Owsiński Andrzej cz. 2

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1222

27 lipca 2020, Słubica

2:33

Andrzej Owsiński (ur. 1919, Horochów) dzieciństwo spędził w Beresteczku, gdzie jego ojciec, weteran wojny polsko-bolszewickiej, był lokalnym działaczem, m.in. burmistrzem. Po śmierci ojca pan Andrzej wraz z matką i bratem-bliźniakiem przeniósł się do rodziny w Białymstoku. We wrześniu 1939 obaj bracia, próbując dołączyć do polskiego wojska, przejechali kilkaset kilometrów na rowerach, zapewniając komunikację między oddziałami. Pod okupacją sowiecką, a potem niemiecką pan Andrzej kontynuował naukę, jednocześnie angażując się w działalność konspiracyjną. Prowadził lokalny biuletynu nasłuchu, organizował punkt dowodzenia pod Białymstokiem, brał udział w organizacji i prowadzeniu szkoleń oraz w akcjach bezpośrednich (ZWZ-AK). Wielokrotnie aresztowany i przesłuchiwany przez GPU, NKWD oraz gestapo. W grudniu 1943 jego brat Janusz zginął rozstrzelany przez Niemców. Po wpadce pan Andrzej trafił do obozu pracy, gdzie m.in. pływał na niemieckim kutrze rybackim po Bałtyku. Kilkakrotnie podejmował próby ucieczek. Po zakończeniu wojny kontynuował działalność podziemną, był zatrzymywany i przesłuchiwany. Podjął działalność polityczną w ramach Stronnictwa Pracy, w ścisłej współpracy z Władysławem Siłą-Nowickim. Jednocześnie studiował w Lublinie i we Wrocławiu. Przez wiele lat pracował w sektorze gospodarki morskiej i rybołówstwa. Obecnie jest publicystą.
więcej...
mniej

[00:00:07] Rys historyczny Wołynia – związki z Polską. W 1340 r. Kazimierz Wielki otrzymał w spadku zachodnią część Wołynia. Po Unii Lubelskiej cały Wołyń przyłączono do Korony – wpływ polskiej kultury – wzorce z Europy zachodniej przenoszone na wschód. Charakter miast – przykład spalenia Moskwy w 1812 r. Kwestia włączenia do Korony terenów obecnej Ukrainy – żądania miejscowych bojarów. Stosunki społeczne w owym czasie na Litwie – władza absolutna księcia. Prawa ludności różnych stanów w Polsce Jagiellonów.
[00:12:50] Budowa polskich miast – powstawanie miast prywatnych. Miasto jako świadectwo kultury. Proces inwestowania na wschodzie trwał do 1939 r. W powiecie horohowskim powstało Beresteczko, Horochów, Poryck, Łokacze i Kisielin – wspomnienie wojewody Kisiela.
[00:17:20] Zabytki materialne Wołynia miały polskie pochodzenie. W powiecie horochowskim były tylko dwa zabytki architektoniczne kultury rosyjskiej, cerkwie: w Beresteczku i w Plaszowej koło Beresteczka, której fundatorem był car Mikołaj II. Rola klasztorów na Wołyniu. Boh. widział dokumenty archiwum parafialnego w Beresteczku, w tym dokument fundacyjny miasta. Zachowały się do dziś pałace i założenia parkowe, m.in. park w Burzanach, wpisany do ewidencji ogrodów dendrologicznych.
[00:23:20] Ojciec, burmistrz Beresteczka, był ciężko ranny w wojnie 1920 r. i ponownie został ciężko ranny w wojnie z Litwinami w 1921 r. W szpitalu miał kontakt z chorymi na gruźlicę i zaraził się. W połowie lat 30. choroba nasiliła się i w 1935 r. ojciec zrezygnował z bycia burmistrzem, zmarł w 1937 r. W czasie choroby starał się zakończyć pewne sprawy związane z rozwojem miasta. [+]
[00:26:30] W czasach carskich były ostre podziały między przedstawicielami władzy a polskim społeczeństwem, głównie inteligencją i ziemiaństwem. Walka Polaków o ocalenie kultury narodowej. W Beresteczku nie było cerkwi prawosławnej, za cara Mikołaja I nakazano przechodzić polskiej ludności na prawosławie i wtedy kościół nakazano zamienić na cerkiew. Właściciele miasteczka, Lutosławscy, postanowili ratować kościół budując cerkiew.
[00:30:18] Zasługą Polski w okresie międzywojennym było budowanie społeczeństwa z ludności rusińskiej, Polaków i Żydów. Powstawanie płaszczyzn wspólnego działania, np. utworzenie ośrodka wypoczynkowego, który stał się miejscem spotkań. Skutki wejścia bolszewików w 1939 r. W Beresteczku działały różne organizacje społeczne, matka była prezeską Pracy Społecznej Kobiet, organizacja zajmowała się opieką nad dziećmi i biednymi, organizowano wycieczki. Działanie stowarzyszeń religijnych. Dzieci i młodzież wstępowały do harcerstwa, nie należeli tam młodzi Żydzi, którzy mieli swoją organizację, wspieraną przez polskie władze.
[00:35:40] Boh. należał do harcerstwa – zorganizowanie drużyny konnej, dalekie wyprawy. Poczucie wspólnoty. Organizowano także obozy wędrowne, np. w Karpatach Wschodnich – wędrówki przez Bieszczady, Gorgany i Czarnohorę. Różnice kulturowe. Na szlaku spotykano innych turystów z Polski centralnej – skutki ruchu turystycznego. Stan współcześnie – ruiny polskich schronisk, zniszczenia dokonane przez bolszewików. Po wojnie boh. był na Kasprowym Wierchu i przyjechał tam sowiecki generał, który nie rozumiał, dlaczego ludzie jeżdżą na nartach. Powody zbudowania kurortu w Soczi.
[00:43:12] Życie społeczne po przewrocie majowym i śmierci Piłsudskiego – kwestie wzajemnego zaufania – różnice między Polską a Związkiem Radzieckim. Rozważania na temat polskiego charakteru.
[00:46:30] W domu identyfikowano się z poglądami Piłsudskiego odnośnie Kresów. Piłsudski chciał utworzyć Białoruś, w 1919 r. znalazł się w Mińsku Litewskim i tam wygłosił przemówienie po białorusku, niestety słuchacze nie znali tego języka – kwestie językowe. Polacy w Mińsku – film z uroczystości 3 Maja w 1917 r. pokazuje uczestników masowego pochodu. Zorganizowanie przez Piłsudskiego armii białoruskiej – ambicje utworzenia państw federacyjnych z Białorusi i Ukrainy. Współpraca z Petlurą. Powody podziwu dla Piłsudskiego. W szkołach, urzędach wisiał krucyfiks i portrety Mościckiego i Piłsudskiego. 19 marca obchodzono imieniny Marszałka.
[00:53:45] Po śmierci Piłsudskiego polonistka poprosiła boh., by na akademii ku czci Marszałka powiedział wiersz. Boh. uznał, że to nie licuje z jego godnością i nie poszedł na akademię. Został wezwany przez dyrektora, który uznał, że to demonstracja, a na miejsce boh. czeka kilku kandydatów. Dyrektor gimnazjum był powiatowym prezesem Obozu Zjednoczenia Narodowego, organizacji sanacyjnej powstałej po upadku BBWR. Po wojnie boh. rozmawiał z płk. Miedzińskim na temat programu politycznego Ozonu. Dyrektor zaproponował matce wstąpienie do Ozonu, ale matka się nie zgodziła. Rozważania na temat Piłsudskiego i piłsudczyków, którzy doszli do władzy po jego śmierci. Boh. przeniósł się do innego gimnazjum. W czasach PRL boh. mógł się podawać za ofiarę sanacji, ale tego nie zrobił. [+]
[01:01:15] Reakcja na śmierć Piłsudskiego – postrzeganie jej jako elementu katastrofy. Obawy o załamanie systemu rządów, poczucie zagrożenia ze strony bolszewickiej. Na wakacje przyjeżdżał wuj, który czytał różne gazety – krytycyzm wuja do międzywojennej rzeczywistości i jego oczekiwanie na katastrofę – wuj kończył dyskusje stwierdzeniem, że na Kresy przyjdą bolszewicy. Reakcja na słowa wuja, przekonanie o możliwości pokonania Rosjan. Śmierć Piłsudskiego jako przełom. [+]
[01:04:40] Rozczarowanie faktem, że miejsca Piłsudskiego jako Głównego Inspektora Sił Zbrojnych nie zajął Sosnkowski, tylko Rydz-Śmigły. Konflikt między Piłsudskim a Sosnkowskim.
[01:06:35] Boh. podjął naukę w gimnazjum w Białymstoku. Mieszkała tam ciotka Stanisława Przewóska z d. Łopuszańska, absolwentka matematyki Uniwersytetu Kijowskiego, po wojnie nauczycielka matematyki w białostockim gimnazjum żeńskim im. Anny Jabłonowskiej. Ciotka wyszła za Adama Przewóskiego, biznesmena z Odessy, który uciekł stamtąd po wkroczeniu bolszewików. W Białymstoku był przewodniczącym Chrześcijańskiego Związku Kupców i Przemysłowców. Do Białegostoku przeprowadzono się z powodu zmiany szkoły. Ciotka miała rozlegle znajomości. W mieście były dwa gimnazja męskie, boh. został uczniem szkoły im. Piłsudskiego, gdzie zajęcia sportowe były na wyższym poziomie. W szkole byli jeszcze starzy nauczyciele, którzy uczyli w czasach carskich.
[01:11:50] Matematyki uczył pan Gosiewski, który zginął w 1939 r. Z polonistą Sułkowskim utrzymywano kontakty w czasie okupacji, gdy boh. był w Szarych Szeregach. Boh. bardziej zapamiętał gimnazjum w Horochowie. Boh. poznał druha Mirosława Poznańskiego i jego kuzyna Ryszarda Kaczorowskiego, który był zastępcą hufcowego, a w czasie okupacji komendantem chorągwi.
[01:14:55] Uczniowie mieli przysposobienie wojskowe, boh. był do tego przygotowywany od dzieciństwa, mając 4 lata zaczął jeździć konno. W Beresteczku letnie obozy miały szwadrony 12 Pułku Ułanów Podolskich, który stacjonował w Białokrynicy koło Krzemieńca. Ułani budowali parkur dla jazdy konnej, boh. i brat także z niego korzystali. Dowódca obozu kwaterował w domu rodziny boh. Wspomnienie rotmistrza, który nakazał utworzenie harcerstwa w Beresteczku. Boh. zaczął chodzić na polowania z ojcem mając 9 lat. Jako sześciolatek strzelał z flowera do wróbli, potem oczyścił je i udusił ze słoniną. Aktywność sportowa – boh. uprawiał pływanie i jako gimnazjalista miał w tej dziedzinie osiągnięcia.
[01:21:20] Sytuacja od 1937 r. – przeczucie zbliżającej się wojny. Nastawienie młodego pokolenia do wojny – kult wojska w okresie międzywojennym. Rola wojska polskiego w odzyskaniu niepodległości – tereny uzyskane na skutek traktatu wersalskiego. Pretensje boh. do Józefa Hallera, który nie zajął Gdańska – dostęp do morza w Pucku, porównanie z Litwą i jej dostępem do morza, opinia na temat postępowania polityków francuskich. Walki Polaków o odzyskanie niepodległości. Młode pokolenie postrzegało wojnę jako szansę dla Polski na odzyskanie Pomorza i części Śląska – sprawa oddania Bytomia Niemcom. Kwestia Prus Wschodnich. Przekonanie młodzieży, że Polska wyjdzie z wojny zwycięsko i odzyska tereny na zachodzie.
[01:28:25] Kwestia przynależności do harcerstwa, inne organizacje młodzieżowe. W gimnazjum był konflikt z przedstawicielami ONR Falanga, silnej organizacji młodzieżowej. Minister Sprawiedliwości [Witold] Grabowski doprowadził do zbliżenia Rydza-Śmigłego do narodowców. Postać Bolesława Piaseckiego. W białostockim gimnazjum było pismo „Głos uczniowski”, ktoś opublikował tam wiersz Tuwima „Do prostego człowieka” – awantura w szkole, wiec zwołany przez ONR. Boh. napisał artykuł polemiczny na temat wolności słowa. Został za to wyzwany na pojedynek pięściarski przez kolegę Krasnodębskiego i pokonał przeciwnika. [+]
[01:35:17] Boh. szedł pewnego dnia do szkoły z Krasnodębskim. Przy ul. Piłsudskiego była szkoła żydowska i stał tam tłum uczniów. Krasnodębski postanowił ich rozpędzić bijąc paskiem. W czasie okupacji kolega był w NSZ i zginął. [+]
[01:37:45] Rozważania na temat polskiego antysemityzmu. Początki osadnictwa żydowskiego w Polsce, wpływ na życie gospodarcze, powstanie banków. Sytuacja w czasach Kazimierza Wielkiego. W czasie I rozbioru Polski w Warszawie mieszkało 6 tysięcy Żydów, gdy Polska odzyskała niepodległość było ich tam 400 tys. Powody masowego napływu Żydów z Rosji do Królestwa Polskiego i na Kresy. Skupiska biedoty żydowskiej w miastach. Kwestia studentów żydowskich na uniwersytetach. Jedną z propozycji dla Żydów były wyjazdy do Palestyny. Żydzi organizowali do tego przygotowanie wojskowe i zawodowe, wspomagał ich polski rząd. Pod wpływem różnych czynników określone grupy w polskim społeczeństwie traktowały Żydów jako konkurencję w handlu, rzemiośle, bankowości.
[01:45:40] W fabryce wełny bielskiej w Białymstoku była tendencja do tworzenia własnych sklepów, ponieważ większość sklepów bławatnych należała do Żydów, którzy dyktowali ceny. W Białymstoku był sklep braci Jankowskich z materiałami. Tu były niższe ceny niż w sklepach żydowskich. Kahał białostocki uchwalił dopłatę dla żydowskich sklepów, by mogły obniżyć cenę. Kwestia wzajemnej konkurencji.
[01:48:15] Niektóre instytucje wprowadziły zakaz kupowania w sklepach żydowskich. Boh. jako uczeń gimnazjum przyniósł zwolnienie od lekarza wojskowego majora [Nauma] Pryłuckiego, z pochodzenia Żyda. W gabinecie lekarza wisiał portret Piłsudskiego oraz portret doktora w mundurze. Reakcja księdza katechety na przedstawione zaświadczenie. Dykteryjka o krzywym globusie.
[01:50:30] W gimnazjum białostockim było tylko dwóch uczniów Żydów. W mieście było kilka szkół żydowskich, w jednej z nich nauczycielką była Gołda Meir [sic!]. Jeden z członków ONR zaczepiał ucznia Żyda – reakcja kolegów.
[01:53:00] Zapotrzebowanie na polską inicjatywę w dziedzinie gospodarki. Po odzyskaniu niepodległości handel i przemysł znajdowały się głównie w niepolskich rękach. Wuj Adam Przewóski był w Radzie Miejskiej i sprawował funkcję przewodniczącego Stowarzyszenia Kupców i Przemysłowców Chrześcijańskich, należało tam także kilku Niemców – zaprzyjaźnione rodziny niemieckie. Przed wojną w Białymstoku było sto fabryk włókienniczych. Trudności w tworzeniu polskich placówek. Uważano, że przedsiębiorcy cudzoziemcy traktują Polskę jako miejsce wyzysku, a zyski wywożą za granicę – sprawa manufaktury w Widzewie, której właściciel nie płacił w Polsce podatków i wytransferował z kraju ponad 50 milionów złotych. Podobnie w fabryce w Żyrardowie nieprawidłowości dopuścił się właściciel Francuz. W filmie „Magnat” przedstawiono historię rodziny von Pless. Niemiecka część rodziny transferowała pieniądze do Niemiec. Próby repolonizacji.
[02:00:10] Komunistyczna Partia Polski przygotowywała się na utworzenie z Polski siedemnastej republiki radzieckiej. Na terenie Śląska działała niemiecka partia komunistyczna i ta część miała przypaść Niemcom. Kwestia Działdowa, które przypadło Polsce. Na terenie Kresów działała Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi i Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy – tu należała Wanda Wasilewska. KPP uznano za partię nielegalną i antypolską –aresztowania członków, większość członków kierownictwa partii to byli Żydzi, dlatego uważano ją za partię żydowską. Gomułka i inni komuniści ocalili życie, ponieważ przebywali w polskim więzieniu, wielu polskich komunistów zginęło w czasie „wielkiej czystki” w Związku Radzieckim. Pogląd, że Żydzi to żydokomuna i że trzeba ich zwalczać. Zwalczanie środkami politycznymi i siłowymi – awantury studenckie w Warszawie, Lwowie, Krakowie. W Polsce niepodległej nie było pogromów Żydów, które miały miejsce w czasach carskich i były organizowane przez władze.
[02:05:27] Pokolenie boh. było przekonane, że jest u siebie i buduje własne państwo. Obserwacje pozytywnych zmian, np. w powiecie horochowskim. Nastroje społeczne do 1939 r. i w Polsce po 1989 r.
[02:08:55] Po śmierci ojca matka zrzekła się spadku w zamian za rentę z Banku Komunalnego. Zamieszkano w domu ciotki, która także była wdową i miała resztówkę majątku w Jurowcach. Wyjeżdżano tam latem na wakacje. Majątek w Jurowcach uległ konfiskacie [po powstaniu styczniowym], a po latach nie odnaleźli się jego polscy właściciele i Bank Rolny wystawił go na licytację, resztówkę kupili wujostwo. Na terenie majątku była oranżeria, pasieka, szkółka sadownicza, stawy rybne. Kwestie własności majątku – rekompensata za cukrownie pozostawione na Ukrainie. W rękach polskich była ponad połowa ze 150 cukrowni działających na Ukrainie.
[02:15:20] Tęsknota za Wołyniem, pozostawiona tam część majątku przepadła po wejściu bolszewików. Ciotka miała wyższe wykształcenie i była nauczycielką w gimnazjum. W czasach zaboru rosyjskiego nie było polskich wyższych uczelni.
[02:17:00] Drużyna harcerska w Horochowie – pełnione funkcje. W Białymstoku boh. krótko był w harcerstwie. Był zaangażowany w harcerskie przysposobienie wojskowe, potem na tym gruncie organizowano szare szeregi, w których działał m.in. Ryszard Kaczorowski. W dwóch ostatnich klasach gimnazjum prowadzono szkolenie wojskowe, co zwalniało ze służby rekruckiej i skracało o pół roku służbę wojskową. Ochotnicy jednoroczni służyli w wojsku przez rok.
[02:20:02] Różnica między życiem na Wołyniu i w Białymstoku. W gimnazjum oraz harcerstwie były przysposobienia wojskowe. Harcerskie miało inny profil, przygotowywało do służby wywiadowczej – charakter ćwiczeń w terenie, bliskość Puszczy Knyszyńskiej. Nawiązanie do skautingu. Na Wołyniu boh. był w harcerstwie konnym. [+]
[02:26:08] Ciotka Stanisława Przewóska była nauczycielką matematyki w gimnazjum im. Anny Jabłonowskiej. Uczniowie gimnazjum w Horochowie pojechali na festiwal muzyczny do Warszawy, boh. uciekł z wycieczki do wuja, który mieszkał w Warszawie i miał motorówkę na Wiśle. Wycieczkę do filharmonii zorganizował nauczyciel muzyki pan Różycki. Po zniknięciu boh. opiekunowie wycieczki bali się, że coś mu się stało – skutki samowoli [+]. Sprawa nie pojawienia się na akademii, w czasie której boh. miał powiedzieć wiersz. Propozycja złożona matce przez dyrektora szkoły. Ciotka uważała, że w gimnazjum w Białymstoku jest wyższy poziom – atmosfera w szkole w Horochowie, możliwość stworzona przez ciotkę.
więcej...
mniej

Grygiel Małgorzata

Żukowska Ewa

Instytut Pileckiego

Film