Stanisław Grabka (ur. 1929, Gacki, zm. 2021, Słupsk) w 1943 roku mając 14-lat został zaprzysiężony jako łącznik Batalionów Chłopskich. Do konspiracji zaangażował go ojciec, związany z oddziałem płk Józefa Maślanki. Podczas przejścia frontu w 1945 roku jego wieś została zniszczona, a on wraz z rodziną znalazł się w Pile. W 1950 roku trafił do batalionów roboczych Ludowego Wojska Polskiego, gdzie służył dwa lata. Po wyjściu z wojska uzupełnił wykształcenie, wstąpił do PZPR. Podczas strajków sierpniowych w 1980 roku był dyrektorem Zakładów Przemysłu Cukierniczego „Pomorzanka” w Słupsku. W latach 80-tych przebywał na kilkuletnim kontrakcie w NRD. Był prezesem koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Słupsku. Zmarł w styczniu 2021 w Słupsku.
[00:00:10] Bohater jest słupszczaninem urodzonym na ziemi kieleckiej w miejscowości Gacki, gdzie mieszkał do 1945 r. W jego wielodzietnej rodzinie było pięciu braci i jedna siostra. Ojciec był komendantem Batalionów Chłopskich w gminie Szydłów, za ojcem do konspiracji wstąpiła córka i dwóch braci.
[00:02:00] Uprawa tytoniu pomogła rodzinie przeżyć okupację. Najgorszy tytoń oddawano do punktu skupu w Chmielniku. Z czasem Niemcy wymogli dostawy tytoniu I kategorii.
[00:03:00] Lata 1940-41: organizacja partyzantki. Rodzina boh. miała 8 hektarów. Ojciec został pojmany przez gestapo, uciekł z więzienia w Pińczowie wraz z czterema współwięźniami.
[00:05:00] Działalność Policji Granatowej w czasie wojny. Silna pozycja BCh na ziemi kieleckiej, sandomierskiej i lubelskiej. Lokalni komendanci BCh: płk. Józef Maślanka i [Józef] Ozga-Michalski, który nadzorował druk pisma „Znicz”.
[00:06:40] Mjr „Bronicz” wyłapywał uciekinierów z niemieckich zakładów pracy i wcielał do BCh. Boh. nauczył się jeździć rowerem. Rola młodych chłopców w partyzantce.
[00:08:00] Utrzymywanie higieny poprzez nacieranie lnianymi ręcznikami nasączonymi samogonem. Niszczenie przez AK i BCh niemieckiej gospodarki transportowej, aby ograniczyć dostawy niemieckie na front wschodni. Rozbijanie więzień.
[00:09:40] Oddziały BCh i AK działały do sierpnia 1944. Ruchy wojsk w lipcu 1944 i wysiedlenie okolicznej ludności w okolice Sandomierza do [Kurozwęk] k. Staszowa. Powrót ludności nastąpił dopiero 17 stycznia 1945.
[00:13:40] Po wysiedleniu kilku tys. ludzi, wioski „stały otworem”. Mieszkańcy wyszli w letnich ubraniach, ponieważ mieli szybko wrócić. Gdy powrócili w styczniu, domy były spalone, a inwentarz żywy i martwy – zniszczony.
[00:14:40] Powrót wysiedlonych z Rytwian do Szydłowa odbywał się przy 30 stopniach mrozu. Na zaminowanych polach zginęło dużo osób kopiących ziemniaki, panował tyfus brzuszny (plamisty). Ksiądz leczący modlitwą.
[00:16:10] W kwietniu 1945 ojciec boh. wyjechał na zachód w poszukiwaniu domu i pracy. Zatrzymał się w Pile i trafił do miejscowości Szydłowo-Biała Góra.
[00:17:30] Ojciec zorganizował w Kielcach 20 rodzin osadników. Podróż koleją boh. i rodzin z Kielc do Starogardu Gdańskiego trwała 2 tygodnie. Warunki podróży. Do Piły dotarli 6 kwietnia 1945. Ojciec do 1947 chodził w mundurze, Rosjanie się z nim liczyli, z cywilami nie.
[00:18:50] W sierpniu [1945] podłączono osadnikom prąd. Kolektywizacja. Ojciec był zwolennikiem Wincentego Witosa, uważał go za twórcę państwa polskiego. Stronnictwo Ludowe na ziemi lubelskiej i kieleckiej.
[00:20:00] Uruchomienie i początek szkoły boh. Brak kadry nauczycielskiej. W 1939 wybudowano szkołę w Szydłowie, gdzie Niemcy utworzyli swój sztab wojskowy.
[00:20:50] Las Cydzowski i Grzybowski ziemi kieleckiej, geneza nazwy. Z tych lasów wyruszyła pierwsza niemiecka ofensywa przeciwko Rosjanom. Pijani żołnierze. Trupy na śniegu.
[00:21:45] [Po wojnie] Ojciec boh. założył w Pile koło Stronnictwa Ludowego. Zjednoczenie PPR (Polska Partia Robotnicza) i Stronnictwa Ludowego. Kongres połączenia dwóch partii odbył się w auli UW. Elektryfikacja.
[00:23:00] Ojciec odmówił wstąpienia do PZPR, więc nałożono na niego podatki. Wrócił do Kielc, gdzie do emerytury pracował w Wojewódzkim Związku Samopomocy Chłopskiej.
[00:24:30] Boh. chodził do szkoły. Najstarszy brat wstąpił do milicji w Lublinie, służył w Sosnowcu i Szczecinku. Pierwsza weryfikacja w MO. Starszy brat skończył szkołę broni pancernej w Poznaniu.
[00:26:30] Boh. ukończył w Szydłowie 7 klas, a potem w Wałczu 3-letnie gimnazjum mechaniczne. Po szkole trafił na WKU i działał w organizacji Służba Polsce.
[00:28:15] Na komisji wojskowej zaproponowano boh. szkołę w Zielonej Górze. Po miesiącu boh. wrócił do Wałcza z odpowiedzią odmowną i od razu zabrano go pociągiem do koszar w Morągu. Był to grudzień 1949 r.
[00:30:25] Przysięga wojskowa w styczniu [1950], przewiezienie jednostki do baraków po jeńcach niemieckich na ulicy Żwirki i Wigury przy Wawelskiej. Jednostka boh. to 1 Batalion Budowlany. Budowa Akademii Sztabu Generalnego na ul. Opaczewskiej.
[00:32:40] Nocami żołnierze kładli dach na poniemieckie baraki, w których mieszkali. W ciągu dnia budowali na Ośrodek Szkolenia Wojska Polskiego. Boh. jeździł tam później na kongresy kombatantów.
[00:34:20] W marcu 1951 r. wprowadzono żołnierzy i boh. na budowę Pałacu Kultury i Nauki. Budowali do 5 piętra, potem ich „zdjęto” za komentarze dotyczące budowy. Warszawski „drapacz chmur” na ul. Marszałkowskiej i Siennej, w czasie powstania był tam szpital polowy.
[00:35:40] Wojsko oczyszczało piwnice z min i trupów, ciała chowano na Cmentarzu Bródnowskim. W jednej z piwnic boh. natknął się na leżące pod ścianą ciała 24 osób, które udusiły się. [++]
[00:37:00] Wojsko i warszawscy cywile zostali odwołani z budowy PKiN, dokończyli go Rosjanie. Cztery piętra podziemne PKiN. Ośrodek Wczasowy MON w Helenowie, czyszczenie i konserwacja stawów. Bywał tam Konstanty Rokosowski, minister obrony.
[00:41:00] Boh., jako umiejący pisać, został pisarzem i prowadził karty pracy na budowie. Wśród zatrudnionych byli „kułacy” i ludzie niezadowoleni z sytemu. Ze szkoły w Dęblinie przywieziono 25 chorążych na dzień przed promocją na pilotów, okazało się, że są politycznie „podejrzani” i nie mogą być pilotami. Odmówili pracy na budowie. [+]
[00:42:35] Boh. przeszedł do rezerwy w 1953 r. i rozpoczął życie w Słupsku. Ukończył technikum ekonomiczne i Politechnikę Szczecińską. Dostał pracę dzięki p. Ławniczakowej, której mąż Bronisław był oficerem spod Monte Cassino.
[00:44:00] Praca boh. w Okręgowych Warsztatach Telekomunikacyjnych przedsiębiorstwa łączności, budowanie central międzymiastowych, kierownik Ławniczak.
[00:45:30] Propozycja współpracy ze służbami.
[00:48:00] Pierwszy sekretarz z Francji i propozycja wielogodzinnych prac społecznych. Zwolnienie się boh. z pracy i rozpoczęcie pracy w „Pomorzance”, boh. pracował tam 12 lat.
[00:50:00] Nauka nowych technologii produkcji słodyczy. Emil Pieczkiewicz poprosił boh. o przyjęcie do pracy jego przyszłego zięcia z Gdańska. [Edward] Müller dostał stanowisko konserwatora maszyn, założył w zakładzie „Solidarność”.
[00:52:55] W Słupsku powstał Ośrodek Przemysłu Cukierniczego, w którego skład wchodziła „Pomorzanka”, „Marona” w Kołobrzegu, „Bogusławka” w Koszalinie i Spółdzielnia Inwalidów w Szczecinku. Praca boh. w związku kombatanckim.
[00:54:20] „Solidarność” zbudowały służby techniczne, które nie były rozliczane z czasu. Ludzie wykształceni „nie zostali wykorzystani”. Komitety partyjne pilnowały, żeby jak najmniej ludzi dołączyło do „S”. Pięcioletni wyjazd do fabryki maszyn rolniczych w Weimarze.
[00:56:25] W 1988 boh. wrócił do kraju i poszedł na emeryturę. Żona boh. prowadziła przez ponad 10 lat przedszkole kolejowe. Mają dwoje dzieci: syn pracuje w fabryce okien, a córka w bibliotece w Słupsku.
[00:58:40] Boh. związał się z ruchami kombatanckimi. Współczesna prasa vs. telewizja. Tablica pamiątkowa wmurowana na cmentarzu w Słupsku dla 2 tys. żołnierzy z różnych frontów.
[01:01:00] Bataliony Chłopskie liczyły 160 tys. żołnierzy, zostali zapomniani. Status kombatantów. Na ul. Siennej w Warszawie zginął sztab BCh, który brał udział w powstaniu warszawskim. Sytuacja materialna kombatantów w Polsce i innych krajach.
[01:03:10] Emigracja Polaków w latach 1918-19 do Ameryki, wyjazd najmłodszego brata ojca - ożenił się z Polką spod Bydgoszczy, mieli troje dzieci.
[01:04:25] Najstarszy syn stryja skończył w USA szkołę oficerską. Został wydalony z wojska za pochodzenie z rodziny zza „żelaznej kurtyny”. Założył warsztat telekomunikacyjny. Zmarł w wieku 65 lat.
[01:06:20] W stanie wojennym jakiś Grabka przekroczył nielegalnie granicę polsko-niemiecką, boh. był przez to przesłuchiwany. Młodszy brat boh. wyjechał do USA, pracował tam 5 lat. Sytuacja Polaków w Ameryce.
[01:08:00] Rozmowa z p. Kujdą, sekretarzem Związku Kombatantów, o PZPR, współpracy z partią w terenie itp.
[01:11:20] Historia budowy „Pomorzanki” w Słupsku, która powstała na terenie pól rzepaku. Zdobywanie środków na budowę, rozmowa z [Edwardem] Ochabem i komisją planowania, która przydzielała pieniądze.
[01:16:00] Wyjazd boh., Zygmunta Kołodzieja i Jana Stępnia, przewodniczącego urzędu wojewódzkiego do Warszawy na rozmowy z [Mieczysławem] Jagielskim. Zdobycie kwoty 290 mln zł z gwarancją komisji planowania gospodarczego.
[01:17:30] Spotkanie w ministerstwie przemysłu spożywczego i rozmowa Zygmunta Kołodzieja z ministrem Emilem Kołodziejem i E. Ochabem.
[01:19:00] Rodzice boh., życie codzienne przed wybuchem wojny. Kuźnia i pozycja kowala w społeczności, plakaty na budynku kuźni „Stan przygotowań do działań wojennych”.
[01:21:00] Rodzina boh. miała radio słuchawkowe, którego słuchało się kładąc je na talerzu. Kierownik szkoły kupił radio głośnikowe, trzymał je w piwnicy i chodzono do niego 3 km słuchać dziennika. Chłopcy zastanawiali się, skąd pochodzi głos w odbiorniku. [+]
[01:22:20] Oglądanie [po wojnie] telewizji. Droga prasa, ojciec boh. kupował „Zielony Sztandar”.
[01:24:00] Na kilka dni przed wybuchem II wojny światowej wcielono do wojska kuzynów i sąsiadów. Pierwsze bomby spadły w Szydłowie 3 września [1939], boh. ukrył się w ziemniakach. [+]
[01:25:10] Rozbrojenie w Lesie Grzybowskim dwóch pułków Wojska Polskiego przez Niemców. Żołnierze zostali zamknięci w lokalnym zamku. Ludność zrabowała pozostawioną w lesie broń, dzieciom spodobały się saperki.
[01:27:50] Niemcy zmusili lokalną ludność do zwrotu zrabowanej broni, koni i wozów. Szkołę boh. przeniesiono do „rabinówki”, siedziby rabina. Po jakimś czasie szkołę zamknięto.
[01:29:00] Uwięzieni w kościele [zamku] żołnierze próbujący ucieczki zostali zastrzeleni. Plakaty antyżydowskie. Eksmisja Żydów z mieszkań i wprowadzanie się żołnierzy niemieckich. Powrót dziadka do domu.
[01:31:20] Rynek w Szydłowie zamieszkany przez Żydów. Żyd Zelzman prowadził tartak. Wzajemne usługi Polaków i Żydów.
[01:33:40] Kierownik szkoły płk Pinderski był weteranem I wojny św., za sprzeciwienie się niemieckiemu zakazowi został wraz z całą rodziną spalony w domu we wrześniu 1939. [++]
[01:35:00] Kontyngenty na rzecz Niemców. Zabieranie ludzi do Oświęcimia. „Inwalida wojenny to nie tylko okaleczenie ciała”.
[01:37:00] Rozważania o społecznej dyscyplinie. Żydzi z Szydłowa zostali wywiezieni do Oświęcimia. Możliwość ucieczki a posłuszeństwo rabinowi. Wykorzystanie rabinów i policji żydowskiej do nakazu służenia gospodarce niemieckiej.
[01:39:00] Pożydowskie budynki przejęli Polacy i Niemcy, część została spalona. [Przedwojenne] Odwiedziny rabina w szkole i rozmowa o religii z nauczycielem Gądkiem.
[01:41:10] Powojenna historia księdza, który w pociągu spotkał zakonnicę. Zakochali się w sobie i pobrali. [++]
[01:45:15] Okoliczności zaprzysiężenia boh. w Batalionach Chłopskich. Rola Służby Leśnej w konspiracji wojennej. Bimber jako środek sanitarny i rozrywkowy.
[01:50:00] Rosjanie w Rytwianach sprzedawali Polakom mydło, pokazali, jak się uchronić od zarazy – opalali ubrania nad ogniskiem.
[01:51:20] W wiosce boh. było 250 gospodarstw i liczni partyzanci. Kłótnie członków BCh, AK i in. „Organizowanie” rowerów dla konspiracji.
[01:53:20] Cmentarze w Kielcach, ofiary dwóch wojen.
[01:53:50] W domu, w którym ukrywano członków konspiracji, „na czujce” stali 10-12-letni chłopcy, w razie zagrożenia ostrzegano się umówionymi znakami.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.