Stanisław Grabka (ur. 1929, Gacki, zm. 2021, Słupsk) w 1943 roku mając 14-lat został zaprzysiężony jako łącznik Batalionów Chłopskich. Do konspiracji zaangażował go ojciec, związany z oddziałem płk Józefa Maślanki. Podczas przejścia frontu w 1945 roku jego wieś została zniszczona, a on wraz z rodziną znalazł się w Pile. W 1950 roku trafił do batalionów roboczych Ludowego Wojska Polskiego, gdzie służył dwa lata. Po wyjściu z wojska uzupełnił wykształcenie, wstąpił do PZPR. Podczas strajków sierpniowych w 1980 roku był dyrektorem Zakładów Przemysłu Cukierniczego „Pomorzanka” w Słupsku. W latach 80-tych przebywał na kilkuletnim kontrakcie w NRD. Był prezesem koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Słupsku. Zmarł w styczniu 2021 w Słupsku.
[00:00:10] Bohater jest słupszczaninem urodzonym na ziemi kieleckiej w miejscowości Gacki, gdzie mieszkał do 1945 r. W jego wielodzietnej rodzinie było pięciu braci i jedna siostra. Ojciec był komendantem Batalionów Chłopskich w gminie Szydłów, za ojcem do konspiracji wstąpiła córka i dwóch braci.
[00:02:00] Uprawa tytoniu pomogła rodzinie przeżyć okupację. Najgorszy tytoń oddawano do punktu skupu w Chmielniku. Z czasem Niemcy wymogli dostawy tytoniu I kategorii.
[00:03:00] Lata 1940-41: organizacja partyzantki. Rodzina boh. miała 8 hektarów. Ojciec został pojmany przez gestapo, uciekł z więzienia w Pińczowie wraz z czterema współwięźniami.
[00:05:00] Działalność Policji Granatowej w czasie wojny. Silna pozycja BCh na ziemi kieleckiej, sandomierskiej i lubelskiej. Lokalni komendanci BCh: płk. Józef Maślanka i [Józef] Ozga-Michalski, który nadzorował druk pisma „Znicz”.
[00:06:40] Mjr „Bronicz” wyłapywał uciekinierów z niemieckich zakładów pracy i wcielał do BCh. Boh. nauczył się jeździć rowerem. Rola młodych chłopców w partyzantce.
[00:08:00] Utrzymywanie higieny poprzez nacieranie lnianymi ręcznikami nasączonymi samogonem. Niszczenie przez AK i BCh niemieckiej gospodarki transportowej, aby ograniczyć dostawy niemieckie na front wschodni. Rozbijanie więzień.
[00:09:40] Oddziały BCh i AK działały do sierpnia 1944. Ruchy wojsk w lipcu 1944 i wysiedlenie okolicznej ludności w okolice Sandomierza do [Kurozwęk] k. Staszowa. Powrót ludności nastąpił dopiero 17 stycznia 1945.
[00:13:40] Po wysiedleniu kilku tys. ludzi, wioski „stały otworem”. Mieszkańcy wyszli w letnich ubraniach, ponieważ mieli szybko wrócić. Gdy powrócili w styczniu, domy były spalone, a inwentarz żywy i martwy – zniszczony.
[00:14:40] Powrót wysiedlonych z Rytwian do Szydłowa odbywał się przy 30 stopniach mrozu. Na zaminowanych polach zginęło dużo osób kopiących ziemniaki, panował tyfus brzuszny (plamisty). Ksiądz leczący modlitwą.
[00:16:10] W kwietniu 1945 ojciec boh. wyjechał na zachód w poszukiwaniu domu i pracy. Zatrzymał się w Pile i trafił do miejscowości Szydłowo-Biała Góra.
[00:17:30] Ojciec zorganizował w Kielcach 20 rodzin osadników. Podróż koleją boh. i rodzin z Kielc do Starogardu Gdańskiego trwała 2 tygodnie. Warunki podróży. Do Piły dotarli 6 kwietnia 1945. Ojciec do 1947 chodził w mundurze, Rosjanie się z nim liczyli, z cywilami nie.
[00:18:50] W sierpniu [1945] podłączono osadnikom prąd. Kolektywizacja. Ojciec był zwolennikiem Wincentego Witosa, uważał go za twórcę państwa polskiego. Stronnictwo Ludowe na ziemi lubelskiej i kieleckiej.
[00:20:00] Uruchomienie i początek szkoły boh. Brak kadry nauczycielskiej. W 1939 wybudowano szkołę w Szydłowie, gdzie Niemcy utworzyli swój sztab wojskowy.
[00:20:50] Las Cydzowski i Grzybowski ziemi kieleckiej, geneza nazwy. Z tych lasów wyruszyła pierwsza niemiecka ofensywa przeciwko Rosjanom. Pijani żołnierze. Trupy na śniegu.
[00:21:45] [Po wojnie] Ojciec boh. założył w Pile koło Stronnictwa Ludowego. Zjednoczenie PPR (Polska Partia Robotnicza) i Stronnictwa Ludowego. Kongres połączenia dwóch partii odbył się w auli UW. Elektryfikacja.
[00:23:00] Ojciec odmówił wstąpienia do PZPR, więc nałożono na niego podatki. Wrócił do Kielc, gdzie do emerytury pracował w Wojewódzkim Związku Samopomocy Chłopskiej.
[00:24:30] Boh. chodził do szkoły. Najstarszy brat wstąpił do milicji w Lublinie, służył w Sosnowcu i Szczecinku. Pierwsza weryfikacja w MO. Starszy brat skończył szkołę broni pancernej w Poznaniu.
[00:26:30] Boh. ukończył w Szydłowie 7 klas, a potem w Wałczu 3-letnie gimnazjum mechaniczne. Po szkole trafił na WKU i działał w organizacji Służba Polsce.
[00:28:15] Na komisji wojskowej zaproponowano boh. szkołę w Zielonej Górze. Po miesiącu boh. wrócił do Wałcza z odpowiedzią odmowną i od razu zabrano go pociągiem do koszar w Morągu. Był to grudzień 1949 r.
[00:30:25] Przysięga wojskowa w styczniu [1950], przewiezienie jednostki do baraków po jeńcach niemieckich na ulicy Żwirki i Wigury przy Wawelskiej. Jednostka boh. to 1 Batalion Budowlany. Budowa Akademii Sztabu Generalnego na ul. Opaczewskiej.
[00:32:40] Nocami żołnierze kładli dach na poniemieckie baraki, w których mieszkali. W ciągu dnia budowali na Ośrodek Szkolenia Wojska Polskiego. Boh. jeździł tam później na kongresy kombatantów.
[00:34:20] W marcu 1951 r. wprowadzono żołnierzy i boh. na budowę Pałacu Kultury i Nauki. Budowali do 5 piętra, potem ich „zdjęto” za komentarze dotyczące budowy. Warszawski „drapacz chmur” na ul. Marszałkowskiej i Siennej, w czasie powstania był tam szpital polowy.
[00:35:40] Wojsko oczyszczało piwnice z min i trupów, ciała chowano na Cmentarzu Bródnowskim. W jednej z piwnic boh. natknął się na leżące pod ścianą ciała 24 osób, które udusiły się. [++]
[00:37:00] Wojsko i warszawscy cywile zostali odwołani z budowy PKiN, dokończyli go Rosjanie. Cztery piętra podziemne PKiN. Ośrodek Wczasowy MON w Helenowie, czyszczenie i konserwacja stawów. Bywał tam Konstanty Rokosowski, minister obrony.
[00:41:00] Boh., jako umiejący pisać, został pisarzem i prowadził karty pracy na budowie. Wśród zatrudnionych byli „kułacy” i ludzie niezadowoleni z sytemu. Ze szkoły w Dęblinie przywieziono 25 chorążych na dzień przed promocją na pilotów, okazało się, że są politycznie „podejrzani” i nie mogą być pilotami. Odmówili pracy na budowie. [+]
[00:42:35] Boh. przeszedł do rezerwy w 1953 r. i rozpoczął życie w Słupsku. Ukończył technikum ekonomiczne i Politechnikę Szczecińską. Dostał pracę dzięki p. Ławniczakowej, której mąż Bronisław był oficerem spod Monte Cassino.
[00:44:00] Praca boh. w Okręgowych Warsztatach Telekomunikacyjnych przedsiębiorstwa łączności, budowanie central międzymiastowych, kierownik Ławniczak.
[00:45:30] Propozycja współpracy ze służbami.
[00:48:00] Pierwszy sekretarz z Francji i propozycja wielogodzinnych prac społecznych. Zwolnienie się boh. z pracy i rozpoczęcie pracy w „Pomorzance”, boh. pracował tam 12 lat.
[00:50:00] Nauka nowych technologii produkcji słodyczy. Emil Pieczkiewicz poprosił boh. o przyjęcie do pracy jego przyszłego zięcia z Gdańska. [Edward] Müller dostał stanowisko konserwatora maszyn, założył w zakładzie „Solidarność”.
[00:52:55] W Słupsku powstał Ośrodek Przemysłu Cukierniczego, w którego skład wchodziła „Pomorzanka”, „Marona” w Kołobrzegu, „Bogusławka” w Koszalinie i Spółdzielnia Inwalidów w Szczecinku. Praca boh. w związku kombatanckim.
[00:54:20] „Solidarność” zbudowały służby techniczne, które nie były rozliczane z czasu. Ludzie wykształceni „nie zostali wykorzystani”. Komitety partyjne pilnowały, żeby jak najmniej ludzi dołączyło do „S”. Pięcioletni wyjazd do fabryki maszyn rolniczych w Weimarze.
[00:56:25] W 1988 boh. wrócił do kraju i poszedł na emeryturę. Żona boh. prowadziła przez ponad 10 lat przedszkole kolejowe. Mają dwoje dzieci: syn pracuje w fabryce okien, a córka w bibliotece w Słupsku.
[00:58:40] Boh. związał się z ruchami kombatanckimi. Współczesna prasa vs. telewizja. Tablica pamiątkowa wmurowana na cmentarzu w Słupsku dla 2 tys. żołnierzy z różnych frontów.
[01:01:00] Bataliony Chłopskie liczyły 160 tys. żołnierzy, zostali zapomniani. Status kombatantów. Na ul. Siennej w Warszawie zginął sztab BCh, który brał udział w powstaniu warszawskim. Sytuacja materialna kombatantów w Polsce i innych krajach.
[01:03:10] Emigracja Polaków w latach 1918-19 do Ameryki, wyjazd najmłodszego brata ojca - ożenił się z Polką spod Bydgoszczy, mieli troje dzieci.
[01:04:25] Najstarszy syn stryja skończył w USA szkołę oficerską. Został wydalony z wojska za pochodzenie z rodziny zza „żelaznej kurtyny”. Założył warsztat telekomunikacyjny. Zmarł w wieku 65 lat.
[01:06:20] W stanie wojennym jakiś Grabka przekroczył nielegalnie granicę polsko-niemiecką, boh. był przez to przesłuchiwany. Młodszy brat boh. wyjechał do USA, pracował tam 5 lat. Sytuacja Polaków w Ameryce.
[01:08:00] Rozmowa z p. Kujdą, sekretarzem Związku Kombatantów, o PZPR, współpracy z partią w terenie itp.
[01:11:20] Historia budowy „Pomorzanki” w Słupsku, która powstała na terenie pól rzepaku. Zdobywanie środków na budowę, rozmowa z [Edwardem] Ochabem i komisją planowania, która przydzielała pieniądze.
[01:16:00] Wyjazd boh., Zygmunta Kołodzieja i Jana Stępnia, przewodniczącego urzędu wojewódzkiego do Warszawy na rozmowy z [Mieczysławem] Jagielskim. Zdobycie kwoty 290 mln zł z gwarancją komisji planowania gospodarczego.
[01:17:30] Spotkanie w ministerstwie przemysłu spożywczego i rozmowa Zygmunta Kołodzieja z ministrem Emilem Kołodziejem i E. Ochabem.
[01:19:00] Rodzice boh., życie codzienne przed wybuchem wojny. Kuźnia i pozycja kowala w społeczności, plakaty na budynku kuźni „Stan przygotowań do działań wojennych”.
[01:21:00] Rodzina boh. miała radio słuchawkowe, którego słuchało się kładąc je na talerzu. Kierownik szkoły kupił radio głośnikowe, trzymał je w piwnicy i chodzono do niego 3 km słuchać dziennika. Chłopcy zastanawiali się, skąd pochodzi głos w odbiorniku. [+]
[01:22:20] Oglądanie [po wojnie] telewizji. Droga prasa, ojciec boh. kupował „Zielony Sztandar”.
[01:24:00] Na kilka dni przed wybuchem II wojny światowej wcielono do wojska kuzynów i sąsiadów. Pierwsze bomby spadły w Szydłowie 3 września [1939], boh. ukrył się w ziemniakach. [+]
[01:25:10] Rozbrojenie w Lesie Grzybowskim dwóch pułków Wojska Polskiego przez Niemców. Żołnierze zostali zamknięci w lokalnym zamku. Ludność zrabowała pozostawioną w lesie broń, dzieciom spodobały się saperki.
[01:27:50] Niemcy zmusili lokalną ludność do zwrotu zrabowanej broni, koni i wozów. Szkołę boh. przeniesiono do „rabinówki”, siedziby rabina. Po jakimś czasie szkołę zamknięto.
[01:29:00] Uwięzieni w kościele [zamku] żołnierze próbujący ucieczki zostali zastrzeleni. Plakaty antyżydowskie. Eksmisja Żydów z mieszkań i wprowadzanie się żołnierzy niemieckich. Powrót dziadka do domu.
[01:31:20] Rynek w Szydłowie zamieszkany przez Żydów. Żyd Zelzman prowadził tartak. Wzajemne usługi Polaków i Żydów.
[01:33:40] Kierownik szkoły płk Pinderski był weteranem I wojny św., za sprzeciwienie się niemieckiemu zakazowi został wraz z całą rodziną spalony w domu we wrześniu 1939. [++]
[01:35:00] Kontyngenty na rzecz Niemców. Zabieranie ludzi do Oświęcimia. „Inwalida wojenny to nie tylko okaleczenie ciała”.
[01:37:00] Rozważania o społecznej dyscyplinie. Żydzi z Szydłowa zostali wywiezieni do Oświęcimia. Możliwość ucieczki a posłuszeństwo rabinowi. Wykorzystanie rabinów i policji żydowskiej do nakazu służenia gospodarce niemieckiej.
[01:39:00] Pożydowskie budynki przejęli Polacy i Niemcy, część została spalona. [Przedwojenne] Odwiedziny rabina w szkole i rozmowa o religii z nauczycielem Gądkiem.
[01:41:10] Powojenna historia księdza, który w pociągu spotkał zakonnicę. Zakochali się w sobie i pobrali. [++]
[01:45:15] Okoliczności zaprzysiężenia boh. w Batalionach Chłopskich. Rola Służby Leśnej w konspiracji wojennej. Bimber jako środek sanitarny i rozrywkowy.
[01:50:00] Rosjanie w Rytwianach sprzedawali Polakom mydło, pokazali, jak się uchronić od zarazy – opalali ubrania nad ogniskiem.
[01:51:20] W wiosce boh. było 250 gospodarstw i liczni partyzanci. Kłótnie członków BCh, AK i in. „Organizowanie” rowerów dla konspiracji.
[01:53:20] Cmentarze w Kielcach, ofiary dwóch wojen.
[01:53:50] W domu, w którym ukrywano członków konspiracji, „na czujce” stali 10-12-letni chłopcy, w razie zagrożenia ostrzegano się umówionymi znakami.
więcej...
mniej
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Warszawie
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Pon. - Pt. 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Wt. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Ta strona wykorzystuje pliki 'cookies'. Więcej informacji
W Archiwum Instytutu Pileckiego gromadzimy i udostępniamy dokumenty w wersji cyfrowej. Zapisane są w nich losy obywateli polskich, którzy w XX wieku doświadczyli dwóch totalitaryzmów: niemieckiego i sowieckiego. Pozyskujemy kopie cyfrowe dokumentów, których oryginały znajdują się w zbiorach wielu instytucji polskich i zagranicznych, m.in.: Bundesarchiv, United Nations Archives, brytyjskich National Archives i polskich archiwów państwowych. Budujemy w ten sposób centrum wiedzy i ośrodek kompleksowych badań nad II wojną światową i podwójną okupacją w Polsce. Dla naukowców, dziennikarzy, ludzi kultury, rodzin ofiar i świadków zbrodni oraz wszystkich innych zainteresowanych historią.
Portal internetowy archiwum.instytutpileckiego.pl prezentuje pełny katalog naszych zbiorów. Pozwala się po nich poruszać z wykorzystaniem funkcji pełnotekstowego przeszukiwania dokumentów. Zawiera także opisy poszczególnych obiektów. Z treścią dokumentów zapoznać się można tylko w czytelniach Biblioteki Instytutu Pileckiego w Warszawie i w Berlinie, w których nasi pracownicy służą pomocą w przypadku pytań dotyczących zbiorów, pomagają użytkownikom w korzystaniu z naszych katalogów internetowych, umożliwiają wgląd do materiałów objętych ograniczeniami dostępności.
Niektóre dokumenty, np. te pochodzące z kolekcji Bundesarchiv czy Ośrodka Karta, są jednak objęte ograniczeniami dostępności, które wynikają z umów między Instytutem a tymi instytucjami. Po przybyciu do Biblioteki należy wówczas dopełnić formalności, podpisując stosowne oświadczenia, aby uzyskać dostęp do treści dokumentów na miejscu. Informacje dotyczące ograniczeń dostępu są zawarte w regulaminie Biblioteki. Przed wizytą zachęcamy do zapoznania się z zakresem i strukturą naszych zasobów archiwalnych, bibliotecznych i audiowizualnych, a także z regulaminem[hiperłącze] pobytu i korzystania ze zbiorów.
Wszystkich zainteresowanych skorzystaniem z naszych zbiorów zapraszamy do siedziby Instytutu Pileckiego przy ul. Stawki 2 w Warszawie. Biblioteka jest otwarta od poniedziałku do piątku w godzinach 9.00–15.00. Przed wizytą należy się umówić. Można to zrobić, wysyłając e-mail na adres czytelnia@instytutpileckiego.pl lub dzwoniąc pod numer (+48) 22 182 24 75.
Biblioteka Instytutu Pileckiego w Berlinie znajduje się przy Pariser Platz 4a. Jest otwarta od wtorku do piątku w godzinach 10.30–17.30. Wizytę można odbyć po wcześniejszym umówieniu się, wysyłając e-mail na adres bibliothek@pileckiinstitut.de lub dzwoniąc pod numer (+49) 30 275 78 955.
Prosimy zapoznać się z polityką prywatności. Korzystanie z serwisu internetowego oznacza akceptację jego warunków.