Czesław Lewandowski (ur. 1928, Wólka Garwarska), ps. „Bystry”, powstaniec warszawski i harcerz Szarych Szeregów, więzień KL Stutthof o numerze 79152, pułkownik Ludowego Wojska Polskiego. Pochodzi z robotniczej rodziny, wychowywał się w północnych dzielnicach Warszawy (Bielany, Wawrzyszew, Marymont) – rodzina kilkakrotnie zmieniała miejsce zamieszkania ze względu na pracę ojca. Jego ojciec został zamordowany przez Niemców w maju 1940 r. za rzekomy sabotaż, niedługo potem rodzinę opuściła matka, więc Czesław Lewandowski jako najstarszy musiał zająć się młodszym rodzeństwem. Z trudem zdobywał pożywienie, wszyscy wówczas głodowali, aż Rada Główna Opiekuńcza zainteresowała się losem sierot i umieściła wszystkich w domach dziecka. Gdy Czesław Lewandowski po dwóch miesiącach uciekł z sierocińca, okazało się, że jego dom rodzinny zajęli już inni ludzie. Dawni koledzy z podwórka wciągnęli go do pracy w konspiracji, wstąpił do Szarych Szeregów, złożył przysięgę. Walczył w powstaniu warszawskim na Marymoncie i Żoliborzu, brał udział w nieudanym szturmie na Dworzec Gdański. Wzięty do niewoli przez Niemców, został wywieziony do KL Stutthof, jako jeden z niewielu przeżył „marsz śmierci”. Po wyzwoleniu przez Armię Czerwoną leczył się i dochodził do siebie w szpitalu w Lęborku. Wrócił do Warszawy, gdzie zajął pokój w częściowo zburzonej kamienicy na Żoliborzu. Odnalazł także matkę, która przebywała u rodziny niedaleko Ciechanowa. Dawni znajomi z Szarych Szeregów zaproponowali mu udział w „akcji”, która okazała się napadem na bank. Czesław Lewandowski odmówił udziału, za co dostał podziemny wyrok śmierci. Jedynym ratunkiem było wstąpienie do Ludowego Wojska Polskiego – ukończył szkołę podchorążych we Wrocławiu, służył w Braniewie. W Ludowym Wojsku Polskim dosłużył się stopnia pułkownika.
more...
less
00:00:07 Przyjazd transportu do obozu w Stutthofie, zachowanie kapo, przejście kolumny więźniów do obozu. Procedury podczas przyjęcia do obozu: dezynfekcja, kąpiel, fryzjer, wpis do ewidencji, wydanie pasiaków. Obozowy numer boh. Bicie więźniów przez kapo. Pobyt w baraku kwarantanny – zasady panujące w obozie. [+]
00:10:03 Wnętrze baraku – warunki bytowe, narzucone tempo, bicie przez kapo. Rytm życia w obozie: poranna toaleta, śniadanie – racje żywieniowe, apel – liczenie więźniów, przydział do grup roboczych – prace wykonywane podczas kwarantanny. [+]
00:17:30 Po kwarantannie boh. trafił do innego bloku – różnice między kwarantanną a stałym obozem. Praca więźniów, przy selekcji ubrań pracowali więźniowie z długim stażem. Boh. rozładowywał kamienie z barek. Obiady w obozie. Wieczorne apele – selekcja więźniów, niektórzy trafiali do rewiru, innych zabijano. [+]
00:25:30 Holendrzy i Duńczycy otrzymywali paczki z Czerwonego Krzyża – handel wymienny w obozie – boh. wymieniał chleb za papierosy. Starsi więźniowie pilnowali boh., by jadł. Dzięki opiece starszych więźniów boh. trafił do pracy w zakładach zbrojeniowych – poprawa warunków. [+]
00:30:10 Wszystkie czynności w obozie wykonywano biegając. Praca ponad siły wygłodzonych więźniów, bicie, zagrożenie śmiercią. Psychiczne skutki pobytu w obozie. [+]
00:33:10 Boh. został wyznaczony do grupy, którą wywieziono z obozu – droga kolejką do Elbląga, gdzie był podobóz Stutthofu. Warunki w obozie. Zachowanie mieszkańców miasta w stosunku do więźniów idących do pracy w fabryce. Boh. pracował przy szlifierce – wysokie normy podczas 12-godzinnej pracy. Wysoka umieralność wśród więźniów. Zima 1944-45 – więźniowie mieli tylko cienkie pasiaki. [+]
00:43:43 Przed Bożym Narodzeniem grupa więźniów uciekła z kolumny – doba na placu apelowym, Niemcy przywozili do obozu zwłoki zastrzelonych uciekinierów. Na placu stała choinka, pod którą układano zwłoki. Śmierć więźniów podczas apelu. [+]
00:47:57 W początkach stycznia więźniów przywieziono do Stutthofu. Ewakuacja obozu – w drogę ruszyła kolumna 1200 więźniów. Stan zdrowia boh. podczas marszu – zabieg na chorej nodze wykonany przez współwięźnia. Podczas marszu zabijano wszystkich, którzy zostali za kolumną. Odgłosy zbliżającego się frontu – zachowanie esesmanów. [+]
00:57:18 Otoczenie kolumny przez rosyjskie czołgi – Rosjanie zabili wszystkich Niemców z eskorty. Grupa ocalonych więźniów liczyła niecałe 200 osób. Boh. zainteresowali się czerwonoarmiści, którzy zostawili go w najbliższym budynku, gdzie miał czekać na zabranie do szpitala. Następnego dnia do domu przyszli dwaj młodzi Żydzi, którzy wyrzucili boh. z domu, a gospodynię-Niemkę pobili - interwencja radzieckich sanitariuszy. [+]
01:02:55 Pobyt w szpitalu koło Lęborka – stan zdrowia boh., który po przyjeździe do szpitala ważył 36 kg. Po dwóch miesiącach dostał prowiant ze szpitala i ruszył w stronę Warszawy – podróż na buforze wagonu. Przyjazd do Warszawy – boh. poszedł na Marymont. Z domu, w którym mieszkał, został tylko komin. Boh. odnalazł na Bielanach sąsiadów Wasilewskich, od których dowiedział się, że matka pojawiła się w mieście. Boh. uchodził za zmarłego i rodzina go nie szukała. [+]
01:13:02 Boh. nie mógł się zatrzymać u Wasilewskich. Praca w grupie odgruzowującej stolicę. Nawiązanie kontaktu z rodziną Buchowiczów – boh. zamieszkał w odgruzowanym pomieszczeniu w domu przy ul. Sułkowskiego. Umeblowanie pokoju – organizacja życia codziennego. [+]
01:19:00 Boh. był pomocnikiem hydraulika na AWF, zaczął działać w harcerstwie. Pomoc materialna Związku Walki Młodych, do którego boh. się zapisał – paczki z UNRRA. Boh. zapisał się do szkoły zawodowej. Lokatorzy w odgruzowanej części budynku.
01:22:36 Opinia na temat Związku Walki Młodych. Boh. jako drużynowy harcerstwa został zaproszony do udziału w akcji, którą okazał się napad na bank w Ursusie. Boh. odmówił udziału w zadaniu i wydano na niego wyrok śmierci. Ucieczka do wojska. Boh. trafił do 3 Pułku Piechoty, który stacjonował w Cytadeli. [+]
01:25:30 Służba w 3 Berlińskim Pułku Piechoty, dowódcą kompanii był kpt. Dunajewski, szefem kompanii plutonowy Jedynak. Obowiązkowe uczestnictwo w niedzielnych mszach świętych w kościele Św. Krzyża oraz w codziennych modlitwach – poranne i wieczorne apele. Szykanowanie niewierzących żołnierzy. Pewnej niedzieli boh. nie poszedł z kolegami do kościoła – karna musztra w gruzach Cytadeli. Dowódca i szef kompanii zostali zdjęci ze stanowisk. Wyjścia kompanii na szkolenia w Młocinach – zachowanie dowódcy. [+]
01:36:10 Boh. zgłosił chęć zostania oficerem. Wyżywienie w wojsku – dorsze i mamałyga. Na Dworcu Gdańskim zatrzymał się pociąg z czerwonoarmistami wracającymi do ZSRR, żołnierze zaczęli zaczepiać kobiety – strzelanina z polskim patrolem. Pułk boh. znalazł się w obstawie dworca. [+]
01:39:25 Rozmowa z komisją weryfikacyjną – boh. został zakwalifikowany do Oficerskiej Szkoły Piechoty i Kawalerii w Krakowie. Zajęcia podczas tygodniowego urlopu, w mieszkaniu przy ul. Sułkowskiego zamieszkała matka boh., która wróciła do Warszawy. Warunki w szkole oficerskiej, boh. jednocześnie kończył wieczorowe gimnazjum. Wykładowcami byli w większości przedwojenni oficerowie, wysoki poziom w gimnazjum.
01:45:05 Umundurowanie podchorążych, organizacja szkoły. Zajęcia z jazdy konnej, wspomnienie wykładowców. Zajęcia na strzelnicy z kpt. Lechem.
01:51:06 Sytuacja w Krakowie po wyzwoleniu – nastawienie mieszkańców do nowej władzy. Działalność podziemia niepodległościowego, m.in. oddziału „Ognia”. Boh., stojąc na warcie koło składu materiałów pędnych, oddał dwa strzały w kierunku „cienia”, którym okazał się jadący na nartach kpt. Lech. Boh. zgłosił się na ochotnika do rozpalenia w piecach u kpt. Lecha i spowodował wybuch pieca. [+]
01:58:02 Boh. był na pierwszej przepustce 8 marca 1947 r. Boh. należał do kompanii sztandarowej, która wychodząc z koszar dostawała ostrą amunicję. Zachowanie mieszkańców miasta wobec żołnierzy. Gotowość bojowa podczas nasilenia aktywności oddziału „Ognia”. Wyjazd z grupą operacyjną do Wadowic – terror „Ognia”. [+]
02:03:18 Zmiana nazwy szkoły – wycofanie zajęć z jazdy konnej. Rewizja w żeńskim klasztorze w Krakowie prowadzona przez UB – boh. był w kordonie zabezpieczającym teren, potem widział w piwnicach wykopane dziecięce kości.
02:06:16 Przeniesienie szkoły do Wrocławia, jej komendantem został gen. Gembal. Powstanie ZMP – boh. został delegatem szkoły na zjazd zjednoczeniowy i siedział obok marszałka Rokossowskiego.
02:10:00 Boh. utrzymywał kontakt korespondencyjny z kolegami z żoliborskiego ZWM. Jedna z koleżanek chorowała na gruźlicę – odwiedziny w szpitalu.
02:13:18 Nauka na drugim i trzecim roku szkoły oficerskiej we Wrocławiu. Boh. wystąpił z inicjatywą zorganizowania w szkole koła ZMP. Incydent z granatem na jednym z wrocławskich mostów.
02:16:12 Pokaz forsowania Odry z okazji 22 Lipca przygotowany razem ze Szkołą Wojsk Inżynieryjnych – przeprawa pontonem, przyczyny utopienia broni. Po nieudanym pokazie żołnierze musieli nurkować po swoją broń. [+]
02:19:35 Współzawodnictwo wśród podchorążych. Po ukończeniu drugiego roku boh. dostał miesiąc urlopu i przyjechał do Warszawy razem kolegami Zdzisławem Praskim i Eugeniuszem Piecykiem. Wspólne zdjęcie – bójka na ul. Grochowskiej, reakcja boh. i kolegów po zatuszowaniu sprawy na komisariacie. Zachowanie milicjantów – pobyt w areszcie. Na drugi dzień boh. z kolegami zostali zabrani do aresztu w garnizonie. Decyzja komendanta garnizonu – powrót do Wrocławia. Oczekiwanie na wyrzucenie ze szkoły – spotkanie z szefem szkoły gen. Gembalem – nieoczekiwane zakończenie historii. [+]
02:34:02 Praktyka w pułku w Nysie – wyróżnienie boh. Rywalizacja o lokatę podczas trzeciego roku nauki. Wypadek na strzelnicy – boh. został ranny w rękę i oko.
02:37:24 Podczas szkolenia ze strzelania z granatników niewypał utkwił w lufie – podczas strzelania obecny był gen. Świerczewski, który wyjął granat. [+]
02:39:37 Obchody 22 Lipca w Warszawie – w defiladzie miał uczestniczyć batalion trzeciego roku. Kompania boh. otwierała defiladę – wrażenia z uroczystości.
02:43:07 Podczas nauki w szkole boh. uprawiał sport – osiągnięcia. Boh. wygrał 9 walk bokserskich – efekt pojedynku z Hyżym z drużyny Pafawagu. Udział w olimpiadzie armii zaprzyjaźnionych – drugie miejsce drużyny w marszobiegu.
02:46:46 Przygotowania do egzaminów. Dobre oceny na „małej maturze”. Po zdaniu egzaminów z 18 przedmiotów boh. ukończył szkołę jako prymus. Szycie munduru. Promocja 11 września 1949 r. Boh. zaprosił matkę i sympatię, która nie przyjechała. Na promocję przyjechali m.in. Bierut i Rola-Żymierski. Mianowanie na podporucznika przez prezydenta Bieruta. Bal po promocji, rozmowa z gen. Popławskim i marszałkiem Żymierskim.
02:58:00 Przyjazd do Warszawy. Boh. odwiedzał siostry, które przebywały u zakonnic w Szamotułach. Powody wyboru 55 Pułku Zmechanizowanego w Elblągu – boh. został skierowany do Braniewa, gdzie przeniesiono pułk. Pierwsze wrażenia z Braniewa, gdzie boh. został dowódcą kompanii fizylierów, dowódcą pułku był mjr Ligaj. Stan kompanii – większość poborowych była analfabetami. [+]
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.