Krystyna Lemanowicz z d. Kacprzak (ur. 1948, Wałcz) – działaczka opozycji antykomunistycznej w latach 80-tych. Jej mama cudem ocalała z rzezi wołyńskiej ukrywając się w ulu, część rodziny została zamordowana przez Ukraińców w Hołownicy w 1943 roku. W 1980 roku zakładała struktury NSZZ „Solidarność” w PSS Społem w Pile. Po wprowadzeniu stanu wojennego była członkiem Regionalnego Komitetu Strajkowego NSZZ „Solidarność” Piła. Dawała schronienie ukrywającym się działaczom Solidarności, rozklejała plakaty i malowała antykomunistyczne rysunki w Pile. W jej mieszkaniu wydawano pismo podziemne „Lech”. W czerwcu 1983 roku została ciężko pobita przez funkcjonariuszy SB w Częstochowie. Dwa lata później organizowała wyjazd z Polski zagrożonemu szykanami i represjami 17-letniemu synowi.
00:00:10 Bohaterka urodziła się w Wałczu. Jej matka pochodziła z Wołynia, ojciec z Mazowsza. Matka przeżyła dwie okupacje i rzeź wołyńską, na Ziemiach Odzyskanych mieszkała w wśród Ukraińców, którzy brali w niej udział. Miała 7 dzieci, jedno z nich zmarło.
00:01:10 Chodziła po zakupy do miasta, aby uniknąć przejścia obok domu Ukraińca. Była zawsze smutna, nie wracała do przeszłości. Ojciec w wieku 14 lat został zabrany na roboty przymusowe do Niemiec. Ucieczka ojca z obozu i ciężkie pobicie go. Patriotyzm w rodzinie.
00:03:30 Śmierć Pyjasa. Syn boh. działał w „Solidarności” i jako 17-latek musiał uciekać z domu. Boh. od wczesnej młodości działała społecznie, należała do harcerstwa. Stosunek boh. do Piłsudskiego. Po ślubie działała w Ruchu Przeciw Bezradności Społecznej przy Rzeczniku Praw Obywatelskich.
00:05:30 Działalność boh. w Ruchu Przeciw Bezradności Społecznej na terenie Piły oraz w Stowarzyszeniu Ekologicznym Przyjaciół Ziemi Nadnoteckiej. Boh. była współzałożycielką i przez 14 lat prezeską stowarzyszenia-hospicjum w Pile. Działalność hospicjum, choroba i śmierć rodziców.
00:09:00 Trauma związana ze śmiercią rodziców i rozwiązanie hospicjum. W czasie wojny matka boh. była prześladowana od okupacji radzieckiej. Rzeź ukraińska trwała od 1939, maltretowanie żołnierzy rosyjskich przez Ukraińców. [++]
00:10:30 Niedobory jedzenia i praca matki w kołchozach. W 1943 matka przebywała w kołchozie w Hołownicy prowadzonym przez Niemca. Grupa osób z rodziny matki uciekała przed rzezią do Kamionki.
00:12:00 W Hołownicy dochodziło do napadów ukraińskich, podczas jednego z nich matka uciekła i schowała się w ulu. Strach przed torturami i śmiercią z rąk Ukraińców. Inne ucieczki matki.
00:13:25 1 października 1943 w Hołownicy ojciec matki boh. Zygmunt Cyrklewicz z grupą żołnierzy polskich dostali karabiny od Niemców aby trzymać warty. W nocy Ukraińcy napadli, dziadka boh. zabrali do lasu i odrąbali mu głowę. [++]
00:14:10 Zginęło b. dużo Polaków. Matka uciekła. W Hołownicy babcia boh. z rodziną spała pod furmankami. Pojawienie się rzekomych partyzantów rosyjskich, którzy okazali się Ukraińcami. Wygnali ukrywających się Polaków pod stogi, do których ich przywiązywano, a stogi podpalano. Ludzie śpiewali przed śmiercią.
00:15:30 Lamenty Polaków usłyszeli stacjonujący w Korcu Niemcy, przyjechali do Hołownicy i część Polaków została uratowana. Podróż do starych polskich koszar w Równym. Wyjazd pociągiem do obozu w Przemyślu.
00:16:40 W Przemyślu było dużo Ukraińców, którzy nadal zabijali. W obozie rodzina boh. zachorowała na tyfus, najmłodszy wuj Grzegorz był zdrowy i Niemcy zabrali go do ochronki, przed zniemczeniem i wywozem do Rzeszy uratowała chłopca babcia boh.
00:18:20 W lipcu/sierpniu 1945 r. rodzina boh. dostała kartę ewakuacyjną na Ziemie Odzyskane. Matka boh. zaginęła w drodze, odnalazła się pod koniec 1945. Dopiero po śmierci boh. zobaczyła, że matka ma na pośladku wypalony trójząb. [+]
00:19:25 Trudne przeżycia rodziców boh., przez co byli zawsze smutni, zamyśleni i „gdzie indziej”. Matka nic nie opowiadała, nie chciała dzieciom popsuć dzieciństwa. Imiona i nazwiska rodziców.
00:20:40 Styczność boh. z pozostałą na Ziemiach Odzyskanych rdzenną ludnością niemiecką. Niemieckie małżeństwo nauczycieli. Lokalni osadnicy, którzy przybyli z Sybiru i z Wołynia, ich doświadczenia z sowietami do lat 60. – gwałty, morderstwa, znikanie żołnierzy polskich. [+]
00:22:00 Relacje dzieci polskich z niemieckimi i ukraińskimi w latach 40-50-tych. Roszczeniowa postawa dzieci ukraińskich i ich rodziców. Postawy antypolskie mężczyzn ukraińskich i niezgoda ich ukraińskich żon na mordowanie Polaków i Żydów. [+]
00:23:30 Byli żołnierze UPA mieszkający po wojnie w Wałczu „robili co chcieli”, przesłuchiwali dzieci, bili je, czekali na nie pod szkołą.
00:24:50 Wydarzenia poznańskie w 1956 boh. bardzo przeżyła, mimo, że ogólnie nie mówiono o nich. Grudzień 1970 r. w odbiorze boh.
00:27:00 Historia przynależności boh. do harcerstwa. Po 1975 pracowała w komendzie chorągwi w Pile. Postać Jerzego Jaskierni, zmiany polityczne w harcerstwie i odejście boh. W komendzie hufca boh. organizowała obozy i edukację patriotyczną.
00:29:00 Donosy na boh. do wojewody dot. tematyki jej programów edukacyjnych np. o „żołnierzach wyklętych”. Wojewoda uchronił boh. przed zwolnieniem. Źródła wiedzy boh.
00:30:15 Czerwiec 1976, okres wydarzeń w Radomiu i Ursusie, był dla boh. trudny – była bardzo chora. W okresie strajków sierpniowych w 1980 boh. została zwolniona z pracy. Prowadzenie działalności podziemnej ze wsparciem rodziców boh. Rodzice męża należeli do PZPR.
00:32:45 W 1980 r. boh. brała udział w strajku. Założyła i została przewodniczącą „Solidarności” w pilskim „Społem”. Odbierała liczne skargi pracowników dotyczące nadużyć w zakładzie. Boh. była w zakładzie pracownikiem socjalnym.
00:34:50 Przebieg strajku w „Społem” i strach ludzi. Strajk zakończył się dużymi zwolnieniami, również boh. straciła swoje stanowisko, długo była bez pracy.
00:35:55 Wprowadzenie stanu wojennego. Boh. z rodzicami kupili pół świniaka, którym się podzielili. Powrót rodziny do Piły, kontrole policji. Organizowanie się podziemia, w domu boh. wydawano gazetę „Lech”. Agitacja strajkowa.
00:37:30 W „S” boh. była łączniczką między Warszawą, Poznaniem i Wałczem, zajmowała się kolportażem gazet i ulotek. Jeździła na spotkania w kościołach z [Mają?] Komorowską i Fiodorowiczem [Jackiem Fedorowiczem?]. Zebrania grupy warszawskiej w autobusach miejskich.
00:38:50 Logistyka przewożenia bibuły przez boh. Jeździła z kolegą Ludowiczem, który miał przepustkę na całą Polskę, zawsze mieli ze sobą skrzynkę wódki, którą pomagała przy zatrzymaniach przez MO.
00:39:40 Zatrzymanie boh. z kolegą w Bydgoszczy przez MO oraz wojsko, gdy przewozili powielacz. Inne zatrzymania i przygody boh. podczas przewozu materiałów drukarskich. Inwigilacja boh. przez UB.
00:44:00 Ucieczki boh. przed „ogonem” UB. Znajomy milicjant, p. Kaszuba, pracując na komendzie miał kontakty z ubekami i przestrzegał boh. przed nalotami na nią. Rewizje na działce i w domach. Produkcja bimbru potrzebnego do drukowania.
00:47:00 Rewizja, podczas której 6-letni syn boh. wyniósł do sąsiadki sprzęt, zanim funkcjonariusze go znaleźli. Uratowanie przez boh. bimbru i wolności.
00:49:50 Boh. pojechała do Częstochowy podczas pielgrzymki papieskiej, była po ciężkiej operacji. Po mszy została wyciągnięta z tłumu, wrzucona do „suki” i zawieziona do urzędu miejskiego. Awantura o znaczki „S” i Matkę Boską.
00:52:10 Podczas przesłuchania dotkliwie ją pobito, przytomność odzyskała dopiero następnego dnia rano. Wracający z drugiej mszy papieskiej pomogli boh. dojechać do Piły. Uszczerbek na zdrowiu boh. [++]
00:54:40 Grzywna za działalność opozycyjną i pomoc finansowa innych działaczy „S”. Boh. z mężem założyli salon gier i zwrócili „S” całą kwotę.
00:55:40 Proces druku gazet na pralce „Frani”. Podział obowiązków boh. i jej męża-chemika.
00:57:15 Kontakt z Jackiem Grudeckim z Solidarności Walczącej i jego wskazówki dotyczące działalności podziemnej. Brak podziałów w „S” i wspólna misja wolnej Polski.
00:59:00 Szykanowanie dzieci za działalność podziemną. Starszy syn boh. chodził do szkoły w Starej Łubiance, 20 km od Piły, jeździł do szkoły autobusem. Esbecy zabierali go ze szkoły lub przystanku na przesłuchania, był bity po twarzy. Rodzicom długo nic nie mówił.
01:00:00 Obdukcja syna. Boh. z mężem bali się, że syn „skończy jak Pyjas”, postanowili, że musi wyjechać z kraju. Pojechał na wycieczkę, za granicą miał zły czas, spał na peronie. W końcu trafił do obozu dla uchodźców w Latinie we Włoszech, był rok 1985, miał 17 lat. Ks. Jankowski zawiózł jego dokumenty Milewskiemu, który okazał się ubekiem.
01:02:40 Lata 1983-85 był ciężkie dla podziemia, bo UB bardzo wszystkich prześladowało i inwigilowało. Nikt nie wiedział, czy przeżyje. Opinia o ks. Jankowskim z kościoła św. Brygidy. Współpraca księdza z opozycją.
01:04:00 Śmierć ks. Jerzego Popiełuszki. Boh. była chora, nie pojechała na pogrzeb.
01:05:00 Funkcjonariusz UB Piotr Kadłubowski namawiał boh. do współpracy. Boh. nie była do końca świadoma, czym jest UB. Namówiła swojego brata, Jana Kacprzaka, żeby współpracował i był „wtyką” w UB. Brat podpisał współpracę, mimo że działał w „S”.
01:07:00 Boh. odwiedzała syna w USA i miała tam kontakty ze środowiskiem emigracyjnym z lat 80., były to dzieci działaczy.
01:08:30 Wybory 4 czerwca były zdaniem boh. „obrzydliwe”. Informacje o Wałęsie współpracującym z Michnikiem. Przed 1989 były już widoczne podziały w środowisku solidarnościowym. Niezgoda boh. na dogadywanie się opozycji z komuną.
01:10:40 Pomoc boh. rodzinom internowanych i uwięzionych. Rozdział dóbr dla rodzin. Niektóre żony internowanych odmawiały pomocy obarczając „S” winą za uwięzienie męża.
01:12:40 Akcja w Wałczu, aresztowania uczestników i wywózka na komendę. Boh. była najlepsza w plakatowaniu i rozrzucaniu ulotek z wysokich budynków. Rozrzucenie ulotek podczas obchodów rocznicy „S”. Napisy pisane przez boh. na murach.
01:15:00 Inne opozycyjne akcje boh.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.