Trych Brunon

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1334

8 i 9 września 2020, Kielce

4:50

Brunon Trych (ur. 1928, Biały Dwór) jest synem Franciszka Trycha, czlonka bojówek PPS, odznaczonego orderem Virtuti Militari za udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. We wrześniu 1939 Franciszek Trych brał udział w obronie Twierdzy Brześć, zaś Brunon trafił do obozu jenieckiego, z którego uciekł. Zimą 1939/1940 w obawie przed aresztowaniem uciekli z Kresów Wschodnich przez „zieloną granicę” do Generalnej Guberni. Kolejne lata okupacji niemieckiej spędził w Warszawie, Lublinie i Kielcach. Wywieziony na przymusowe roboty do Niemiec, uciekł i przedostał się do Włoch. Tam w 1944 roku wstąpił do 2 Korpusu Polskiego. W 1947 roku powrócił do Polski i osiedlił się w Kielcach. Szykanowany przez UB, wyjechał na Ziemie Zachodnie, skąd po dwóch latach wrócił do Kielc. Pracował w Kielecko-Radomskiej Szkole Technicznej (późniejsza Politechnika Świętokrzyska).

[00:00:00] Ur. w majątku Biały Dwór (powiat Kosów Poleski), który ojciec otrzymał od Piłsudskiego za udział w I wojnie światowej. 40 ha, 11 sąsiadów. Ojciec nauczył się strzelać podczas zesłania na Syberii. Należał do bojówek PPS, po nieudanej akcji musiał ukrywać się przed carską ochraną u piekarza w Lublinie, tam nauczył się piekarstwa.
[00:03:47] Ojciec otrzymał wyrok 15 lat zsyłki na Syberię. Wywieziony na Kamczatkę, mieszkał w chacie u myśliwego. Nauczył się obcować z przyrodą, polować, stawiać sidła. Wymiana skór z kupcami za żywność i amunicję. Uciekł po 8 latach. Jedzenie butów z psiej skóry – gotował rosół z kawałków skóry. Zapałki uratowały mu życie.
[00:07:10] W Harbinie [Chabarowsku?] dostał się na statek do Europy – jako palacz. Na statku poznał szulera, który nauczył go grać w pokera – zarobił dużo pieniędzy. Wpłacił je do banku we Włoszech. Wstąpił do Legionów, został ranny w walce, rekonwalescencja w pensjonacie babci w Szczawnicy. Ciocia Władzia. Ślub z Franciszką
[00:10:02] Przyjazd ojca po I wojnie do Kielc, narodziny dzieci Heli i Zbyszka. Wojna bolszewicka 1920 r., ojciec otrzymał order Virtuti Militari. Za pieniądze z hazardu ojciec zbudował dom w Białym Dworze, gdzie się urodził boh. Urodziny brata Gutka. Poród przyjmował pijany kapitan, niedopatrzenie, śmierć matki z powodu pozostawionego łożyska. Ojciec w zemście zastrzelił kapitana. Kawaler orderu Virtutti Militari nie mógł zostać aresztowany, Piłsudski odmówił odebrania mu orderu. [++]
[00:15:25] Dostatnie życie, dobre zbiory, zmechanizowana gospodarka. Pożar dworu. Uratowane 2 konie i krowa Maryna. Psy myśliwskie Tumba, Obal i owczarek podhalański Dunaj.
[00:19:55] Rozpoczynanie życia od nowa w Brześciu nad Bugiem, gdzie ojciec został nadzorcą fortecznym (pensja 360 zł, kierownik szkoły zarabiał 500 zł) w III forcie. W rodzinie było 6 dzieci, babcia, przyszła macocha Jadzia. Ogromne mieszkanie na IX forcie. Torami w pobliżu jeździła luxtorpeda. Dozorca Koprowski. Wokół domu sad i warzywniak, ryby w fosie.
[00:25:57] Powrót do normalności, szkoła. Mleko i jajka od Koprowskich. [+] W 1939 r. wakacje w Tomaszówce nad Bugiem, kolonie zuchowe. Kolega Jurek, syn wojewody płka Kostki-Biernackiego. Zabranie dzieci z kolonii pod koniec lata 1939 r. – jazda samochodem.
[00:30:40] Ojciec z bratem Henrykiem zmobilizowani w IV batalionie pancernym w Brześciu, 85 i 45 pułk piechoty. Wybuch wojny. Zamieszkanie w Białym Dworze dalszej rodziny, znajomych z różnych części Polski. Nasłuchiwanie radia. Ojciec otrzymał dużo pieniędzy i zaopatrzenie (naftę, mąkę, suchary) dla fortu. Inwalida Rogucki.
[00:36:29] Bombardowanie Brześcia, niemieckie czołgi. W forcie był przygotowany schron, do którego chowano się w nocy. Wyprawa po kołdrę i czajnik, spotkanie żołnierzy niemieckich. Nina. [+]
[00:48:30] Przyjście niemieckich żołnierzy do fortu, wyjście kobiet i dzieci ze schronu. Przebicie bagnetem Roguckiego, interwencja p. Wiśniewskiej – zawiezienie go do szpitala, gdzie zmarł, wyjście Niemców z fortu.
[00:59:29] Tysiące uchodźców z zachodu Polski w Brześciu – zgromadzili się w domu Związku Legionistów Polskich, zwanym „Ogniskiem”. Dowodziła nim Helena Trych, siostra boh. Kobiety: uczestniczki powstań śląskich i powstania wielkopolskiego. Przybycie „swołoczy”, Armii Czerwonej w łachmanach (budionówki, postrzępione plaszcze bez guzików), eleganckie NKWD. Rozmowy z Rosjanami o pomarańczach i termosie.
[01:02:57] Ulica Unii Lubelskiej, gdzie przed wojną 3 maja i 11 listopada odbywały się defilady. Gen. Guderian przyjmował wspólną defiladę wojsk niemieckich i sowieckich. [+]. Ulica wybrukowana trylinką – ładna, można było jeździć hulajnogą. Stoczenie się czołgu radzieckiego do strumienia.
[01:09:05] Powrót ojca i braci Henryka i Zbyszka znad granicy rumuńskiej do domu z niewoli radzieckiej. [+] Legitymacja służbowa ojca z czerwonymi pieczęciami – uwolnienie przez żołnierza radzieckiego.
[01:13:37] Wspomnienie ojca – twardo wychowywał synów na żołnierzy. Brat Zbigniew w podchorążówce lotniczej. Kolega Karol Grycan. Bezgraniczne zaufanie i uwielbienie ojca dla Piłsudskiego [+]. Bitwa warszawska 1920 r.
[01:18:50] Ogromny ogród w majątku ojca, parobek Poleszuk Sawczuk (Sakawczuk). Żyrandol z salonu na 11 żarówek – huśtanie się z bratem. Po powrocie ojca i braci z wojny przyszedł Sakawczuk, teraz milicjant – kazał w 5 minut opuścić dwór. Szuba babci. Rozmowa z Sakawczukiem [+]. Zamieszkanie w „Ognisku” w Brześciu.
[01:25:55] Wyrzucenie uchodźców z „Ogniska”, które NKWD zamieniło na szpital wojenny. Zamieszkanie w stróżówce przy ul. Jagiellońskiej, spanie na siennikach. Praca ojca w szpitalu. Żydzi – współpraca z bolszewikami. Szkoła żydowska, boh. wybijał tam szyby jako „wspólnikom bolszewików”.
[01:29:30] Boh. podpalił brodę Żydowi z ul. Dąbrowskiej. Ostrzeżenie przez lekarza, ucieczka rodziny przed aresztowaniem. Zawartość tornistra (chleb, kiełbasa, nóż, książki i zeszyty, w podwójnym dnie ojciec ukrył pieniądze). [+] Wypędzenie od cioci Władzi z Czeremchy, droga przez Bielsk Podlaski do Białegostoku.
[01:35:00] Białystok, Wigilia 1939, mróz -30 stopni, kino, film radziecki. Podróż nieogrzewanym pociągiem, zatrzymanie przez NKWD. Schronienie w wiejskiej chacie, pomoc kobiety, powrót sańmi. Drzewa i deski pękały od mrozu. Kurier przewodnik do granicy – brał po 10 zł od osoby za przeprowadzenie przez granicę pomiędzy ZSRR a Generalną Gubernią.
[01:49:15] Spotkanie żołnierza niemieckiego mówiącego po polsku. Przekleństwo „krucyfiks alleluja”, leśniczówka. Oddanie pieniędzy folksdojczowi. Wigilia niemieckich żołnierzy w szkole. Ciasto wigilijne z gorzką kawą. Nocleg w sieni u folksdojcza. [+]
01:506:52 Przeziębienie i zapalenie płuc boh. i brata Gustawa. Droga sańmi do Ostrołęki, otrzymanie przepustki do Warszawy. Granica w Małkini między III Rzeszą a ZSRR. Najstarszy brat Krysiek miał willę na Okęciu. Mróz, wagon bez szyb. Wymarła Warszawa, brak komunikacji. Droga pieszo z Dworca Wschodniego na Okęcie, ul. Kryniczna. Krysiek wrócił z niewoli radzieckiej – umowa Niemców z Rosjanami dot. wymiany jeńców. Okradziona willa, mróz, wyprawa po drewno z sąsiadami – palenie krzyżami z cmentarza polowego. [+]
[02:06:45] Przeprowadzka na ul. Wronią 50, dwa pokoje na 4 piętrze. Choroba boh. – spuchnięcie głowy. Ojciec kupił sklep przy ul. Kaczej na Woli, normalizacja życia.
[02:08:26] Budowa muru getta wiosną w poprzek ul. Kaczej. Wyprowadzka do Lublina do ciotki Józi, ciasnota, biedowanie. Przejazd do Kielc – otwarcie piekarni przy ul. Piotrkowskiej 11. Załatwienie dyplomu mistrzowskiego dla ojca. Chleb na kartki.
[02:13:07] Edukacja, 7 klasa w szkole nr 1 (pl. Niepodległości i Mickiewicza). System szkolny przed wojną (wyształcenie podstawowe: 7 lat szkoły powszechnej, gdy planował studia: 6 lat szkoły powszechnej + 4 lata gimnazjum ogólnokształcącego + 2 lata liceum humanistycznego lub matematyczno-przyrodniczego). Siostra Nina, tajne komplety w domach uczniów. Łapanki na ulicach, złapany kolega Zygmunt, areszt przy ul. Zamkowej. Akrobacje na rowerach.
[02:19:00] Wtyczka akowska w policji – dawanie chleba akowcom. Policjant Malinowski pozwolił na spotkanie z Zygmuntem Iwańskim w areszcie, akcja organizowania ucieczki Zygmunta [+]. Złapanie boh., wywiezienie razem z Zygmuntem do Monachium. Schodzenie do schronów podczas bombardowań. Saper niemiecki rozbroił bombę. Obraz: noga w bucie wisząca na drzewie. [+]
[02:28:10] Wyjazd do Włoch do budowania bunkrów. Prowiant: chleb, śledź, marmolada. Droga przez Austrię, Przełęcz Brenner. Pragnienie, brak wody do picia – płacz. [+]
[02:31:25] Bombardowanie konwoju ciężarówek, ucieczka w pole. Dojście do wsi, spotkanie włoskiego chłopa, trudności z porozumieniem się, pojednanie nad mapą. Nauka jedzenia spagetti. Tedeschi = Niemcy. Salami i pomarańcze. [+]
[02:39:42] Droga na południe, obóz polski, posądzenie o szpiegostwo. Porucznik Wajs. Poszukiwanie menażki, zamiana krzyżyka za 2 łyżki. Przystąpienie do II Korpusu, przydział boh. do kompanii zaopatrzenia i transportu, Zygmunta do V Kresowej Dywizji Piechoty. Otrzymanie polskiego munduru, czapka z orłem w koronie. Boh. został pomocnikiem szofera.
[02:48:39] Bitwa z udziałem górali nepalskich Gurkhów, walki w Jolandzie i Milano Marittimie nad Adriatykiem. Historia II Korpusu Armii Andersa, z którym wyszło z ZSRR 130 tys. kobiet, dzieci, starców. III Dywizja Strzelców Karpackich, V Kresowa Dywizja Piechoty. Kompania transportowa miała Syrenkę na czerwonym tle (boh. pokazuje naszywkę).
[02:53:37] Pomocnicza Służba Kobiet (PSK, „Pestki”) – służyły w różnych służbach, wiele prowadziło samochody. W 1944 przetransportowanie II Korpusu PSZ z Palestyny do południowych Włoch – tylko strzelcy karpaccy mieli doświadczenie bojowe. II Warszawska Dywizja Pancerna. Przy każdej jednostce powstały wojska pomocnicze. Niedźwiedź Wojtek z 22 kompanii zaopatrzenia artylerii, pochodził z Iranu, lubił papierosy. Walki żołnierzy z Wojtkiem. [+]
[02:57:40] Linia Gotów, lądowanie Amerykanów pod Anzio. Batalion żydowski. Pasmo górskie, bombardowanie klasztoru benedyktynów przez Amerykanów. Walki w dolinie Liry. Walki na Linii Gotów. Gen. Alexander zaproponował gen. Andersowi zdobycie Monte Cassino - walki Polaków o klasztor, otwarcie drogi na Rzym. Boh. nie brał udziału w walkach. Zielone berety.
[03:03:38] Boh. wysłany do San Benedetto na kurs unitarny, miał 16 lat. „Gówniarze z AK”. Bitwa pod Monte Cassino: osły donosiły zaopatrzenie bezpośrednio na linię frontu, zabierały rannych i zabitych do szpitala polowego. Odznaczenia boh. po bitwie – szlak bojowy: wyzwolenie Ankony i Bolonii. Boh. stacjonował w Milano di Marittima. Zagajniki świerkowe.
[03:12:00] Koniec wojny we Włoszech. Zadania kompanii zaopatrzenia: żywność, kopanie latryn, wywożenie śmieci itp. Wojskowa elegancja: biała chusteczka do nosa. Włoskie dziewczyny zaprzyjaźniały się z polskimi żołnierzami, pranie wojskowej bielizny – Lina.
[03:18:14] Maj 1945 – początek normalnego życia żołnierskiego. Oddziały rozmieszczone w różnych miastach, kompania transportowa między nimi kursowała. Boh. stacjonował w Milano Maritima niedaleko Cervii, w willach na wybrzeżu. Nieopodal był warsztat samochodowy. II kompania saperów stacjonowała w San Giorgio, w Casa Massima były zielone berety. Boh. nie miał kontaktu z rodziną w PRL.
[03:25:05] W 1946 r. wyjazd części żołnierzy do Neapolu, a potem statkiem do Wlk. Brytanii, reszta wojsk skupiona w Milano Marittima, boh. skończył tam kurs kierowców. Przewożenie sprzętu i pojazdów wojskowych na lotnisko w Udine. Droga pociągiem do Le Havre, przepłynięcie kanonierką przez Kanał la Manche do Dover, angielski obiad. Dowództwo brytyjskie. Wydawanie posiłków w Wlk. Brytanii, kompot z rodzynek. [+]
[03:33:10] Dalsza droga do Blackshaw Moore, baraki „beczki śmiechu” z blachy falistej w dawnej bazie wojskowej, nauka lewostronnego ruchu drogowego. Przeniesienie do bazy w Lington, normalizacja: potańcówki w Werrington, dziewczyna Brytyjka.
[03:37:03] W 1947 r. rozwiązanie II Korpusu, korespondencja z ojcem, macochą i siostrą w Polsce, decyzja o powrocie do Polski. Dwie walizki i skrzynia pamiątek. Przejazd do obozu Stewarton w Szkocji (1947), droga statkiem M/S Eastern Prince, wysiadka w Gdańsku – obóz Narwik przez 3-4 dni. Za ogrodzeniem handlarze, wymiana papierosów na jedzenie. [+]
[03:45:55] Rewizja w obozie, opłaty „celne” – papierosy jako waluta. Fotografie, odciski palców, bezpłatny bilet do domu. Ciepłe powitanie przez ludzi w pociągu, razowy chleb.
[03:50:30] Dorożkarz w Kielcach, powrót do domu. Brat Gutek. Imieniny siostry Niny. Obowiązek zgłoszenia się na milicję.
[03:53:30] Wezwanie do wojewódzkiego UB przy ul. M. Buczka, codzienne przesłuchania.
[03:57:54] W 1948 r. wezwanie, siostra ostrzega przed pobiciem na UB, czapka z orłem w koronie. Doprowadzenie do WUBP, pomimo upału boh. ubrał się grubo w battle dress. Przetrzymywanie w piwnicy przez 3 doby, opis toalety [+]. Oranżada po wyjściu.
[04:04:00] Ucieczka na Ziemie Odzyskane, do Szczecina, po 2 latach powrót do Kielc. Książeczka wojskowa, skonfiskowany przez UB „fight book”.
[04:09:07] Praca, poznanie przyszłej żony na zabawie, ślub, narodziny Tamary Małgorzaty, Dominika. Choroba i śmierć córki.
[04:13:10] Praca w Kielecko-Radomskiej Szkole Technicznej, komandorstwo klubu żeglarskiego, wyjazdy na Mazury. Przemianowanie KRST na Politechnikę Świętokrzyską. Ojciec zostawił piekarnię zniszczony „domiarem” finansowym, przeprowadził się do Warszawy. Spłacał domiar do śmierci w 1961 r., kłopoty macochy Jadzi, umorzenie długu. Grób ojca na Powązkach, macochy na Cmentarzu Czerniakowskim.
[04:21:43] Kolega Zygmunt został w Anglii, skończył liceum, studia urbanistyczne, został architektem. Korespondencja, przyjazd Zygmunta do Polski kilkanaście lat po wojnie, odwiedziny rodziców. Spotkanie z boh.
[04:29:05] Getto w Kielcach, boh. przyprowadził „Jurka”, żydowskiego chłopca z getta do domu, przenoszenie żywności do getta przez piwnicę pod okiem żandarmów.
[04:34:50] Boh. nauczył Jurka („brata ciotecznego”) pacierza, dał mu medalik, wizyta w katedrze. Drużyna harcerska. Spotkanie „dziwnych esesmanów”, ostrzeżenie przez p. Końca. Jurek nie chciał zostać u boh., wrócił do getta.
[04:44:18] Strzały i krzyki w getcie, obserwacja z okna na strychu. Wywiezienie Żydów do Treblinki, kradzieże i szaber mienia żydowskiego przez Polaków. Brak wieści o Jurku. [++]
więcej...
mniej

Kosierkiewicz Dorota

Pęczalski Krzysztof

Instytut Pileckiego

Film