Leon Weretka (ur. 1928, Strusów, Wołyń) opisuje wkroczenie Armii Czerwonej w maju 1944, wstąpienie w wieku 16 lat do oddziałów samoobrony polskiej oraz walkę z bojówkami ukraińskimi do 1945 roku.
00:00:01 Boh. urodzony 5 marca 1928 r na Podolu, wieś Strusów (obwód tarnopolski, dziś Ukraina). Ojciec Jan Weretka, mama Maria dd. Zając. Ojciec był murarzem. Dzieciństwo dobre, wśród rodzeństwa: 4 braci i 2 siostry. Ojciec pracował przy budowie filarów i sklepień w kościołach oraz piekarniach. Zabawy: kąpiele w rzece Seret, zimą szkoła, dojeżdżał na sankach, a potem nartach. Zamożny dom. Nauka do 4 klasy – do wybuchu wojny. We wsi mieszkali Polacy, Ukraińcy (Rusini) i Żydzi – dobre stosunki.
00: 03:49 Wybuch wojny
brat rozwoził pocztę dla listonoszy, piękna pogoda. Samoloty nadlatujace od strony Rumunii zrzucały bomby. Nasłuch radia „na kryształki”. W sierpniu sąsiad Rudolf Laskowski został zmobilizowany. Brat Bolesław walczył w 12 Pułku Artylerii Lekkiej, dostał się do niewoli. Po drodze z Krakowa do Rzeszy z pomocą znajomego kolejarza uciekł z pociągu jenieckiego, zabijając bagnetem strażnika niemieckiego, wrócił do domu.
00:09:24 Okupacja radziecka na Kresach – wejście Rosjan do wsi 17 września ok. godz. 19 (granica w Husiatyniu). Strach przed wywózkami i niepewność jutra. Mama miała przygotowanych 60 ugotowanych jajek. W styczniu 1940 r., wywożenie na Sybir sańmi na dworzec w Strusowie, pociągi towarowe, gołe i bose dzieci. [+]
00:12:59 Donoszenie Rosjanom przez „komunistów” (Stanisław Dąbski, Ukrainiec Karol Lełko). Aresztowanie Dąbskiego przed wojną, uciekł z Berezy Kartuskiej. Aresztowany przez Rosjan, przez 2 tygodnie przesłuchiwany przez NKWD: „powiedział, że woli być w Berezie Kartuskiej przez całe życie, niż przez 2 tygodnie męczony przez NKWD” [+]. Rosyjski kierowca zastrzelony w piwnicach pałacu przez Rosjan. Bandyci ukraińscy w więzieniu w Tarnopolu, polscy policjanci, leśniczy, agronomi wywiezieni na Syberię.
00:15:59 Rodzina Ogrodników wywieziona na Sybir. Od 1939 r. szkoła rosyjska, wykładowy język rosyjski i ukraiński jako dodatkowy, przerwanie edukacji.
00:18:18 Zachowanie Ukraińców, aresztowanie nacjonalistów ukraińskich. Przed wojną Ukraińców nazywano „Rusinami”, „Ruskimi”, dobre stosunki, kolega Ukrainiec zmarł na czerwonkę. Powszechny strach przed donosicielami. Wejście Niemców, Ukraińcy uzbrojeni, łatwo dostępna broń. Brat Józef zadenuncjowany do Niemców za posiadanie broni, uniknął aresztowania - wyjechał na roboty do Rzeszy. Ojciec służył w armii austriackiej.
00:23:50 Ukraińcy: bójka brata z banderowcami, dawnymi kolegami ze szkoły, kolega Podhajski raniony widłami. Wigilia 1941 r. w sąsiednich Ruzdwianach Ukraińcy napadli na Polaka, który chciał emigrować do Kanady, zabili jego i żonę, a dziecko przybili gwoździami do kołyski [++]. Zabicie murarza Zbigniewa Kitajgrodzkiego przez banderowców, torturowany przez 2 tygodnie. Ukrainiec Lipnicki. Syn zastrzelił matkę: Stefan Grzebieniak skończył podchorążowkę, zmienił obywatelstwo na polskie, w czasie wojny przystąpił do banderowców, w Wigilię 1944 r. wywabił matkę z domu i zastrzelił ją na oczach brata i siostry Ewy. Ucieczka siostry z domu. [++]
00:31:44 Stosunki z Ukraińcami. Wszyscy Polacy ze wsi ukrywali się w różnych miejscach przed banderowcami: na polu w stercie kamieni, w piwnicach, w domach ukraińskich sąsiadów (Pieńkowski) – przez 3 lata (1941–1944).
00:33:19 Najazd banderowców na Strusów. Sąsiad Marcin Paczkowski. Warta boh. na posterunku. Znajomi, sąsiedzi byli banderowcami. Ukrywanie się mieszkańców. [+]
00:36:19 Sąsiad Lipnicki – banderowcy zarąbali mu żonę i córkę. Banderowcy byli bezkarni, Niemcy zostawili im swobodę działania. Strach i terror. Zorganizowanie się mieszkańców w samoobronie, warty. Gdy weszli Rosjanie, przeszkolenie boh. z samoobrony: Marian Skawiński, Władysław Wertepny, Kazimierz Kaliński.
00:43:40 Łapanki Żydów, policjaci Sułema i Sztych: zabijali dzieci żydowskie poprzez uderzenie o mur, rozstrzeliwania Żydów. Komendant posterunku Schutzpolizei Zeipel [?] nie uczestniczył w akcji likwidacji Żydów – nie wychodził przez 2 tygodnie z posterunku. Karnie wysłany na front, zastąpił go Szklarek, „bandyta”, straszył Polaków wilczurem, boh. był świadkiem poniżenia i zastrzelenia jego koleżanki Żydówki. [++]
00:46:39 Sadzenie tytoniu, palenie fajki. Wywożenie Żydów w dwóch turach. Okradanie Żydów pod pretekstem zaniechania wywożenia. Przedwojenny starszy sierżant żandarmerii Leon Kaliński w czasie okupacji został ostrzeżony przez sąsiada Ukraińca Karola Jakuba, którego syn był „banderowcem”, o szykowanym ataku na całą rodzinę [+]. Uciekli do Tarnopola, „banderowcy” ze złości rozpędzili jego zwierzęta. Pod koniec wojny uczestnicy akcji (Gienek, Karol Jakub) stanęli przed sądem, Kalińśki przyjechał z Tarnopola zaświadczyć, że oni mu uratowali życie. Obaj trafili do wojska, przeżyli wojnę.
00:52:37 Powszechny strach, kryjówki. Ukrainiec Pieńkowski, ojciec „banderowca”, przechowywał siostrę matki, ratował Polaków. W książce W dolinie Seretu Władysław Łuciów opisał pomoc od Ukraińca podczas zatrzymania przez banderowców.
00:55:39 Wkroczenie Rosjan w lutym 1944 r., ucieczka wojsk niemieckich, Rosjanie odnosili się do Polaków przyzwoicie, inaczej niż podczas okupacji 1939-41. „Banderowcy” witali Rosjan radośnie, ale zostali odtrąceni jako mordercy, nawet partyzantka Własowa ich atakowała. Po przejściu Rosjan „banderowcy” wznowili ataki na Polaków i mordowanie. W maju 1944 boh. przystąpił do samoobrony mieszkańców – rekrutacja chłopców z roczników 1927 i 28 do istriebitielnych batalionów. Chłopcy z Łoszniowa i okolic otrzymali broń od Rosjan.
01:00:57 Najazd banderowców na Strusów – boh. stał na warcie na moście w stronę Wawryńców
Ukraińcy chodzili po domach i śpiewając polskie kolędy, mordowali Polaków (ulica Skała) [+]. Warta w murach synagogi. Morderstwo matki Stefana Grzebieniaka, ucieczka jego siostry Ewy przez pole minowe.
01:06:20 Rodzina boh. uratowała się z tej rzezi. Wioski Tiutków (polska) i Darachów (ukraińska) – 8 kolegów boh. przywiązanych drutem kolczastym do słupa telegraficznego i podpalonych. „I wtenczas jakbym był spotkał jakiegoś Ukraińca, to byłbym zabił jak muchę. Ale jakbym ja jego tak zabił, to taki sam bandyta byłbym jak i on”. Akcja w Brykuli – strzelanina z banderowcami w stodole. [+]. Potyczka z banderowcami w pałacu wójta – zastrzelenie kobiety i mężczyzny.
01:11:34 Wyprawa do Słobódki po blachę ze spalonych domów, ostrzał banderowców. Zamarznięte ubranie – boh. ranny w pośladek. [+]
01:13:10 W woj. tarnopolskim nie było AK. Spór zUkraińcem w Gdańsku o prawdę historyczną. Wójt Wołoszyński. Nacjonalizm ukraiński
odwiedziny na Ukrainie.
01:18:05 Spotkanie Lonia Morozowicza po latach. [+]
01:20:20 W 1945 r. rodzina boh. orzymała dokumenty na podróż do Polski. Uczciwi Rosjanie: kpt Gruzjew, kpt Tiulenkow, Jakowlew
enkawudzista Nazarow. Boh. przyjechał do Polski później, w 1946 r., na Dolny Śląsk, spotkanie z rodziną. Gimnazjum górnicze w Zabrzu, szkoła oficerska kwatermistrzowska w Poznaniu, służba wojskowa do 1984 r., podpułkownik, szef wydziału techniczno-rozliczeniowego wojsk lotniczych. Dwaj bracia za granicą: we Francji i Belgii.
01:26:20 Jednostka wojskowa w Mrągowie, starcie z oficerem wywiadu. Przeniesienie do Gdańska. Emerytura od 1984 r., koło kombatanckie Gdańsk Wrzeszcz.
01:31:47 Trauma wojenna z czasu rzezi wołyńskiej. Egzekucje NKWD. Spalenie ośmiu kolegów [+]. Wieś Zazdrość – zastrzelenie banderowców. Stanisław Konarski aresztował banderowców w ziemiance.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.