w akacji poszukiwania rodzin repatriantów z Polesia – zbiórka funduszy na odbudowę kościołów w Kamieńcu Litewskim, Brześciu. Złotówki zamieniano na dolary i boh. przemycał je na Białoruś w pieluchach, które musiał nosić po operacji. Pewnego dnia przeszukano go, ale pieniędzy nie znaleziono. Syn prowadził zbiórkę funduszy w USA, do Polski przywiózł także worek różańców, które udało się przemycić na wschód. Opór ludności wobec ateizacji.
[01:41:55] Opinia boh. na temat władz Rosji i Ameryki. Boh. pracował w szkole specjalnej przy Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu nad Wisłą – rozważania na temat zabójstwa prezydenta Gdańska Adamowicza i poczytalności sprawcy. Gdy rodzina mieszkała w Górsku, utonął w Wiśle brat boh., co było przyczyną jego depresji – okoliczności wypadku. Na wschodzie zostało wiele polskich rodzin – organizacja wycieczek na Białoruś, np. na odpusty. Powody wyjazdów w maju.
[01:45:30] W czasie referendum 3 x tak boh. został zatrzymany i przez dwa tygodnie trzymano go w areszcie. Boh. nie rozmawiał o swojej akowskiej przeszłości. Relacja boh. była już wcześniej nagrywana.
[01:47:17] W czasie okupacji siostra ojca Emilia, której mąż zginął w czasie kampanii wrześniowej, mieszkała w Widomli i zajmowała się krawiectwem. Miejscowy rabin Szloma Doliński, przed wojną właściciel restauracji i wiatraka, pomagał ciotce, która została sama po śmierci męża. Dwaj zbiegli z obozu Żydzi szli do Puszczy Białowieskiej i trafili do domu ciotki. Żydów ukrywano w gospodarstwie kuzyna Wacława Trzeciaka i tam doczekali do wyzwolenia. Po wojnie jeden wyjechał do Izraela, a drugi do Niemiec. Kuzyn odwiedzał ich, od znajomego mieszkającego w Niemczech dostał samochód. Rozważania na temat Żydów.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.